overzicht • Het groteske / voorbeelden 1.1. Beeldende kunst 1.2. Film/televisie 1.3. Literatuur (internationaal) 1.4. Literatuur (Nederland & Vlaanderen) • Het groteske / etymologie & definitie • Inleiding / analyse sketch Monty Python overzicht • Gust Gils 4.1. Inleiding 4.2. Skaz 4.3. Analyse verhalen • F. Harmsen van Beek 5.1. Inleiding 5.2. Averechts 5.3. Analyse verhaal Jheronimus Bosch Jeroen Bosch Pieter Breughel de Oude Breughel Francisco Goya James Ensor G. de Chirico Max Ernst Frederico Fellini Monty Python David Lynch Tim Burton François Rabelais E.T.A. Hoffmann Edgar Allan Poe Nikolaj Gogol Lewis Carroll Daniil Charms Franz Kafka Witold Gombrowicz J. L. Borges Henri Michaux Paul van Ostaijen Gaston Burssens Louis Paul Boon Gust Gils Paul Snoek F. Harmsen van Beek W.F. Hermans Hugo Claus Grotesk? • Waarom worden deze soms zeer verschillende boeken, schilderijen, enzovoort “grotesk” genoemd? • Wat zijn grotesken? Wat is het groteske? “grottesche” • “Grotta” (grot) > “grottesche” • De Domus Aurea van Nero • Ontdekt eind 15^de eeuw • Naam die men gaf aan de ornamenten die men aldaar aantrof Domus Aurea Een groteske Van Dale Vervreemding Het groteske is volgens Kayser (1960:136) „die entfremdete Welt. […] Dazu gehört, daß, was uns vertraut und heimisch war, sich plötzlich als fremd und unheimlich enthüllt. Es ist unsere Welt, die zich verwandelt hat.“ Verlaging In verband met het principe van de groteske verlaging schrijft Bachtin (1968:19-20) ‘[…] that is, the lowering of all that is high, spiritual, ideal, abstract; it is a transfer to the material level, to the sphere of earth and body in their indissoluble unity.’ Verlaging “Soms vraagt hij zich af of er in zijn excrementen geen buitengewone beelden verborgen zitten, of zijn uitwerpselen geen wanhoop of onwelvoeglijk^ongepast gebed zijn.’ (Giorgio Manganelli) Open lichaam Bachtin (1968): • Gesloten versus open lichaam Open lichaam Bachtin (1968): • Gesloten versus open lichaam – Nadruk op ‘uitstulpingen’ (neus, penis,…) – Nadruk op ‘holtes’ (mond, vagina,…) – Nadruk op ‘grensoverschrijdingen’ tussen lichaam en omgeving (eten, poepen,…) Open lichaam Open lichaam “De waard^hostinský was een afgeleefd^vyžilý en zich bezeverend^uslintaný dier, de dienster integendeel een teef^čubka, dragend een witte blouse waaraan geen enkele knoop was dichtgemaakt. De neus van nu eens deze borst, en dan weer de andere, kwam lonken^kijken naar een boerenpummel^venkovský balík die achter de kachel zat te stinken en te zweten.” (Louis Paul Boon) Veranderlijk ‘It is historically demonstrable’, stelt Harpham (1982:xviii), ‘that no simple quality is constant throughout the range of generally accepted grotesques’. Þ Bijv. Rabelais vs. Poe Þ Geen vaste kenmerken Þ Grotesken vs. het groteske Neerlandistiek Vereniging van onverenigbare elementen Van Buuren (1982) • Mens – dier • Mens – ding • Abstract – concreet • Het tragische/angstaanjagende – het komische • Etc. Averechts • Van den Oever (2003:27) noemt het groteske dan ook datgene wat in averechtse positie staat ten opzichte van de traditie, d.w.z. ‘de overgeleverde wijzen van denken, handelen en voelen die zorgen voor continuïteit op het terrein van de cultuur die zich ondermeer uit in gedeelde uitgangspunten, begrippen en routines’. (vgl. Harpham) Monty Python Monty Python • “Monty Python – Flying Lessons” • http://www.youtube.com/watch?v=0Ie3Myg0c6U&feature=related Monty Python Absurditeit • Absurd, onmogelijk, onlogisch gegeven • “Tot in het absurde” uitgewerkt • Vereniging van onverenigbare elementen • Doorbreken verwachtingen Groteske literatuur Absurditeit “Toen Gregor Samsa op een morgen ontwaakte uit onrustige dromen, ontdekte dat hij in bed was veranderd in een reusachtig eng beest.” (Franz Kafka) Groteske literatuur Absurditeit “Voor een verderop gelegen koffiehuis met rechthoekige zwarte ruiten speelde een politieagent glijbaantje.” (Franz Kafka) Monty Python Taalspel • Dubbelzinnigheid van het woord “vliegen” (= uitgangspunt sketch) • Verschillende idiomen (cf. accent en idioom instructeur) Groteske literatuur Taalspel • “Eens was er een sluwe boer, die inderdaad appelen voor citroenen wist te verkopen, en daar ongewoon veel geld mee verdiende. Moeilijk viel hem dit niet: hij had nooit citroenen gezien, en geloofde dus zelf in zijn handel.” (Louis Paul Boon) Monty Python Meta-reflectie • De valsheid van de situatie (touw waar de instructeur aan hangt) wordt aan de orde gesteld Groteske literatuur Meta-reflectie => genre “Over deze kleermaker zou ik eigenlijk niet veel behoeven te zeggen,maar daar het nu eenmaal gebruikelijk is in een verhaal het karakter van iedereen figuur nauwkeurig te beschrijven, zit er niets anders op dan Petrowitsj voor het voetlicht te laten verschijnen.” (N.W. Gogol) Groteske literatuur Meta-reflectie => taal “‘(…) the most benignly beautiful, the most deliciously ethereal, and, as it were, the most pretty (if I may use so bold an expression) thing (pardon me reader!)” (E.A. Poe) Monty Python Geen conclusie • De sketch over de vlieglessen wordt zonder conclusie afgebroken door het animatiefilmpje Groteske literatuur Geen conclusie • “Nee, hier komen we vast te zitten. En we weten zelf niet wat we ervan zeggen moeten. Tot ziens.” (Daniil Charms) Groteske literatuur Geen conclusie • “Ach! Ik zou nog meer kunnen schrijven, maar de inktpot is ineens verdwenen!” (Daniil Charms) Monty Python Intermedialiteit • Film => animatiefilm Groteske literatuur Intermedialiteit: proza/poëzie? TWEE SPINNEN HADDEN ELKANDER LIEF zij spinnen hun draden en wonnen elkaar In elkanders net en konden elkaar niet meer vinden. (Marcel Wauters) Monty Python Ridiculiseren gewoontes • De manier waarop met baby’s wordt omgegaan => wordt overdreven in de verf gezet Groteske literatuur Ridiculiseren gewoontes • “Om mij heen zie ik vreemde dingen. En zelfs als de dingen die ik zie mij op het eerste gezicht als niet vreemd voorkomen, heb ik geleerd, gewoon uit ervaring, dat ze maar al te vaak door anderen toch als zodanig worden ervaren.” (F. Harmsen van Beek) Monty Python Omkering • Baby (“onschuldig”) => verslindt iedereen Groteske literatuur Omkering • ‘Een duizendpoot zag ik, in de badkamer, waar zo’n dier natuurlijk niet hoort, en gratie Gods dat is tederheid, zo’n duizendpoot die zijn toch al zo geringe^weinig gewicht verspreid over al die voetjes.’ (F. Harmsen van der Beek) Monty Python Geweld • Baby (“onschuldig”) => verslindt iedereen • Verbaal geweld (instructeur), ruzie • Vgl. ook de bekende Monty Python voet, ontploffende dieren en mensen, etc. Monty Python Geweld Groteske literatuur Geweld “Ik sprong, trok van een paar paddestoelen de koppen af en trapte een lelijk oud vrouwtje in de buik, dat daarbij luid knarste en zacht zei: ze hebben me kapot gemaakt.” (Daniil Charms) Groteske literatuur Geweld “Dikwijls vallen er mensen op straat neer en blijven dood liggen.” (Franz Kafka) Groteske literatuur Geweld “Ze wilden alleen maar aan zijn haar trekken. Ze wilden hem geen pijn doen. Ze trokken zijn hoofd er in een ruk af. Zat zeker slecht vast. Een hoofd laat niet zomaar los. Er ontbrak zeker iets aan.” (Henri Michaux) => Desintegratie lichaam, open lichaam Gust Gils (1924 – 2002) • Schreef poëzie, proza, etc. • Muzikant, componist, beeldende kunstenaar,… • Tijdschrift Gard Sivik • Veel gepubliceerd Poëzie/proza Gils • > Paul van Ostaijen • Absurde humor • Logica (op haar kop) • Taalspel • Parlandostijl (spreektalig) – skaz Paraproza “’Para’ betekent ‘naast, voorbij’. Het is mij altijd duidelijk geweest dat proza, zoals dat algemeen geschreven wordt, rechtlijnig voortschrijdend, voorzien van beschrijvingen en dialogen, mij niet kan dienen! Daarom noemde ik mijn proza paraproza, waarbij de betekenis van het voorvoegsel niet nauw begrensd is: het is de ‘para’ van parabool, van paranormaal, voor mijn part ook van paranoia.” (Gils 1981: 82-83) Skaz • > skazat (zeggen, spreken) • Boris Ejchenbaum => Nikolaj Gogol (De mantel) • “persoonstekst” in “vertellerstekst”: – Interjecties (oh, aha, nou, ja, nietwaar,…) – De lezer wordt aangesproken – … F. Harmsen van Beek (1927) • “Fritzi” / F. ten Harmsen van der Beek • Schreef poëzie, proza, etc. • Tekende ook • Weinig gepubliceerd Poëzie/proza “Fritzi” • Barok, grillig • Veel uitweidingen • Verschillende idiomen • Taalspel • Skaz • Meerduidigheid Averechtse sprookjes • Vladimir Propp, De morfologie van het toversprookje (1928) – functies en actanten • VERSUS de averechtse, groteske “sprookjes” van Fritzi