Debora Vogel
akacje kwitnjj
Debora Vogel
Akacje kwitnq
llnsrracjc Heniyka Serenoa
Karulma Szyma.nL&k
Wyiiawnicrwo „Axureria' Krakow 2U06
Debora zagimon}' pasid St. I. Wurkirwicza,
1929 \ab 1930 r.
Kwiaciarniv x tnulmmi
Ulice i nirho
Ttgů dnia odbi jaly ulice uiebo. A niebo bylo naie i citple. Zawsze, kiedy nitbú jŕst Siare, sa. ulice iťrt^-czone i stadkic, jak morza szair i cicple.
Tcgo dnia wszysc>v któny znalci li sif w ulkach - gine.li po prosni za nieoczekiwanym jakims spot-kaniem. Jak j už raz Jawniěj,
RkI kuniet zas opadla ludzi tesknota nicporadnu i niepoj^ca dí> powiesci dtugicj i szczeyŕJlowĽJ, z dokladným opisem Losów boharera, nieth ti^dzic na-wcr sraromodnej,
Fowieič taká miala koniecznle zaoať si? od slów
.....tega dnia..."., „...w szary dzieft z ulicami, jak sza-
rc btadkie mcirza...
(nasT^pujc data kalcndarzgwa...)
szcdl ulka L. pan w jasným pakie i ezarnym mc-loniku i robil obrachunek z doiychczasowym swym
W takím stylu utrzymaiia miiila byc ta powiesc i Taka_ mnicj wi^trep trescia mialo zaczar rí^ wttyidcO
9
w romansieř za ktorým zarcsknilo sie. tercu nagle i nieodwotalnie.
0 to szío wlašnic: jaki przebieg maže- przybrac zy-cic, co može zdarzyd sie przez calc zvykle žycie i jak siaja. te losy ludzkie z niczcgo: z powietrza bte;-kjtnego, z rzeezy dotýkaných i lepkiej nudy, z jedne-
spotkania banálneho?
1 jak docad niezalatwiúna, chociaz ryk juž lai sic pnežylo, sprawa, zatz^lo dokuezac dawne bardzo pýtanie: jak iyč? Bylo przy rym znowu tak banálne, jak wtedy i tak nicliczaoe sif ze sw^. bánalnoscia, jak wtcdyt po raz pieresžy.
W szatych, jak morze ulitách rozpoezaj si? rym-ezasem faktyeznie, niezauwažony jeszcze pfíez wie-lu, nowy RMOUU zwyklego iycia.
Ulice 2 rego romansu pachnialy elastycznosci^,. szklem i chodzeniem.
Pachniaty czyms niezwyklym jeszcze: twardošcia. i   kr.;.l tost i 4 przcdmiocÓW,
W rych ulicach cwardníala przestrzen, jak masa lepká i rozwiazla, w rzeezy dziwnego gatunku: w rúžnego rodzaju okraglošci i piaskosciř biale i saa-rť przcwaznic.
Plachty bialcj, pelnej, pfzestneni przychodza w cej powieso i traktowane sa. jak zdarzenia; múry wysre-puja w tej powieáci: g^sec, jak tesknota i jak upaL Múry: biclszc jcszczc niž w rzeezy wistoici, w dm, i :..:•)•> i., i ne- z szarego nieba l ezekania, melancholijnic bialc, lub rwardo biaie.
I rzec2y sa, tu takie, jak plawzyzny kulisrc, kwaď ratowe, prostokqtne. <W zwyczajncj noinenkbuurze sa to: sulínie, meble, asfalty i ludzie).
Ludzic zas z tej powiesci - žyjq. rzeczarrú cakimi, jak: plaskoic i kulistoíc^ biala, szara, kolorowana; ezekaja na nie: jak na przygodc. jedyn^.
I tak zaczynal si? mniej wiecej picrwszy rozdzial tego romansu:
„Vť szarym niebie itaty múry, biale jak aclas. Staly" múry, z wygladu jak lakier i jak papiet. Ulicarni szli ludzie: postacie, wyj^te L dobrané z roman.su> nazywartego žyciem".
II)
11
P\l ulicxnv
mi; kobaltowe „ogrody wieezornych ulic" i tesknota za szorstkimi rzecz&nnt; rzcczy: róine rzeczy, okřále, prostok^tne, kwadracowc; rzcczy twardc, Icpkie, elastyczne i spotkania banálne: spotkania, do nnera-li pachnacych podobne.
W koňcu: sprawa. zc „szezeáciem przcgranym'* - rak wlaánie nazywano tc rzecz, znaná, i juž zwykta. w kronikách žycia. Kazdy rok iycia ma jakiš pian *£<.t^<iA i jakás <orv.wi- MZegtUt%.
Od ptowcj grudki prochu zalcciato zápachem upa-lów i nieinanych možliwoíci.
1 nic bylo juz wiecej ezasu do stračenia.
W tyrn wtainie ezasie - byl kwiccicň, picrwszy micsL^c Lcpkich hici i poludnie - zdarzyla sip rzccz nastepujaca: przy krawcdzi bialego trotuaru zawiro-wala garseka piowego pylu i rozsypala sic w bJadym jeszcze powietrzu, ealkiem niiko, pól metra može púwyžej asfaltu chodníka.
To zas nic nic mówiqcc zajscic sprzed roku i sprzed lat dwu zdawaio sic srwicrdzač, že wszyscko wrócilo na swc zwyklc nrucjsce i ze potoezy sip dalej w ozna-ezonej kolejnošci, i wedle stálej reguly.
I zapewne dlatego nabralo to zajscic naraz rakicj wažnuíci dla ludzi i dlatcgo wywolywalo czulošč, poniewai w ludziach byly sprawy nicpowrocne.
To samo zajscic stalo sig punktem wyjícia cale| sérii dziwnych wydarzen, gdzie wszystko mialo prze-bieg catkiem odmienny od zwyklego toku spraw i cos, innego byío wazne, niz zwyklc.
To zaczcja sic doroezna scria wydarzeň banálnych rakich, jak: lepkic úpaly lakierowe i chodzenie uhea-
12
Domy z rytmem
líalas i twardy ruch rzcczy peszeze niegotowych i niczuxytych moga dostaiecznie zadokumentowač, ze žycic jest pelne sensu i potrzebne i že nie ma ezasu do stracenia.
Tak wypada zátěm, že w szarych i nijak ich przc-strzeniačh fabryk sukna [ szkla,. papieru i wyrobów metalowych, že wszcdzic tam produkuje sie ciepla. i clastyezna materi? samego žycia i že slodycz, wy-clckajaca kropí arm z duszy czlowieka j už od godzi-tiy siódmej szarego ranka {nazywana potoeznic energiii): jest jak maszyna doskonalař króra przcra-bia Jepka nude i powofnošc šwiaia na iwardoéc i na zdarzenia.
Od pewnego ezasu nastawala w eoraz in nej fabry-ce biaia cisza. Z poezatku - bryla ciežka i lepká, byla potem, po uptywie pewnego ezasu, jak smutná i nicpotadna masa papicrowa.
Tej wiosny, roku I9í Ji stánek) znowu kilkanaácie fabryk w micscic. W ulitách zai widat' bylo lud^i.
k torzy mieli za dužo ezasu i zapomnieli i už, jak wy-^ladu prřygoda ze zmeezenicm.
Naulicznych lawkacb síedzicli. w rozkwitajaec jui lepku poludnia; na tawkach wielkich bulwarow siedzicli juž o bladej godzinie siodmej, w poranki jesz-eze wilgotne; potem: w wieczory granatowe i cale w rzekach clektrycznosei: ponad nimi - triumfálna reklama ~Forda" i pasty do zcbów „Odol'\
Przed szybami wielkich magazynów przyscawali: przed koniekeja. dámska, o ilieznic brzmi^eych, wy-tworna. sw'4 lima. pociagajacych nazwach „Jean Patou" i „Molyneux'; przed rz^dami krawatów — naj-wytwornicjsze krawaty - marki „Rekord".
Z poczaiku nogi nie chciaty išč. ale potem jui wly bez przerwy,
Na ulkznych lawkach siedzieli ludzie i patrzyli w dól, na szary beton trotuarriw; na lawkach sie-dzieli ludzie, którzy nie czuli zm^ezenia i nie widzic-li drzewt pekajacych liícmi malými i lepkimi.
P<> íabrykach zas staly maszyny nieruebome; smutne, jak nudni ludzie i jak wyroby papierowe. 1 naraz píaskie i bez wyrazu: tesknoty nieokrcslonc; ludzie, którzy nie ma ja. dokad pópšc juž od godziny siúdmej ráno.
Tak przecbodzi pierwszy miesiac lepkich paków i niebieskiej, lekkie|, jak by nieobowiazujacej do ni-ezego atmosféry.
14
Wiosna i kartóny od kapelu/izy
Tymczasem w poranki ŕaitmala wiosna plachtami soczyscej zieleni, poci^cej — pray blizs/ym wgladnie-ciu - na. palczastc Jiscic kaszcanów i liície bzu, bez-pretensjonal ne „podobne do sete ludzkich".
Morzc zidcni falowalo wtcdy przcd izybami do-mów i cramwajów; wzbierato ku poludniowi jak morze S2arych wód, aby przycichnač z nastaniem popoludnia, a pod wieczór stwardniec' prawie w bry-le zieleni.
Tak przcszcdl drug i miesiac lepkich paków i bl?-kitnego powiecrz-a.
Wiedy postiinowiono - chĺiciai w gruncie reeczy i teraz jak zawszc - nie bylo po co i dla kogo - posta-nowiono „žyŕ" i wszyscy rozumieli co slowo: „žyŕ".
I szykowac zaczcco si? na dni, w ktorých upak za-kwita jak kracly i sztywny kwiat zc szkla - jak przy-gorowuje sielccoá na spotkanie dlugo oczekiwane.
To potraktowano te sprawc z zieíenia. jak spotka-nie z zyciem samým, z wielkim zdarzŕniem žycia,
reprezentowanym na rcr» raz - i, jak zwyczajnie o cep pcjrztľ - przez úpaly lakierowc i nieporadne, i przez nicslvchane možliwošci, jak zwyklc,
Przybralo zas to zdarzenie przebieg nkslychanie banálny, wlasnic jak zawsxe, a mianowkic:
r
Wszystkie trotuary i u][« zasypal naraz plowy karton i papier pudcl i lOrebek od Icapeluszy i dam-skiej konrckcjiř jak róžowe hstki kasztanów zasypu-ja szarc ulice czerwcowe.
Trotuarami zaí i skwerami coezyly si? lotsy kobie-ce: w oridulawanych ŕryzurach aneycítte tůrsy bez Oťľzu; bez (iczu na faJc mj?sistej zieleni i na gromady przcrýžnych, niczwykljfcb i delikátnych spraw, któ-rc dziaty si? v otoczeíiiu i miaJy wkróicc przcminijč. (W rorsach antycznyeh, w biuscadi z witryn fryzjer-skich i w damskith biustach Z ulic wy patru ja álepe wydraienia oezu Žycie; sa. wyc^zňne na nieznany dreszcz szczcicia j nieznane jegn možliwosd.)
To, co ležalo w mocy tudzi — co robiono: bylo co arrangemen t przyjeciař jakie žydu goiowano. J oka-zač mialo sie pny tym„ že poreelanowe torsy z pier-siarni nie putrafiaj odpowiedniej przyjac žycia, jak: DOwymi, niezužyiymi jeszcze sukriiami.
Tcgo roku zas byly w mndzie i w obiegu materiály gruboziarnisEe i miesistc; z kolorów zas: deple chfOflťiy i matowa jjeria kontemplatywna. W nich dochúdzily jeszcze do gJosu mdle tisknuty i niepo-koje ItUOWGÓW i zycia.
Przy rcj spôsobnošd odkryto takže niez rozum iatc, a jednak rúewatpliwe dzialanic nowych, elascycz-nych jeszcze i niezuiycych matcrialów: zimwažono, že pomagaja zapomniec o rzeczach przepadtyťh, na ktoré juž nie poradzič niť možná; že zatern moga pomoc žyc.
Szare morza i muszíe ser*:
Na brzegu szarcgo Morza Balryckiego zielenia. slcj topole w žohym piasku. Nu brzegu szarego maria ležq. tysiaee mus-zli, wyplutych z wody, szaroicia i žy-ciem ralujacej.
W szarym morza Letních ulic zanusi naraz dusz-n| wonia. traw murskich. Ten zápach wprowadza v ulic? niepokój, jak nagle i ukryte mnžIiwošcL Jest jui lato.
Wtcdy rozumieja. ludzic, že žyde, kcorc wyrzeklu si? „ezekania" - tik okreslano pierwiastek nieporad-nej i Lepkicj dežkosci w czlowicku - jest smutne i ja-tawe: muszla, wypluta z duszncgo morza teíknoiy.
Wtedy ludzie chc^ raz jéSZCM „Císknic"; catkiem nieporadnie, jak kicdys,
1 nagle zatzynaj4 spadac w ulicach wielkic liscie spraw przeg raných i acaje si^ calkiem niewíjtplĹ-wyífí.^ ie možná spóžniŕ jakies niepowrotne sprawy žycia i ijt nigdy potem nie pfzychodzL nich jak po raz pierwszy.
\V taki dzieri wary, jak cieikie Morze Baltyckic w píowym swiede, nie moina bylo chcicc" ..rcgo wtai-nic, co pfzychocbti".
W taki clzícií, Icicdy ulire S4 jak mcirza i odzwicr-cicdlaja_ szarc niebo — niť nic možc poradzič na za] przepadtych spraw.
A przoticž: tyle dni jest w žyciu, tylu ludzi. Trec-ba zapominač: jeszíie zawsze cos nas ezeka w žyciu.
20
Dni deszczowť
Potem przyszta seria dni í deszczami. Wcdle kalendária miaty byč rc dni, jak z Lakíem žúltego, Lcpiace-go sic do paleów i dů duszy i o niezrozumialej rozpi?-toéci, w kcórcj wszystko ma sens nicoezekiwany.
21
Tymczascm obciosywala dni posna, t^pa szajosc i crzeba bylo znowu oprzet sic o jaskrawa^ scianc pla-karów, udajúc ťxekůnic na kogos umówionego, cho-ciáz czekat nic byki na kogo,
A w pcwnc popoludnia i w zmierzchy pewne bylo nawec zupclnk, jak w niemodnyin i wyszlym juž dawno z obiegu szlagierze, w którym byla mowa o tym, že „SzCzeície trzeba rwac jak mtodc wisnic, póki jeszcze czas i czar nic pryšnie.,.''
To byly niewajpliwic slowa, przypominajace kle-istq. i zrczygnowana woťi zoosionych do ostatka su-kicri i jakichá dawnyeh,  nieporadnych, sytuacpi,
0 kcórych chcialoby si£ zap<jmnicc do ostatka, z ktorých wspúmnieniem žyc nic moina.
W tc dni dcszczowc roku 1933 zrehabilirowano jako cos, co nakzy do žycia, t£ izecz i fatalnosc", któradziala si? wcedy z ludžmi. Ale jak zwykJc izc-czy najbliisze i prawie juž banalnc - wydala sic i ra sprawa nieprawdopodobnie od žycia daleka i jak wymyilona prawie. Wrcdy řež zauwažono, že na-wcc figura heroieznego žycia, ktúre od pewne^o CZtóU IflCZOftů Z fUChero i ksztáltčm prostoka^a, ma krůple. melancholii w tym szarym wydtuicniu linii
1 smutným powtarzaniu; že wobct tego može po-trzcbna jest žyciu kropia melancholii:'
Tak zatem zdobyly niespodziatie szanse: wszystkie dzicjc „serc polámaných'*; „chodzenie ulicami, ktňre juž niczego nie chca" i „tzekanic na žycie". To wszystko zdawalo sic naležet do Žycia.
W cych dniach, siarych od dcszczow, erano w ba-rzc „Femina", przez caly miesia.c z rzedu, každego
wieczora, rango z cekstem.....že -dbá wszystko, ze
albo ok"...
Kwiamarnie nznliowe
W mieácie btekitncj szarosci ipieciu milionów nog - sa takže sklepy i ogromnymi, piaskimi, kulistymi kwiatami.
Azalic z kwiaciami na Boulevard Montpamasse w Paryžu sa_ doskonale. Sa koloru lososia i koloru pomaraňezy i prezentu pa. w stu niuansach kolor ma-rymjwanej wytrawnej ryby lososiu wep i kolor kuli-sregn ciwocu póinaraňczy.
Amálie z bulwaru Montpamassc nie potrzebuja iuž woni przcciag;lych i kontemplatywnych, jak zwykle kwiary. One moga, juž by č jak z blat by adasowej, bezwontiej blachy: cala. dusze wloiyly w kolor, nic-zrozumialy i pelen smutných, doswiadczeň, jak mc-cal kji ľ.v.
Rzccz dzicjc sie latern 1933^ równoczcsnieztípisa-nymi zdarzeniami. Przez szumiacy bulwar Montpar-nasse przechodzi nagle smutek ogromny - blaszane morze melancholii. Przcdoscaje si^, nie wiadomo kcóredy, ze sklepu azaliowego-
Jest dzicŕi szary i slodkiľ jeden z calei seríi; luditie szukajq cwardych przedmiotów dla rak, albo scian szarych i ician kolorowydí plakatów; sa. w poszuki-waniu zdarzeri wyražnych i jednoznacznyeh; a to, co dzieje sie ze sklepem azalinwym, jest w gründe rzeezy bardzo podobne do sprawy dawno znané j i cal-kicm po5po]itcj, ale przez dluzszy ezas nie možná przypomnieč sobie, skad zna sic ten ciežar tepy i bezrarbny. Až nagle wie sic/, že przychodzi zawsze, ilckroc rzecz jakás naszego iycia dobiegla koňca i nic wiecej z nia stač sic nic može,
Przcd tym sklepem z azaiiamú kcóre sa. jak z melancholii nej 1 twardej rownociiešnie blachy wykonane i jak gdyby wypróbowaty juž wszysrkie zápachy možliwe, stáje sic; nagle žycie jak utřen dluga i sza-ra, gdzic wszysrko juž jest zalatwione i minelo wszystko, co przyjič mialo.
I nagle nic do wytrzymania scaja. sie rzeezy dosko-nalc i slodkie spočítania i wytworne azalie pomaraň-czowe. J nagle pragnie sie, Dczscnsownic, žeby byly pokoje jakies nieťorcmnc, pokoje za wielkie, sprze-cami i ludžmi zawalone; i „losy przegrane" i „mita-áci nieudane", „nieszczeíliwe miiosci".,.
To wzbiera i pleni sic chwast tesknoty do spraw, pelnych szofsckiej samotnoíci;, i do kaprawych lisci lúpuchowych nicpnrz^dku.
I n i by grotcskowc motto candetnej powieáci iycia - ksztalmje sie zdáme caJdc;
.....wsród rzcĽzy doskonalych nic ma wiccej micjsca
na žycic.., Stád bierze sie. cepy smutek, stád opusz-ezenie, cowatzyszaee každej rzeezy piek ne j. F dlatcgo potrzebna jest ludziom kropia surowcgo nieporzad-ku i szorstkicgo opuszczenia w rzeezach..."
I pomyslec, že do zdaň tych daleko idacych dopro-wadzity niewažne azalie, jak z smutnej blachy spo-rzadzone!
Ale tak jest juž zawsze, že nic nieznaczacc rzeezy przypominaja. najwažnicjszc sprawy žycia.
?■-
25
A laro,. które w koncu przyszlo, íiíthywalo si£ w spôsob ruezwykly i niczgodny 7 regula. 1 kalcndarzem.
Ntetato J przechodzilo bez žóltych upalów, bez much i bez motýli. Nie miaJo ani ŕl^bnkich pn>-spektów goraca, kiedy nagle wszystko jest jcszcze do zrobienia, ani szkJarej ciszy, w ktorej wszystko jest zawsze srraconc. A jednak odbywalo sie, i prze-chodzilo.
Poznaň bylo to Jtioiciu ckí drztTvaĽ:hh ciemniejaxych w zieleni. POtem po zólknacych juž gdzieniegďzie kasztanach.
{Zr takim latern me možná sie w žaden sposób li-czyc i daj ľ ík po koLei liíriom ciemnieŕ i žólknac, a „sercom" - co za sk™o staromódne - byŕ jak na-czynia, przclewaja.ee sie. od spraw przegranych).
Byto tak, jak gdyby zatracono gdzieí rachunek žy-ciat jak to lato niezdecydowanc i típe-
1 chociaž kilka tygodni remu - i wlašmc rak„ jak každego roku o Tej porze lepkich liíci - postanowio-
no ,žyŕ" — teraz postanowienie to jakby zupelnie wypadlo i parnied. I liidzie juž nie chekb' niczcgo i robili wtzyttko bez przekonania, nie angažujme sie. do ostarka, jak w nicpcwmjsci, 00 w daným rnornen-cie C2y nič wypada i jak to dalej pójdzie.
Potem, jedoeeo dnia, ogarnaj ludzi pokraczny ja-kií pospiech: odrobič wsitystko, co do zycia nálezy.
] tak wlasriic to formu Jowanu: „udrobič iycie".
AŽ W t^ aimoSFCfe. kaTaRrrytalnych napité weszla zdarzenie, wykazuja.ee njcdwuznacznic, žc swiat stui jednak na dawayin, oblic2onym i dobrzí- ufun-.;.. iľ.'.'iM micjsLu i že zawsze jeszcze možná „wró* cic do žyeia".
To zdarzenie wygladaio, jak nalepuje:
W nlicach maszeruja_ iolnierzc. Maszeruja w wielkich prostoka,tach. Ubraní w mundúry o sza-rusci blekitnej, szaroéci cieplego dnia bez sloŕica.
A na blekitnych mundurach žolnierskich - cztery guziki, na glanc wypucowane, dokladnie kulistc guziki cztery,
Ludzie-ždnierzc: stoja napionowa. bacznoic. Teraz: lewa noga idzk w gore;, teraz: prawa noga; teraz znów osobno wraca kaida noga do asfalru pod sziywnyrn, prostým ka.tem do ulicy. I nagle wydaje sie, ie yri mysJa. tymi nogami; ie kontempluja nogami w marszu pogratonymi jakai sprawe kanciasta. i plaská, može zdaněn ie tcgo chodu, we wielkich, blekitnych prostokaiach z žolnierskich mundurów i z guzikami w polyskur1
W pewnym, z góry tKtnaczonym i co dzieň cyrn samým miejscu, wytryskiwal blekitny prostokat gni-bij forranna gtosów: najczešciej spiewano jakics tango,, w krótkim rytmie marszu utrzymane,
Ten sylogizm ghodzenia wydawaí sie tego lata nie mnicj i nic wicccj bezcelowy i niepncrzebny,. jak kaž-dc inne zdarzenie. Wier nikt nawct nic dzíwil sie, že možná je traktowat: z cata rezygnacja., nalezna žydu: pak rzet^ przyjcra i przcz sie irozumiala.
I tak nic wicmy calkiem, cn myic stač sic wažnym w žyciu. i že každá tzecz možc byc inaczej wažna, niž jak jej wyznaczony: oto blekitny proscokat maszem-jacych žolnicrzy pomagal tego lata _wrocií do žy-cia', Tak bardzo bylo to eale zajscic do žycia same-go podobné.
Pů kolei kwitjy: jaiminy, akacji, w ktmuu lina.
[ znovu, na chwile, bylo „za málo zycia", jak wte-dy, kiedy s2.c2e.seLe wyznacza jcgo miare. i kaie gro-madíií „žycie".
To sprawil blfkicny proscokat žolnicrzyL on spď niat role szczescia tego lata bez much i bez upalów.
Zloto winzif okryty
Tak wtasnie bylo: co wszystko, o czym dotychezas byla mowah rozgrywalo sie lacem roku 1933, i tak wlasnie.
To wRiystko bylo autentyezne. í waine dl a ludzi jak samo žyrie, chociaž íwiat wypdniaty zdarzenia, ■uležace do innej sérii i porzadku.
Te inne — 10 byly sprawy, zwiazane z losem materii. I wlastŤwie szlo - i inaczej nic mnina bylo cego okrešlic - ci regulaeje sprawy tej maccrLi nieporad-nej, skazanej zc swym insem na ludzi. Co pcwien ezas przerasta swiar. chwasr nieporzadku i wtedy na-chodza ludzi dziwne, slepé pocrzeby i pasje: przesta-wiaí i przerabtac, purzaakowač žycic inaczej. Tak i wtasnie čtu nastat reraz.
Ale naprzód przybralo ro zdarzenie p<]sca£ tak%:
Ftod odrapana brama w stylu biedermeicrawskim, przy Lilicy Skarbkowskicj, numer 28, ezekaja. bezro-botni- Každego pierwszcgo i pictnascego id^ na só-r^: schodami wkleslo wydepianymi. I wedle altabe-
tu. láteřil ízekajsj dalej. Chca przeczckac czas, któ-ry sic nic liczy, ai do podjccia „žycia".
W tym samým czasie nie maja. wi?cej co poczac z Lepká, materia, i ze zlotém; z zyeiem i ze ízcze&ciem
— królowie w?gla, tlustej nafty i zápalek. Za dužo rzeezy bylo dla nich na swiccie i nic bylo co poczac z niepocrzebnym tlumem produktów.
Wtedy tež zdatza sie rzecz, ktrtra može byc' ilu-seraeja, jak dalece moze cos byc calkicm inaezej waž-nc niž potoeznie i nálezce w równej micrzc do žycia
- jak raz juž pokazalo si? przy okazji paryski-cb aza-líi i iolnierzy maszerujacych.
Otu w tym czasie wyszlo jakos, Že za malo jest zlota na swiccie i žc przerosly juz dawno drogocen-na, jego todyg§ chwasty i brudne štosy rzeezy do kupienia. Wtedy kraj Ameryka, pejzai skoncentro-wany i pelen twardej równowagi - zaezaj odbierae swojc zloto gnusnej i rozwiazlej, miekkiej i poli-cycznej Europie.
Z portów tu ropy wyplynely okrety „Berengaria", „Liverpool", „Georgika", a jeden okrec szalony nazýval si? nawct „Manhatran".
W 250 niezgrabnych, térem zalát uja.cych skrzy-tsiaeh plycaie czerwony metal oieunem. Nikt nie zwraca irwagi na ten transport hezimienny i tanta-seyezny, nikt nic mysli o tym, že zloto wymienja si? na rzeezy: na suk nie, na buciki, na kartofle.
W Calej tej Sprawie zas meže okazac sie wažnym, na przyklad, pejzai z czerwonego zlota i rantastycz-nego kobaltu morza, pelen niczrozumialej, a przc-ciež najpewniejszej trescL
Ale ludzie jeszcze rego nie widz^. W bezrnbotnych lud ziach spod bramy przy ulity Skarbkowskicj 28
jest jeszcze lepki osad dni, kiedy przerabiali materi? žycia, ptDÍna i tlustá., bczwyrazowa i cuchnaca. na perly dla kobiet obeych, perfumowanych „Zmierz* chem Paryskim", perfuma, bedaca nie wiadomo w którym miejscu sukni,
Jeszcze sa nasiakli kleistym i plaskim zápachem nudy i goryezy, sztywnep jak lise" lopuchu. Jeszcze-nie czuja szezescia, które jest wszedzie, gdzic sa. rzeezy twarde, pachna.ee mctalami i ruchem.
Widocznie nie jest to jeszcze wažne w plaoowej cpopci žycia i ezeka, ai wszystko in ne bedzie juž za-latwione. Ale juž teraz jest widoezna rzccz, która przyjdzie nicdíugo. Lciy juž w lepkim powictrzu tego stania pod brama urzedu dla bezrobotnych;, kisnic w tym staniu pustým i odgmdzonym od rcszty šwiata.
Wkrórcc przyjdzie. Przybierze postač žracej tesknoty za szarym halasem; za nieporadna. slodycza, rzeezy plaskich; 2a twarda. pdniq kulistošci i lagodna. melancholia przedmiotów prostokatnych.
Wtedy nie bedzie wi?cej ezasu na pyraníc „na co" czy ..dla kogo.
»1
■
I'ítto käiendarzowe
Ale w koácu przyszb lato z kalendarza i možná bylo wrócic do zwyklej kolej nosci i porzadku žycia. I nic rrzeba bylo wiecej uwaiať, ieby nie wpaše w faialny jakLŠ szereg wydaxzcn, zablikaný z obce-go wymiaru, z jakiegos czasu marginesowego, który nigdzic nie przy&rajc i jest niepodobny do siebie.
W planie zas przyrodzonyin tych dni Jezy smutek wszystkiego, coptzyjáŕ mnže i co do žycia nálezy; to sa. dni - cale jak z blachy; z blachy doswiadczonej i smutnej i jak z nieporadnego lakiem. j takie wlaí-nie przy&tto zycie.
Teraz nie szly wiecej odcizit:] nie: odwicczna, bla-szana, nieporadnosc tztywicka i úpaly z lepkiego la-kieru; rzetzy przcpadk i przekwitaja.ee akacje; cho-dzenie kul istými placami i iolknienie drzew.
Ziclone, miesiste liicie, bryly kolorów pachnacych i rzeczy przegrane nalézaly teraz dalej do siebie; i znowĽi mnžna bylo to w&zystko razern. objar jednu nazwa, wziera z niezwyklej i niezožytej jeszcze ccr-
minnlngii: dni mer.alowych, sztywnych sukien, rak i kwiatów. Metale, lakier, úpaly, chodzenie ulicami i placami maj a w sobie jednakowa, nieporadna. i sfodka. sztywnošc. A lato jest cale jak z metali iót-rych i szarych.
Ludzie zas byli w jakiš spôsob szĽzpšliwi; tak wlaá-nie wygladala ta rzecz, która. szczcsciem nazywumy.
Tylko ludzie, o ktorých mowiono, zc sa. -zlamani žyciem", nie umieli nawct doznawae smutku. Im ro zdarzyla sie wlasnie jedna z tych historii niezro-zumialych i nicdorzecznychj z ktorých skladá sie zwykle žycie.
7. iyciem wrcdy rak títo. sie miala: nrientowalo SÍC; — chociai nie wSzySCy wiedzieli O tym — figura prostokaiaŕ heroicin^ figury žycia i szarych przy-gód. Bylo jak dluga pla5zczyznah pelna monotonii, skoncentrovaných, twardych tuchow i s-lodtiej melancholii,
Tcgo lata jednak zaczeto tolerowaé element okrac-loša: przybieraJ cín ksztalt mickkiej dclistošci; cešk-noty i czekania; wystepowa] jako potrzeba zdarzeň bezsensownych,
I naglc scajc sie oczywiicym, že do žycia pntrzcb-ne jest szczeície. Równocze'inie okazuje sic, že pel no jest ludzi o „xlamanyŕh sercach".
Chôdza ulicami. Dotykau obcych rak i liáci.
Ježeli to s$ kobiery - zmieniaja. kapelusze i suknie: material rcn i drugí, ziarľli&ty i atlasowy; kolor dusz-ny i czerň chlodna.
A przeciež: „nie rnogq žyc". Tak wlasnic: nie mo-ga. iyc. Miedzy nimi a žydem stoi rzecz niewaiua,
kióra miala sie stac i nie przyszla. Wlasnic miala dac c? kropl^ szczcsda, zawsze potriebnego do žycia.
Teeo lata zaczgto znowu w jakií spôsob liayc sie z ludzmi, którzy mówili, Žc mája, serca zlamant jui na zawsze:
Jak gdyby oni takže - nie mniej i mc wic-cej jak my wszyscy - mieli byč tylko pizykladem i ilustra-Ľja jednej z kilku možliwošci w žyciu-
Banalne serca, strzalami przecicte, serca z blado-róžowycrt muiów Utrilla i wszystkich rylnych n3u-rów miasca nálezy widocznie w równej inierze do žy-cia jak chodzenic, szczcsde i liscie z chromú marki _Pelikan" w miesiacu paždzierniko i listupadzie.
M
Gúry i rxeki jak w roku
Tak okázalo si?, ze nálezy zrchabiliTowac co, co mówili ezesto dawniej o „ucieczce w £Oryr' ludzie do gruntu žycicm zwyciežcni.
1 prawdopodobna. scata si? ta rzccz, majaca zawsze przcdtem posmak lepkiej beznadziejnoki; ta spra-wa, taczaca SLC; z obrazem ludzi, zabierajacych nam žycie: nie majacych co pocza_c z ezasem, soba. usta-wieznic zajetých, niezaddwolociych wiecznie ludzi.
Najwažnicjsza. sprawq stali sic; ceraz: ludzie sztze-šliwi. Tylko oni „žyja.".
'lii wspaniaia przy^uda z kontem p látanými gó-rami kobaltowymi i riekami z chlodncgo metalu wody može z powrocem pfzytrafie si? wtedy dopiera, kiedy jest si? ziiúwu - po kilku latách znovu — „zlámaným jui na zawsze*'.
Wtedy moga_ byc z powrocem gůry w mgle niebie-skiej jak šliwy i przypňminac wodnista^ teskncite czlowieka; a góry w szarej mglc sa_ jak jablka, kcórc z kolci musi si? porównar do opuszczonych ludzi w popoludniowych ulicach miasta. Rzeki zas sq. jak twarde posranowienia a nic - kropic riicpcwnc, nic-zdecydowane krople niebieskLej Farby.
Wtedy zdařil S-ie, nie wiadómn jak, ta przyguda: ze naleiy si?; znowu do „žycia" i žc možná „zapomnicč".
Czy bierze si? to stád, že tysiae lat stoja, w miejscu góry i plyna rzeki. a jednak „žyja"? Czy stád, že híj. jak twarde i tragiezne poscanowicnia? Czy sc^d^ žc nie chca. niczego wi?cei, kiedy mája wszysrko: po-wietrze, blekitne mgly szare?
T      ■ 1
A potení, kiedy Zttlarwiono sie tak Z dawno wyco-fanym z obiegu pojccicm .,szcze>cia'ŕ - przyszla kolej na pojccic najcrudniejsze, thnciaž wsiyscy je ry-zumieja., na miekkie sfowo; „žycie".
Zavelí] !i.Ĺ£ tak: dzicn pachniat j už szklanoscia. paž-dzicrnika. Liscie byly žoite. Niebo cieple i nicbic-skie. Ulice staře.
Z baru „Fcmina", ulica Karmelitka, numer trzy-dzicsci sicdcm, dochodzit refrén tanga:
lt...kogo nasza mitasc obchodzu jcili nk cicbic i mníc; komu nasza milost zaszkodzi, kiedy nam nhojgu jest zle-... "
W tej chwili i bez znjzumialej przyczyny przypo-mniala sobic pani w m^kkim drap-kostiumie, jak równici kliku innych passantúw w sztywnyeh meln-nikach i jasných paltach, že „trzeba žycie braŕh jak d logo možná" i že každý wlašciwie ma žycie nieza-latwione, srracone lata i niezužyte mnžlraosci.
Tak wtasnie to fbrmulowano, to wszysrko, co dzia-lo si? z ludžmi w ten szklany dzieri. paždziernikowy; že trzeba žycie wykorzysrac.
[ to byl pocz^tek dtugiego i tnidnego traktátu
0 zyciu, naraz znowu potizebnego, chociaž wyda-waC sie mogio, že sa. to sprawy znane i zatatwione juž od dawnů.
Sformulowany byl ten traktát stylem tanim
1 ogúlnikowym. Takim stylem zwykli poslugiwac sie: marzycieleí ludzie „daiaty do doskonatošci"; ludzie, doskonalacy si£ w tym telu, by dorównaŕ w „prze-žyciach" tym innym, uprzywiícjowanym w hierarchii duszy L jej prrygúd zawiíyehi odkrywajacy z wielkim patosem i wibruja^ym od wzruszema gestem izeczy dawno juž odkryte i zalarwione,
(W naszych waninkaeh iyciowych sa. to glównie: fryzjerzy,, manieurzystki, kelnerzy - Ludzie skazani na obce žvcia z dťugiej strony wieryny),
W rczuítacie wyďobywal takí styl taodetnoác iy-cia, wyste/puja_ca_ nicodla^rznic - i jakby tt> byl jej znak - z perkalikowq nadzieja. na cos, „co ma przyjíc",
Ale tak sie stalo, že fakt ten nie budzil teraz gory-czy ani niepotrzebnego patosu: w tym ezasie przy-zwyezajono sic traktowac nieporadnosti i blaszana. slodycz zdarzeň, jak zdarzenic iycia samo.
Traktát o xyeiu: rozdziůt pierwszy
Wystarezy wyjsč na ulice, w burszrynowy zmicrzch paždziernika: wtedy, mi^dzy godzina, czwarca. a pia.ra. po poludniu, jest žycie zawsze „zlámané", cofcolwiek by sic z nami nic dzialo.
W „Salón de beaute", ulica Karmelicka, numer dwudziesty piaty, manieurzystka jest jak z wo&ku
i w wysokicj ŕryzurzc, ŕason lalki z 1924; frajer no-
ii uczesaiiie z ondulacja. í w intensywnych pertu-mach tniJ!c-f}cum„ zaí wlascicielka salónu jest ciaglc jcszczc jak wiszaca na scianie, bardzo retuszowana fotografia damy z 1900 o glebnkn wcietej tálii i w kolnicrzyku na fiszbinach, tysiac dzicwiccscr os taenia móda,
Byl wtašnie slodki, bursztynowy zmicrzch w mie-siat-u paždzierniku, kiedy wlascicielka Salónu Pick-nosci przy ul- Karmtlickícj zwrócila sie do subiek-ta, bezceremonialnk i wobec ws-zystkich gošti, z bezsensnwnym pytaniem: wiasciwic po co ja mam žyč?
W tej chwili i jakby w odpowicdzi zakolysala sic i poruszyta woskowa manieurzystka pod Hla abažu-rem i podala pani w bleu-sukni aluminiow^ misecz-ke^ z woda. do paznokci.
XasrvpniĽ w/ul si<; trrzjer, hatoíliWH i y i,m:<v/\.i. do ondulowania jednej fryzury pu drugiej, ze szcze-gólna, pieszczotliwa,, troskliwosci^ dogladajac ŕasn-nu každej pojedyiiczej ŕaii wlosów, co irzy centy-meiry fala.
Mlodsza praktykantka zas ze swcj stromy zaczela - z nicwytrumacxalnym púspiechem i niezym nie-uzasadnionym harmidrcm - pnrzfdkowaŕ i usta-WÍaČ puszki z hen na. czarna. i brazowa..
Tak dochodzil do glosu, na tanim widoczku z darn^ i sztywnymi rzedami puszek z farba^ do wlosów gatunku: henna, fakt, že jest po co žyč na šwiccic. I czyž moglo to odbyc sie inaezej w tym otoezeniu i « tých okolicznosciach?
40
.1
I cak zaczynalo sic to stale. Pyraniem: „na co iyc" zaczynalo sip každé žycie pojedyneze í traktát jesien-ny o žyciu.
Rozdziai drugi traktátu o žyciu
„A jednak warto žyč".
Tak zaczynal sie zawsze drug i rozdziaJ traktátu
i Évds.
Jest wtedy zwykle la [Q, a lepka, szeroka i gruba materia swiata kisnic od zapowiedzi, zapachów i mcižliwoiu. k>t podziclona i rozczlonknwana na róžnego garunku bryly: bryly grube, obwisle i nic-zgrabne; bryly napiete i elastycznc jak czekanie; i plaskie, nicwažne, anunimowe platy blach mctalo-wyeh i nieporadne, papierowc, okrawki szerokiej, pewnej siebie,. sprosnej nicum-al z nadmiaru pewno-5ci„ materii žycia.
To wszystko wchodzi w pieszczace i peine duszy kontury- t-ial i piersi; chwasrów; lisci, murów, fla-szek i zdarzeň. I wredy jest po co iyč na swiecie,
Alejami parkrtw miejskich chôdza, wtedy ciežkie torsy z okraeh/mi piersiami; wciskajq w gorsety z brokátu cielistego i brokátu koloru aprykozy sze-rokie, bezladnc warstwy i fale ciala. Tego ciala jest
za dužo. Ciato pachnie szerokimi lisčmi Jata. muslj-|u tnoiliwosciamk
Wtcdy ogladaia sic za nimi stare panic w opadlých sukniach, obwisiych zwlaszcza w okolicy piersi. 1 Ju-dzie, ktorzy „nie moga_ žyč".
j wtcdy možná byc pcwnym, že wszyscy passanci mysla. o jedny m i lyrn samým: ze niepowrotnie przemija žycie i taki jedynyr miodny dzicn, pcícn možliwoici i tysiecznych zapowiedzi.
Jest wcedy zawsze brazowy skwar; Šwiat jest me-talúw4 i kipiaca, kula úpalu, a žycic warrc záchodu.
Zdanie írzecie traktátu o iyciu
Micsiac paždziernik, który caly jest z miedzi i sa-mego ekseraktu szarusci, zdaje si; szczególnie nada-waŕ do trakcaców o žyciu. FV>ci|ga i neci w szara. okalkf pojec. može dlategos že tak hardzo pudob-na jest do jego wlasnych, szarych i koncemplaryw-nych prospektów.
I tylko na tym tle možliwc i zrozumiate, i w tych okolieznosciach dopuszczalne by to zdanie banálne traktátu: „žeby przechodziŕ przez žycie".
(Žycie môže byť jak obea ulica w dawno bardzo znaným miescie. Domy takiej ulicy na przyklad sa.
0 gladkiej, kwadratowej fasadzie: domy kontempla-tywnc. Kanty tych domów 54 lekko, aksamitnie prawic, zaoknaglone. S4 tu równiež balkony, kulistc
1 calkiem nieoczckiwane: na íciariach bocznych i nicpotrzebnie nisko, przy samým prawic trotuarze: todyci pólkolisce, wychylajaee si; z pnia šciany. Obuk može byC naglc szary, szorstki, wystajacy dom o nicokrciltinym gatunku mieszkaiíców).
, 1
Ulica Karmelicka. przechodzi o tej popoludniowej szarej juž godzinie paždziernikowej stolarz mebli stylových Sz. z uiicy Gródeckiej; jest w drodze na ulice Teatyňska^, gdzie ma dostač zamówicnic na pokoj pani z kobaltowcgo szlajfiaku.
O kilka plyt dalej idzie pani w matowym braz ko-stiumic o doskonalej linii, z materiálu o fakturze ziarnistei i pelnego lagodnej konremplacji* w kapc-luszu z miekkiego filcu, doklad nic t ego samego kolom, co ubranie.
Pani w matnwym brazie idzie plynaco, kolysze sip lekko na nogach iagodnie sklepionych, laczy sie kazdym krokiem w osobným zamysleniu z jedna, szara^ plyra. trotuaru.
í widaŕ, že wyszla z domu z pianem dhigiego cho-dzenia ulicami, przypadkowymi, jakie wiašnie si^ nadarza..
L'liť .ĺ Karmelirka wc bwowic jest ulici], zaw&zc pel na. pasrelowej slodyczy i jakby przeznaczona na cho-dzetiie „bez celu.". Wzdluž jednej strony, przez cala. prawie dlugosč, laczy sie. wprost z niebem szarym lub niebem niebLeskim jednolitý i tagodny. bialy m u r, sam - kawal szarcgo nieba, Jest wolny od fasád domów o przeróžnych wibrujacych duszaeh, fasád wprowadzajacych w ulice niczdccydowanic nástroju i wreszcie zupelny 2amet, jaki naJeiy tazwy-czaj do nástroju.
Chôdze nie može byč bezcelowe, kiedy traktujemy jego fenomén pod kqtem widzenia zalatwiania okrcslonych spraw žycia. Fakrycznie zawsze ma celf niewatpliwy, chociažby nie dawal si^ on bez reszty uwierzytelnic pewna. przyjeta., uznaná, i usialona. poirzeba. žycia.
í'.zy nie idzie w tym wypadku na przyklad o to> by „zapomnicc"? Zapnmnieíí, dajrny na to, o rzeczy nie do naprawienia, ktorej wspomnienic ogarnia jak rzeka i j A nicobliezalna pasja przy každej spôsob-nosci, na widok rnuru bialego lub kasztannw
V (.■!'-n HT.M '.
Pani w matowym braz kostiumie jest šliezna: ma skóre^ jak z kury brazowej, nadagnieiej na róžowa aprykozc; i cudne braaowe oezy. Przez nia^ dochodza do glosu - przy wspňludziale senrymenialncj ulicy Karmelkkiej - tanie potrzeby i zakusy duszy ebeq-cej zawsze „zapornnieč'\ Jest wtedy miodny zmierzeh i tak, jakby juž nie možná bylo žyd dalej.
Ulica Karmelkka nie ma prawic zupdnie ruchu aurowcgo ani kolowego; nie bedac žadnq. arrena. koni unikacji, laC2aca. odlegte centra žycia, jest ulicq nadajaca. si£ dla zmeczonych i rozczarowanych, Rzadkie auta ma ja. stala, klientely: kobiety udajace s.ie do sanatorium položniczego przy ulicy Kurko-wej, kobiecy oszalale od nieuchwytnego i maskowa-nego entuzjazmu na mysl, že juž za kilka godřin he-da. matkami.
Pani w jasným palcie pod kawtanami zaglada do každej przcježdžajaeej autodorožki, Na jej twarzy osiada lekki pyl smutku i slodyczy i caía jest jak zmiety lise jesienny.
O tej porze ma ulica jcsxcze kilku przeehodniów, idacyth krokiem špLĽSi:iym i rozrargnionym. Taki chod nic daje zadných možliwosci: nie pozwala wy-korzystač specyficznej tresci ulicy, w ktorej riata i suknie passantów wydzielaja elastycznoÄč i coš jakby sens žycia. Tých pare ludzi nie chce — najwidocz-niej - niczego wietej, jak odrobič jak najpredzej od-
1$
leg lose ulity: na t? godzin? popoludniowa. wypada jeszcze szcywny rozdziai z za jedem albu powróc z biur do domów.
A z baru. „Femina", Karmelicka, n U met 37, przy-chodzi refrén tanga, granego zaparme, t ale, przez cary miesiac paidziernik, že.....albo wszystko... že albu nit--- ,
Wrcdy znajduja w sobie passanci cale poklady do-íwiadozeň, które biora. sic mu wiadomo skad i sa jak komcntarz do tej osrarniej madrosci Žyciowcj: ŽC al-bo nic... albo wszystko.
W tej formule, reprezentOwanej na ten raz przez tekst tanga, nie ma jednak aluzji do típej, lopucho' wcj wegeraeji duszy; nálezy wykluczyc' tu dalej lakomá. kůňSumpej? zdarzen i lůSťiw, alba nastroj „ezeka-nia na los". To jedy nie niedobra nomcnklarura. wy-przedzona przez hísrori? i wypadki, przypomina jeszcze w Swej nieudoluošci ten ezas žycia, kiedy po-slugiwano si? - dla orientaeji - takimi poj?ciami na przyklad, jak .ezekanie" lub „rezygnacja".
Tymczasem oznaeza to zdanie ľos talkiem innegn: nie mniej i nie wiecej jak ostatnic, „trzecic" zdanie o žyciu. Formule, króra v irinych okolieznosciach brzmi: „przechodzic' przez iyeie".
J nic juz nic može na to pomoc, zc zdanie to po-wtarza si? w refrenie piosemd brukowej, Kazdy czu* je zreirta, že i w niej ma sie na mysli najpowažniej-sze žyde, jednakowe we wszystkkh okolieznosciach, mech b?dzie nawei w ca nich zakusaeb nasrrojów...
Tak dochodzimy do koňca traktátu jesiennego o žyciu. Jest wtedy zawsze koniec paždzicrnika, a zótee i rdzawc lišcie páchna, surowa. farba, i melanchólia, zakonezonych spraw.
43
Komencarz zas do tego zdania powinicn brzmiec, jak nastupuje: Kiedy cztowiek wktada cala. pasje. žy-cia w sprawy wybrane, rzadkn znajduje, co SZCZ?-sciem nazjrwamy, Wtcdy mianowieie jest: l, albo „zlámaný", kiedy nie przychodzi toh co stač si? po-winnrj; albo 2. „ma za maki žycia", kiedy wszystko przychodzi,. co przyjsc može.
Karmelitka. Przeriagly zmiench paídziernikowe-go popoludnia wvpclnia nicoezekiwanymi sklepie-niami i wvpuktymi. troch? smutnými kolorami rcn rzeczowy knmentarz do žycia, zawsze nieobliczalne-go; nasyca sensem i slodycza^ plaski kraj obraz pnjet. kcórym korkzy si? znowu rok jeden.
Zmierzch byl, jak zwykle, w paždzierniku, o tej porze. Pastclowy j szary, peleti niepoj?rych zapo-wiedzi byl ten zmierzch, podez-as gdy z kasztanów, mu row [ twarzy opadal szerokimi, zmi?tymi liádmi smutek,
Ale dzisiaj nie Liczooo si? z ta. pierwsza., setuymen-talna., szychta. wieczoru. Wieczŕir prezentuwal dzis jakby druga warstw? swej materii: nicpoj?tc o tej porze roku i o niebieskim zmierzchu prospekty, na króre skládaly si? rzeťzy szOrstkie; twarde, metaliťz-nc aromáty i bezimícnny zápach chodzenia, przed-rriiotúw, mezužytych sukien.
I pel no na u lícach gliniastego i gryzacego zápachu -t pdno zapowiedzi spraw surowych i jak ehwas-cy wstr?tnych, mai^eych dač co szc2eácie niepoj?te.
49
Wieczory puzdziernikowa
W zaakragleniach ulic i trotuatów rosná, lymcza-scm kaszcany; dopiero teraz ie widatí.
Sa juž czerwone i ckpto-zóíte i przeslaniaja prawie nitbiehkíjíc i szamác, z ktorých jesr ulepiona przc-strzeň paždzicrnikowa. Teraz dopiero je widač: štosy deptej chromowcj farby. Naroznik „Watów Ciu-bcrnatorskich" jest zaokrqglony. Jeszcze dalej: naroznik Karmclickiej i Ruskiej. Tam wlaínie szelesz-cz4 ceraz plaskie, papicrowe masy falujacej miedzi i ciepleKcj chrómu: kasztany.
W caKic wieczory jest každé mieszkanie ptaskie i jakby požne. Ulice natomiasr jak tantastyezne, jak nieotzekiwane sále, petne sklepieň i elasryczno-sci cial w ruchu i rej tresti niczruzurnialej,, jaka po-wscaje zawsze przy spockaniach.
W co m Lodně popoludnie pekl kociol fabryki wyto-bÓW mctalowych „Gen cel man" w Lfidzi „puwixiuiac ímierŕ kilkunastu ludzi" (jak zwykle w gajecach donosia). I niewatpliwie dzialy sie w swiecie rzeezy od
50
tego wieczoru wažniejsze i zdolne zmienic žycie samo. Te kaszcany tymezasem robia z czlowicka serzep zalošci, zmicty zmierzchem i zápachem szarošci, jak áólcjr lití.
W takie wicczory nic pozostawato nic innego, pak po kilka razy okražač tagodny luk szarego crotuaru 2 ioltym kasztanem. Luk trotuaru byl jak rzecz, przemijajaca niepowrotnicn która. trzeba wykorzy-stac pak žycie samo i jak szary zmierzch 2 zólcymi lacarniami.
To bylo cudne i nieoccnionc zdarzenie i jak spocka-nie nie2rozum.iale w swym znaezeniu.
Až kiedy w korku wracalo sic do pokojów, w kecj-rych mieszkamy - próbowano zrozumicc to zdarzenie niepojece, zdolne wypelniŕ caly wieczor zycia. Wtedy calkiem nieoczekiwanie przybieral rcn pro-ces postač cakiego zdania:
„Kasztany byly cieple od zóltoíei. Ulice - jak aksamity z macowych szarosci i bursztynów. Narožni-ki trotuarów byly miekko wyokrí|glone."
Nic wiecej nie umianu opowiedzietí, jak ta wlasnief z rymi naroznikami.
Tak nic nie mowiaco wypada história jednego z napbardziej knlňruwych zdarzen catego roku.
51
dy zaczyna si? žóiicf mctalowe lato i - jak zwykie
0 tcj porze - prcerwana zostaje kontrola nad losem, a ludzic oezekuj^ ezegos od izeczy i spraw gotowych,, jakoby zawsze w pcwncj ilosci przechnwywanydí
1 trzymanych dla nas w pogotowiu przez žycic.
Na cyrn podjeciu losu przerwane^o - tak, jakby nic w miedzyczasic nic bylo zašilo - zakoňczyl si? rok, uwierzytelmony data. 1933.
Porlejmuje sie éycitj od pot-zatku
Tyrnczasem przechodzi paždziernik i nastaje pr2e-žroezysty miesiac listopad. Cisza, lepká i jak chwast gryzaca, lezy cia.gle po fabrykach. Gazety zas pdne sa szpalr o dalszych redukejach.
Tb zabicra si? ludziom mdl^ woň perkalu i rniek-kiř lagodny zápach sukna; chlodny dotyk szicla i smutný lepkosc nafty, To pozbawia si? ludzi wiel-kicj, clastyeznej przeserzeni i zostawia w przestrzeni opuszczonej, plaskiej, jak lupa kartoflana.
Równoczesnie ida w gazetách coraz cztJŠcicj anon-sy sanaroriów položniczych: dala kobiet sq. jak drze-wa l rodz^ tiajchetniej jesienia.
Tak zaczyna si? nowa seria žycia. Iř jak každego roku o rej porze i jak zwykie, pelne jest ono spraw wlasnydl o niezrozumialej i wypelniajatej ezas wa?.-ncisĽi, chociaž powiedzice nic možná, na czym ta wažnošč polega.
j wlaíciwie podj?to žycie doklad nic w tym miejs-cu, w ktorým przerwano jc kilka miesi?cy ternu: kie-
>2
53
Piaski prospekt zycia
Micdzy listopadem a ŕalujac4 mnžliwoiciami, zapú-mnicnicm i ziclcnia. marki „Pelikán" wiosna. - leza. jeszeze trzy miesiace plaskich prospektów bieli,
Tych trzcch micsiccy nic možná nawet brat w ra-chube; plaskie i bezwyrazowe - jakimi sa ooe — i pozbawione zupelnie perspektywy, wielkiej przestrzeni rzeczy opuszczonych í kulistcj jí I cjHi za-powiedzi i možliwújci.
W rym pcjzažu nic ma i brakuja. juž prawie lu-dziom barokowe drzewa lišci; ani nie reguluji zycia lopuchové liscic szalcňstw ludzkich.
Ten dziwny prospekt pauzy žyciowej nie obiccu-jc juž nkzegci. Dzicje sie tu cos wrecz przeciwnego: sprawy raz rozpoczctc i zainicjowanc leza. w nas nieruchomo, przekisle i fermentujace. Možná za-tem juž teraz zamknúc kronike okresu, o ktorým traktujemy.
To byl rok zwykly; w nim powrórzyly sic, jak gdy-bv nic wažmejszego nie bylo w žyciu, wszystkic ba-
nálne historie každcgo roku: lišcie ialujacej zieleni i mlčanie: lakierowe úpaly i slodycz chodzema; ró-žowe bryly kwitnacych kiiztanów ] ..rozczarowa-nic"; každý rok rna swój wtasny pian szczescia i jakás sprawe prztpadla, wlaezajaca sie jak najzwyklej-sze řdarzenie w staly przcbieg czasu, w szereg przy-gód takich, jak: ulice z ludžmi i chodzenie.
Tam jednak, gdzie trzymamy teraz,, w potowie miesiaca listopadaH swiac stoi u szczyru swcj dosko-naJusci; jest jak žolnierski marsz monotónny, polys-kujacy milionem wygiancowanych guzików.
Skeneria p<jry roku třdpuwiada teraz zupelnie do-skonaíosci monotónnych spraw. (Dwa razy w roku powtarza sie ta s-zarosV ulic i nieba: w potowie lišto-pada, jak teraz wlašnie, i gdzies z koncem kwietnia lub z pocza.tkiem majaH kiedy pkrwszy pyl pokazu-je sie na astaltach).
Kroplami liici (mra rassa, marka „Pelikán'") opadá rňwnoczesnie smutek. Jest to niezrozumiaty srnu rek, jaki odkrywamy nagle w doskonalym, i z zyciem pogodzonym prostokacie.
I w koncu i jako ostatcezna konkluzja traktátu
0 žyciu wychodzilo na to, že czlowiek jest waza, na smutek, jakby do iycia przeznaczony i potrzebny,
1 že wszystko tak wíašnie ma byc. Ten smutek byl teraz twardy i metaliezny — jak dawniej mzlewny i delikátny. Wicc i ceraz, jak zawszc, koňczylo sie wszystko zdaniem, že jednak warto zyč.
Tak wja&nic i rak banalnic koňczyl sic rcn traktát: že warto zyŕ dla samego zgielku žycia, že nie ma rady na žycic.
Znaný nani zas' jest ten aromát l sens szczescia z ulic oswietlonych, pelnych nóg chodzacych i roz-
mów; z budów zanoszacych surowasciq. gryzacego wapna, tppej gliny i blatný; ze sklepow o sztywnic uformůwanych, regulárnych, s rosách lagodnego sukna lub mcporadnego perkalu, i z wszystkich mie|scř gdzie w wielkiej iloid &a. nagromadzone przedmioty.
WszedzJc tam h gdzie zbieraja. sie gromady i dumy rzeczy, zanosi elastycznym i przecia^jlym, do nicze^o niep<Kl[)bnymř rozleglym zápachem žycia. W nim atom nicodlaczalny smutku.
Komentarze
Tymczascm trwa dalej listopad.
A pozostalá reszta doswiadczen, prób žycinwyĽh i rozezamwari > wprawiona w ruch szarym pejzažern listopada - znajduje ujscic w dwóch dodatkowych komentarz&ch do žycia. Stylem przypominaja. one rzeczowe, nie potrzebujace juž zadnej scenerii,, zdania systemów pisanych na modle geomet ryezna; zdania, ô ktňryťh nie wLadomo, w jakich okoJicznosciaeh i przez ItOgO beda wyglaszane.
Oto kornentarz pierwszy'
lák wlasnie lezy obok sicbic, zupclnic bez systému ř wszystko, jak w kronice laprezentovťanej: liscic i próby žycia; szczcšcic i mdle krople grubej materii; chodzenie bez celu i pas j a do szarosci i konturów, którc sa raz na zawsze.
Lagodnk i równomicrnie wypelnia žycie faktura zdaněn.
To sa, wlašciwic ciežary i faktury niezrozumialego materiálu žycia; to, co nazywamy: „rzeczy i przcžy-
da"; t j reklama „Odolu" stáje smě dalszym dogiem zdarzenia z kwitnatymi akacjami.
Gruba i lepka matéria zdarzcň ma swc rwarde sekréty. G, którzy maj a, bezposrednio do czynicnia Z brudnq matéria, žycia — znaj^ droge do kokirowuid.
„Trzeba znac ukryte sekrety materii" - tak brzrni pierwszy komentarz. do žycia.
Konii'Tttxrz tiru^i
To nie jest jcszczc ta powiesc, za króra. opadla rias pasja, nagla i slodka, wtedy, na samým poezatku roku, w dzien z szarym nichem i ulicami jak szare morza i nieba.
Ale tak mniej wieeej bedzie žycie trakt<raal každý przyszty rnmans.: jak kronike, do ktorej wszyst-ko nálezy i gdzic nigdy nie može wyjsc fabula i cia.g dahzy.
Kronika nie zna wydarzeň, które bylyby wažnífj-sze eid innychí d Ja niej jest wszystko jednako wo wažne i potrzebne, gdyž wszystko naležy do žycia.
Kronika nie Tvyróžnia ostrých kanrów tragieznych losów, ani bryl rczygnacji, Tu dzieje sicj wszystko po kolci, jako ciae dalszy i bez hierarchii zdarzeň. Stád ta monotonia každej kronikí, stád to nieznosne cza-sem powtarzanic.
Zycie jest jak kronika: bryta anonimnwa i bezpre-tensjonalna. Dopiero przy bJizszym wcjrzcniu možná lepka. i rozwiazia. mas? žycia rozloiyŕ na: losy po-
jedyncze i osobne sprawy; jak rozdzicla sic; falujaca. w miejscu bryle zieleni czerwcowej — na pojedyneze lodygi i liíeie.
W každým miejscu možná los przerwaŕ i podjaŕ go potern na D0WD: jak kronike roku, przerwana. wli-sropadzíc, w miesiacu, który jest jak z miedzianej blaehy, smutnej i fantastycznej, „jak samo žyde".
NQWA LEGENDA
Zflťmask&wanfc trtanekinów
Tak si? to zaczejo: bezceremonialnie i naraz zde-
sprežyna. tesknoty. Ta sprezyna wlasnie sprawiala, že zdarzenia tanie i tandetne („žycic"...) byly jak stodki los, a banálně spotkania - jak przygoda ko-lorowa i jedyna.
Tak okázalo si?: wszysckic historie ze „sprawami pfzegranymi" i „straconyrni latami"'; wszystkic historie „serc zlámaných juž na zawsze" - wszystko to bylo wyoiete po prostu z romansu staromodnego, tanie i bardzo smicsznc. Jak nakrccone próbowaly poruszac si? figurki sztywnych panów w melonikach i pan elastytznych o wci?tej talii, Próbowaly przy-bfižyč si? do siebie: na tym polegalo glówne zdarze-nie žycia. Figurki wydluialy si? w oezach. {To wy-dluženic talii i twarzy nazywano stnutkiem; albo tež: rozczarowanicm,)
Potem przyszlo coš dziwnego: oto kolorowe spra-wy žycia, dotychezas traktowane jak los - zacz?ly
przypominac mieso, surowe mieso jatek, petne pasji nieobliczalnych i niepokoju.
wa, fantast vez na jak kuby i jak stalowe morza polnočné — kolor wyrzcezcnia.
W granacowym jablku nocnego miasta pokazal sie reon, czerwony neon í blekitny.
Ta cíerwieň i ten blekit byty chlodne jak stal. 1 l h lodná stal zatzela panowac w miescJC.
Tak zaczela si? nowa legenda miasta.
Té Josy fatálne" i „kolorowe" te przygody i spoc-kania byly naraz jak rzeczy ciagle niegotowe, mdle, o niewyražnek slodkawej i narrernej woni; byly jak ciasro przekisle i jak lepki klajster. Nuwet lutliie wy-dawali sie teraz jak z lepkiego ciasra, z ciasta tesknoty,, zrobieni, i tak da-wali kisnaŕ swym pasjom, jak custu.
Pod palcami rozpadlo sie, zupelnie jak tandemy towar, dlugie i zawsze smutne zdarzcníe, które na-zywa stg „žycic".
W tym ezasie znikl z reklam i lamp miasta dusz-ny fiolet; znikla fresowa czerwieň, która wpla.rujc w mezrozumiale i nieobliczalne awantury w ulitách bez ludzi; znikla nawet patetyczna zóltosč cytryno-
64
Oto palubiasta i nudná materin swiata wchodziía w swój najdoskonalszy crap zycis: w dccydujaca. dla jej losu epoke sztucznych ksztaltow. To zai bylo równoznacmc z žycicm nicanonimowym i odpo-wiedzialnym, juž uwolnionym od wyuzdania dal-szych przemian, o n ieprawdopodobn ie cmocjonuja-ccj monotonii.
iYow-e surowce sa potrzebne
Tesknota jest lepkim materiálem spraw žytia.
1 jak z zycia - poscaoowiooo rowniež z calej pro-dukeji wykluczyč materie lepkie, ruzwiazle i pelne jakiehs; miekkich, niewyrazných zachceň.
Ich micjscc zajely wklkic kropic skoncentrowanej szaroici o rozmaitych ciežarach i nastroj ach: byla tu lekka i melanchofijna szarosc betonu i mocna ma-* szynowa szarošč želaza; elastyezna stal i ťantazyjna blacha, któta chce juž tylko tegu, co jest. W kuňcu szklo, niezgrabna kropia wielkiej,, bezkolorowej i nhnt.j juž by.
Z tych cieikich kropel szarošci možná bylo dopic-ro wydobyc skoncentrowane szyby rzeezy - twarde i zdecydowane jak los. W tym swiecie reprezentovala mclancholijna micdž - potrxebni| we wszysc-kim krople banalnosci i sentymentu.
Ale w sklad nowego žyria weszla rnwniež porcelánů - kragla i usmiechnieca - mimo že miala w sobic jcszcze jakás rcszte niepuradnosci.
j\ťjwrť manekiny itía
Wtcdy odkryto takže w ludziach duszc. maccrialów:
Dusze nieporadnej porcelány.
Dusze papieru i drzewa.
Dusze želaza. Duszc. blachy.
Rríwnoczeánie wyszly na ulice miasta lalki z wit-ryn, rozmaitc konecpeje lalek. Tu glowa kobicca z křupla porceláne iwego h můrku luh kreiplq. rozwiaz-loscij jak na zamówienie wszystko. Dalej szla laika z na wpól zrubionq melanchólia., ktorej nie naleiy brac zbyt powaime; tak sama niepewna jest siebie, tak nic wiedzacah czy ubrac sic w maske szczcsliwo-■- li, l z y ítž udĽgrac' scene smutku w bladorňžawej sukni P Och i te szmatki sukien z wapnistego róžu,, czy niebieskusci naleža. do calej tej zawilcj sprawy z zyciem...
I byla takže micdzy nimi niepewna, zatracona maska ze zgnilyčh ráiów i zieleni (dawniej maska Toulouse Lautreca, na nowo zaprezentowana przez Pascina). I ^ruszkowa twari kobict Picassao oezach
okraglych i leniwych. A wszystkic tc torsy, na pra-wo i lcwo pochylune, prezentuj4 - jak zdarzenie mezwykle i jedynie wažne: wlosy ondulowane co trzy lub eztery ccncymctry fala, nie ma tu przypad-ku, ani kaprysu. Oto morze blaszane wlosów idzie w dól i w górCj idzic rytmem odmierzonym i jak los niezmiennym.
W tycb lalkach nawet melanchólia byla wrtoezona w linie twarde i pelnc równowagi: w brwi, wykali-graíbwane ezatnq. heno a; w ústa, kredka. - marka „Kamcicon" - wycyrklowanc; w symetryezne dwie plamy róžu na politikách.
A poza ten sztywny ornament linii i plaszczyzn nic przedostawat sic ani atom jeden rozwi^zlej materii ciala. I jeszcze wiecej: w twardych konturách ležala oprócz ciala takže tak zwana dusza; weszla
bez reszty w szcywny ornament i rylko jedna jej kropia pozostalá ruchoma: czarna, szara, brazciwa kropia •   •••.;
Wrcdy zaczela cicžka kropia oczu prezcntowač wszystkie níuanse drogocennego materiálu melancholii.
Hvxílziaí o mant1 kinách: tiffp tialsxy
Papier jest sztywny i plaski, bez prOSpekto-w. Papier jest smutný jak ludzic, którzy nie moga. juž nic poradiič na zycie; jak bialo-niebieskie mléko i jak pcrkal w wielkic kwiaty róžower
70
Drzcwo zas jest smutne, jak tylko nieporadni ludzie byč moga_; ludzie nudniř krórzy nie umiejíj žyd z niczego; z poWícflM granatowego i samego žycia.
Widač ich na ulicy i za wirryna. fotografa. Po slubie zamawiajq. fotografie: po dziesie^ sztuk i po dwana-scie, dla wszysckich krcwnych i sobic na pamiatke.
Oni wiedza: žycie trzeba odrobiť!: wszysrkoř co preystoi žyciu i wszysrko w przypisanym porzadku i swoim czasie. (O tym, kiedy ten czas przychodzi - poueza žycie samo, trzeba tylko zdac sie na žycie).
Ale nigdy nie jest odrobione wszystko: pozosraje zawsze peszcze smierc.
Jeszcze kilku gutunków lutr k
Dusza želaza: dusza rOwnolegle biegnacyth, szczcsliwych szyn. Dusza maszyn skonccncrowa-nych i klarownych, wspaniatych w bolesnym cho-d?ic srub i sprcžyn. Ludzie o duszy žclaza ida przez miekki i niepewny pejzai žycia, niewplatani w ďuszne sprawy losu.
		
		1 F—
	1	
		
72
7^
G zai, którzy byli podobni do blachy, powtarzali zdanie: niech wszyscko tak bcdzie, jak jest wlasnie. Szara blacha jest doíwiadczona.
Ludzie o dus2y porcelány znowu - byli scale zdzi-n i w usmiecnu nieporadnosci.
Bhskimi porcelány i papieru okázaly sie przcwaž-nie kobicty. Mcžczyžni zaš byli jakby spokrewnieni z želazem i blaeha. Albo z drzewern tepym i niepo-radnym.
Korale, liryczne intermezzo
Pbrcelanowe manekiny ulic obwieszaly sie psrrym upierzeniem z korali. Ponad coczonymi seozkami piersi wzbieral kulisty zgielk. Szelešcd halas drzewa, szkla i st.íii
Ten zgielk metaliezny ležal na melancholijnym brazie materii w faldach; na cztrni kontemplatyw-nej aksamitu i na materialach zamyslonych mar k i terakota.
Tymczasem znikly z ulic i witryn czerwonc korale, zrywane z rozwiazlych stu zywych, cieplych ramion. Nie ma takže percl, cichych jak dzicri scalowy i szemrzacych melancholik szarych múrz. mdwc korale ze szkJa i stali sa. chlodnc; jak obca rzecz i jak zycie, kiedy juz chťemy tegn wlasnie, co jest,
W zgiclku metalieznym nurzaja. sie kobiety. Tak wgrzebywala sie raz Leda w pieszczotliwy puch la-bedzi; tak wplqtuja sie kobiety Mak&a Ernsta - slu-pe, mies iste i brutálne - w blaszanc pióra ptaków, slepých i monumentálnych, jak idee.
Teraz dawary sie picicic przez chlodne metale i twar-de eiehe ízklo kobiery o chlodncj duszy porcelány.
Czym sa aksamitne perly miesiste, monotónne jak samo iycie, kiedy možná miec klej noty ze szkla, pel-nceo možliwosci, ze szkla, które može byč slodka. tafl4 szyby i korálem? Czym sa duszne Izy szmarag-dów i rubinów o wlasnym, nieznanym narn bliiej zyciu, peine cipžarów ziemi i jej smutków?
Dwudzicstego lutego 1932 roku doniosly gazety
0 zamknieciu najwickszej w swieeie kopal ni diamen-tów w miejscowoíci Kemberley, Kanada: na skutek zlej konjunktury na rynku diamentowym.
Tak wyszlo na jaw, že diamency sa. niepotrzebne.
1 ze niepotrzebne sa. aksamitne Izy perel; szmaragdy i rxibiny, które prowadza, zawile bardzo, nam nie-podlegle žycic.
Tymťzasem wypelnily sztuezne korale witryny sklepów. Sztuezne korale moga, byč wedle tesknoty každego z wielu dni zycia.
Jablka, pomuraňcze i cylryny
Dotychezas nie rozumiatio owoców Widziano w nich miažsz, matérie kaprysna, musujaca. i delikátny (jak z owoeňwegn miažszu utoezone byty ko-bicry RenoJra, malowanc czcrwona. karnacja. jablck).
Tymczasern jablka maja, ukrytý dusze. í pomaraň-czc, przestrzenic ku liste, nie sa. ty m, za co je bierze-my, ani cytryny, istoty z chtodu i szkiistego plynu.
Kulistc owoce sa. w gruncie rzcezy niepodobne do siebie: do doslownošci matérii, do jej brutálnej roz-wiaztosci i nicokrcslonych zachceň.
I teraz wlainie odkry to, že blyszczacy lakier i ttus-ta pcilyskliwa farba nadája sie raczej na cialn owoców, aniželi matéria Jepka i miekka. Owoce z farby i lakieru prezentujq. dusze owncu: studk4 kulistnšé.
Tak okázalý sie niepotrzebne owoce miesiste, o cialach pelnych niepokoju.
A na szyldach sklepowych obok owoców - patrza. okraglymi kroplami niebitskiego lakieru figúry ludzkie. Ušmiechaja sie niebieska, farba, nieba z tých
Tri
poludní lipcowychh kicdy nawet nicbo jest z lakieru twardego i chiodriegú.
Tak weszly w žycic chlodnc i blyszcza.cc owc la-kieru,
Talerze i szktmiki
Wtedy tež okázalo sie;, že nie rozumiano dorych-czas równicž duszy ch lodných istôt zľ szkta i porcelány.
Picc razy dziennic wprowadza sic. szklanki i talcrzc w towarzystwo ludzkit, w porzadek žycia ludzkLÉgo i jego szarego wydarzenia.
W micdzyczasie zas stoj 4 w krcdcnšsiťh; Iľzíj na ste-lažach i polkách, czekaja. na kwadrans, w krórym lu-dzic poerzebuja. ich chĺodnej duszy: dodfezy i pefui kulistego konturu.
I nie wiadomo juž, czy kontur ten - z kropla^ row-nowagi na poezekaniu - to línia przezroczysiej porcelány w powiecrzuh czy tcž možc powictrze blckit-nc i nieskoňczonc samo, które stwardnialo w bialq. kulistoíe?
W liniach naczynía stolowego zatrzymuje sie na chwile wielka przestrzeŕi, strzasa cblodny pyl swej wielkošci, kuliscošci i idzic dalejh kamienna i tragiez-na, ciťžka od nowych možliwosci.
I na iym može polega wažnosé bezpretensjonal-ncgo natzynia stolowego i jcgo los na šwiecic.
Doszln zas' do skutku to odkrycie w czasie, kiedy powstawala legenda o „geometrycznych zdarzeniach žycia".
Góry, držena i morza
Z daleka widziane - sa. góry jak smutne jablka granátu i jak šliwy, Sa. kraina samot 04 i patetyezna..
Z bliska - to kupy ziemi meporadnej, obrosícj ba-nalnq zieleniq drzew.
I rozwiažle jak chwasty gór, rosná drzewa. Pod ostrými, pelnymi tesknoty i niezadowolenia kótami, wyrzuca 2 siebie pion pnia cicžkic, barokowe bryly galezi i lisci, štosy zieleni i koloru. Drzewa w zieleni wypetniaja^ calq przestrzen miesistym, rozwíazlym niepokojem.
Tymczasem plyna, niezmiennie rzeki: tysiac lat; ko-lysza. si£ miarowo morza. Morza i rzeki nic rozrasta-ja sit; jak chwast; nie rozlewajq, jak glina tzy tesknota, falujaca jak bryla ziclonego drzewa.
Morzc žyje wcdle liezby siedem; morze žyje w twardych szarych nieckach ziemi, ] jest pelne wszystkim.
I wcdlc liezby szarego morza i rytmieznego poplo-cfau rzek žyje betonowe morzc ulic, i pejzaž betnno-
80
81
wy murów: rosím o pniaih i gafeziach z pionow i elastycznych poziomów.
Pod tagodnymř jakby z žycicm pojrodzonym leptem, rôinie pejzai pLonu l pozinmu; silný, pelny i równowaga. prostých kaców nasycony, Szara rosli-na murúw i okien wypetnia idarzeniami plaskie pole dni.
W cym pejzažu przylegaja. do siebie losy ludzi, jak twardé kanty olbrzymiej wielosciennej brylyf zacho-dza, na siebic, przenikaja. sie i rozchodza. - w wy li-czonych odstepach ezasu - nieodwulalnie i niepo-wrotme. Jak fale szarych rnórz i rzek klarownycn.
W ty m pejzažu nit nta miejsca n 4 nikomu ruepo-trzebne řece i serca,
Tu zawszc ma sie co poezac z nieptitrzebnym seriem i řekami dwiema zbednymi.
Ale na peryferiach zyvia.
Gdzics, na peryferiach žycia, možná bylo jcszczc zanotnwac przestrzenie na jednu, dwa, až do trzdch pieter wysokie. WieczoramL szla taka przestrzeri jedy nie na wysokoic oswietlcmyeh witryn sklepo-wych l zamykala sil ruwnoczesíue ze sklepamio go-dzinie siódmcj, w samým poezacku granarowcj, dusznej nocy.
W kobaltowym m roku dochodzila do glosu jesz-eze raz pórem: wytryskiwala wokót žóttyi'h szkla-nych kwiacow laiarn. Byla wcedy plaskirn kražkicm i tatalna. možliwoscia..-. Pickila duszna. melanchólia^ necita dalekim prospektem rzeezy przegraiiych na zawsze i jakichš spraw odleglych, którc zawszc mo-ga^ sic. jcszczc stac.
Potem, w plowym dniu, stwierdzano po raz któryš, žc szklane kwiaty nocy - to staromódne latarnie z gaznliny, ale dalej ezekano na nieslychane spot kania. Tak przemijalo tu žycic.
W centrum zycia
W centrum šwiata rymczascm szlo wszystko wed-le dumncgo rytmu monotonii. Kudo klasyczne mia-sto: wspaniatc drzewo pionów i poziomów.
Po brzegi wypelnil sie šwiat szarym chlodem jak drogocetma. materia. A žycic rozgrywaío $i£ bez prze-kislych, rudých chwastów pasji i bez tepych mlccz-nych chwastów tesknoty. I nie byio jui odpowicd-niejszego wzoru na to žycic jak: figura prostok^ta.
I nawct przežycia takie, jak tesknota, zmeczenie i r ward ľ wyrzeczenie miaty swe wzory w szarych figúrach: w elipsie, kole i kwadracic.
Tesknota jest napicta ku ezemuí i zamyká sie; w swyrn lagodnym tuku eliptveznym; zmeczenie jest pograione w swej materii i diatcgo peine gestej, nieruchomej monotonii, jak koto; a wyrzeczenie jest twardc i jakby raz na zawsze - jak kwadrat.
Znik! ze šwiata surowy i niekontrolowany ruch: po co przesuwač rzeezy i nogi, skoro w kaidym miejscu jest wszystko. co hyC muže;* UJica jest jak
niebo szara i žólta. Potem znów kobaltowa jak nie-bo, Czlowick cieka. Rzecz szara ezeka. Ziilte síorice wisi po tej stronie i po drugiej.
I juž potem, kiedy skoňczylo sic wszystko, docho-dzíla do glosu dusza swiata w takim na przyktad taktic: eodziennie, jak gdyby nic nie bylo zaszJo w miedzyczasie, ustawiala si? na ulicach pewna liezba nógř które wprawíalo w ruch zadawníonc pytanic: jak žyc? Jak gdyby nic nic by to zaszío w miedzyczasie.
Tak odkryto dusze swiata: nieruehomošč.
84
85
ÚPADEK
,r,Ai pojawily si? w handlu szcut2ne i tanie produkty. 1 jak zwykle rzeczy íiajmnkj wažnc - byty takže i te niepozorne wytwory pierwszym znakícm jakicbš pr2emian.
Zalály one rynki, jak czerwone placki okwitlydí kasztanów, zasypujacc trocuary i tak,, jak natarczywa mdla lesknota zalewa žycic nudných ludzi,
Z produkcami tymi dziala sic dziwna rzeez; dwo-ily sic i w nieskoňczonusc rntioiyly, jak gdyby pladniajac si? nawzajem. Bylo ich j už za wiele na swiccie, a przeeiei množyly si? dalej, coraz podob-niejsze dci siebie, z fantastycznosci^ na zamówienicH z prostota na zamówienie, wedle szablonu,
1 nie moina bylo j už zahamowac wyuzdancj, dzi-kiej produkcj i tandecy. Wszysckic produkty na rynku mialy jedna cen?: po dziesi?c groszy szruka ksi-dego towaru. sztuka - groszy 10.
A dostač možná bylo: sznurowadla, czarne i bta-zowe, po 10 groszy para; dziesiec chusteezek do no-
sa - prawdziwa weba - za jednego zlotego. Možná bylo dostač: scoliki na kaktusy; z drucu plecione podstawki na želazka;, przyrzady do szybkicgo i pewnego zawiazywania krawaców; przyrzady do predkiego nawlekania igicl; do ondulacji - cala on-dulacja w minutách picciu; a ponad wszystkim: can-ga: „Rebeka" t „twoja milosí", „jesienne róže"ř „mo-wisz, že kochasz mnic".., tylko za jedyne 10 groszy.
A towar ten kolportowano z takq powag^ gorzki). i z takim patosem plomiennym, ze timdeta zdawala si? odgrywai: jedyna. rol? w žyciu, niezasiajsiona. Swiat stal po prostu na dobrze zesznurowanych trzewikach,. ezarnych i brazowych.
Pod lôžkami wlasnie co zmarlych ludzi staly pra-wie chodzace jeszcze budku buciki ezarnc, buciki brazowe.
36
»7
/VrAaJe wzbíeraja,^
A po magazynach z konfckcja. pictrzyty sic štosy taních perkali, cicnkich, o wzorach w wielkíe kwia-ty lub pasy. Wzory te utrzymane byly w wulgar-nych i równoczesnie bajkowych kolorach, jak; kali-nowa Lzerwteň, bolet i crawiasta ziclcn; lub: bt?kit, czerwieň gcorginii i pomaraňczy.
Perkalc rc byly sztywne í suché, bez miažszu. Cza-scm niezgrabnie próbowaly czcgoš inncgo: próbowaly upodobriic si? do mickkkb jedwabi albo mi?-siscych aksamitów, ale nawet polysk kh byl plaski i sztywny, bez žycia.
A jeszcze szcywnicjszc byly szcwioty; lámaly si? ostrými kantami, rozsypywaty si? po prostu na kan-ciasce plaszczyzny. 1 žádna farba nie trzymala si? sztywnych nic i materiálu, aby uczynič go e-lastycz-nym slodka, rozwiazloscia^ lub chlodnym zamyiic' niem koloru. Každá farba odskakiwala od cycb sze-wiotów, jak suché wapno, i srajd bral si? ich smutný i niewyražny wyglad.
Zu pel nic wyszly ccraz z obicgu: aksamit soczyscy, jedwab falujaty i pieszczotliwc sukno. Zni kly dalcj kolory rakie, jak elastyczny br^z jesienny, chlodna i fantastyczna czerwieň koralowa; slodka stalowa szarosí,
Do sklepow z materialami wchodzify calymi gro-madami porcelanowe lalki kobiece z ulic. Pbpycha-jac si?, halašliwc i szcleszcza.ceř wykupywary 2 nie-slychanym pospicchem wszystkic perkalc w kwiaty i wszystkie szewioty pasiaste.
Swiat zalála tandeta, srwory wtótne, uboezne pm-dukty rzcezy chlodnych i skomprymowanych; mas-ki skrzywiune, którc oderwaly si? od swcgo wzoru i postiíiowily prowadzic! samodzielne; lekkie i niezo-bowiazujace do mezego žycie.
Tak zalála calc žycic tandeta: karykatura swiata pionow i poziomów, ktury umial byč slodki jak sza-roáč paždziernikowa, lub patetyezny i wyniosly jak odejscie i jak jedno zdarzenie na cale žycie.
owali aromaru - to figurv stodkiej elips,y. Tych kro-pcl owalu. nie mozna trakcowac jak chwasi zwykly i dlatcgo picici sic. je mdleja.cymi díorimi Murzynów, by potem w podarúnku dač" morzu kobaltowcmu, Kawe trzťbu. utrzym.lL na iwiecie.
Intermezzo: kawa
A w dalekiej Brazylii, na Jawie i Sumatrze spy-chano w kobaltowc morze miliony kilogramów ka-wy, trzy miliony dziewieŕset tysiecy kilogramów w roku 1932.
W kilomerrowych polach brunamych z micdzia-nym kražkiem w powictrzu - twardnieja. szare owal-nc fiatka kawy. W nich lezy ciťCř aksamitna, gnrz-ka jak szary dzieň paždziernikowy i otoczona zawszc zápachem obcych miasr, w krórych widač, jak po raz picrwszy, chodzcnicr
Kawe pije sie w wieczory szare o zóltych jwiatlach i wieczory, kiedy znowu coš przepadto. Ale kawy nie pija ani Murzyni B razy li j i Kalifornii. Ani biali z fab-ryk Europy. Kawp pija. iiczonc tysia.cc na calym swie-cic miedzy stalowymi morzami pctnocy a kobaltowy-mi wôdarni poludnia. Wi^c po co kilomeiry cale krzaku, kcóry može byc jak czlowiek niepotrzebny?
Ale kawa nic jcsr chwasrem, naiarczywym i prze-roslym. Kawa — to miliony twardych, regulárnych
90
VI
Upjtdktt dalszy rozdziab
Naraz zaczeto sie to znowu: zaczero szukac przy-^i':.J na ulicach miasta. Szukano ipotlcaá nieffifd.-rych, i znowu jedy nie wainych; chciano znowu byč tylko dla kogoš; czekano na losy niezwykle: z powrotem miala wtóc'ic cala banálna, miesisra „koloro-wošc zycia'\
Wtedy zrehaVjilicowanů pewien gacunek ludzif nieaktualnych jakby w epoce hetoicznej szarosci: lu-dzi zajetých u&tawicznym poszukiwaniem szezescia; takich o „zlámaným zydu'ř i takich, kiórzy nie „umieja. žyc bez ludzi". nawet na dlugošc wieczoru.
(W ich žyciu nic nie znaczyly doswiadczenia; nie spetnialy swcj roli rozczarowania, ktúre sa_ na to, by zdemaskowac ,,szczesric,r).
W ich žyciu kisla jedna jakás sprawa jak dasto wy-uzdane i niedobre; až stawal sic; taki czlowiek podobny do jadowirego chvastu, przeroslego i natret-negn, l wobec wszvstkich wyrzucal z siebie bezcere-
monialnie przekisle lodygi i pnaeze swej historii i lepkie liscie „przezyc11.
Tacy ludzie weszh z powrotem w obieg.
I naraz siedza znowu przy štolách i kianath sztywni panawie w ezerni i melonikacb i damy ela-sryczne O smutných taliath wydlužonych. 1 znowu wyczekuje sie dnia, w ktorým „wszystko jcszczc stač sie mozer'.
Tu i tam plataly siej jcszczc po swiccic: szary kolor, tWÄtdc posta nowienie, Jos wyrzcezenia; ale rzeezy ce i sprawy budzily teraz juž tylko czulosč swq niepo-radnosciq wsród chceň lepkich i przelewajacyth sie jak ciasto.
W ich miejsce wszedl z powrotem w žycie caly nie-pocrzebny balast gestów bezcelowych i zaokraglo-nych, którc nasladowaly szare. heroiezne gesty žyria.
Ale ruchy te i sytuaeje byly lekkie jak balony ko-lorowe i nieodpowiedzialne: z takimi zdarzeniami nie moina sie nawet liczyií, chociaz podobne sq. do dziwoej przygody iycia.
Icpka glinař pjasck posny i hczkolorciwy szuter. A chodaž niewyrtiac i bez wszelkich možliwosci - byly i tc materiály jak zdanenie.
W ukrytiu czekaly sprawy nieznane i znowu przy-rzckaly wszystko, jak po raz pierwszy. T wrócono do .iycia'.
AKACJE KWFFN4.
Kolo zamyká sip
I wszystko, co teraz przyszlo, stád sie wzi^lo, že ta-kie doskonale i nieruchome, ealde raz na zawszc. stalo sic zycie.
Okázalo si?, ze ludzie nie moga. dtugo znicsč hero-ieznej monotonii. Zbyt tramčzny byl szary ornament dniř pozbawionych ezekania i w&pomnicŕir
Za skoňczone bylo wszystko i za planawe, i nie bylo wiecej co robíc na swiccic. Surowc sprawy staly sie znňw potrzebne.
Gdzics ezekaty surowce- Ciežkic, soczyste, žrace.
W tropikalnych brazowych krainach. W piasku goracyrn Kalifornii. W górach szarego Uralu i Skandynawii o mgtach geseych, jak paki zakwita-jacych i przcslaniajacych wszystko piatkami szarego weloou.
Gdzics czekaly losy. Kobrowe, nicmadrt, a prze-ciei jedy nie wažne.
A tam, gdzie uboga i plaxka ziemia nie mogla wy-dobyc1 z siebie dužo fantaseyeznosci - tam czckaly:
lub ..owcitami it szkla'; a szärä skóra wkczoru jest jak niebieska atmosféra obcycb miast,
W tých okolieach jest nicznane szczeácie. Tam záplatuje sie czlowiek w ludzi i nie možc juž žyc wie-eej bez nich i nie može žyc j už z nimi.
Akacje krtina.
Naraz rozkvitly w rynku akaejc. Wypdnily potem wszystkie uhee smutným zápachem rztxzy možliwycn, które sic. nic staly.
Byl wlaínie czerwiec, jeden z trzech miesiccy
0 lepkich zápachách, które gubia rece nasze i nasze serea. Liscie byly miesiste i Dardzo ziclonc. Ziclonc dalo hšci wypetnialo cale okna i dni c ale.
Dolaczyly si? potem lipy, pachnace wszystkim: bezimienna jest história takieh kwitnieií.
Tak zaczaj sie znowu czas wielkkh i waznyeh wyda-izeri: zajsc smutných i fatálnych o skadinad níczrozu-mialej wažnošci. To sa owe „spotkania fáral ne", ,.mi-losci nieszczcsliwc"; smutne szczeácie - nieosiagalne — a jednak „szezeície". I znowu kwitnia akacjc,
Takic zdarzenia wciagaja w okohce, skad nie možná juž wrocic tak latwo; gdzic wszystkie rnožliwosci leža wielkimi stosami, jak liície na jednej galezi
1 kwiary; gdzie latarnic sa, - „kwiatann szklanymi"
i že sa. lekkie, jak káro.my puiszystego papieru z pros-tokatami celuloidu w dni o niebieskim niebie; i jak nasladujace jedy nie mu ry z betónu.
Jesieane rozmawy
Potem przyszly miesiacc plowych slonc i miedzia-nych liíci.
W bladych ulicach zatatywalo gorzkoáei^ smažo-nych konŕícur i liscianego zápachu.
A zápach ten przypominal w dziwny spôsob ure-gulowane losy i žycia uporzadkowanc.
Potem zaczeia sip séria rozmów bez konca, niezro-zumialych, jak „samo zycie".
Od nosily sip te rozmowy do lisci jesiennych, które porrzebuja szarych dcszc2ów j slodktch cichych mgiel na to, by mogly zžólknač; mialy za temat owe siodkie dcszcze szarc i mgly aksamit ne przeciaglc, owijajace soba. zielonawc jeszcze i juž slabé líščie, až one kureza. sie pod smutkicm szarych mgieL
Wtedy tcž zwrócono uwagp na niezwykle, a do-tychczas pomijane sprawy; že na przyklad tc same Liácie sa w szarej mgle jeszcze zielone, aJc czerwono-rdzawe w chromowym šwietlc poludnia; že szare mury bielej od ciszy na olowianym morzu nieba
A rozmowy te zastppowaty nicdwuznacznie delikátne i batdzo wažne sprawy, które mialy byé teraz wlainie i nieodwolalnie zatacwione: wyznáma milo-sne i wyjasnienia; níezrozumiate szczeicia; t t p nigdy niezalatwionq, spraw?: jak žyc?
I wlašciwie nie nie robiono. A wydawalo sip, že robi sip dužo: wszystko, co osiagnac možná w žyciu.
I naraz czuja. sip ludzie odpowiedzialni za zycie; to dzieje sip z nimi rzecz podobna, jak sprawa z lišerni. które wydajq teraz twardy i jakby odpowicdzialny zápach.
9K
I tak zaczynasie to znowu: z žycia przyehodza rze-czy i losy. Rozprzcstrzeniaja. si? S2czególami rožných syruacji, oczekiwaiiiem i rozczarowan icm; narastá ja. niecKzelcLwariym scnscm i okraglokía.
Tak zrebabílitowano žycit: sTodka randctc, króra zaczyna sie — od zawszc - od „serca zlamanego", a koňczy twardym postanowicrnicrn: ,.žyc"\ nazywa-nym weďle staromódnej, bardzo zužytej termiiwlogii: rezygnacja.
f*itlit kítrlofímif
Malými sztywnymi kwiatkami pachna kartofle.
Lila i L :i ;í i:_- ;>ijll k.Lrmíh paclina sludk^ i nier n suro-WO, jak glina. I 54 jak z perkalu sztywnego w drobné, roztargnione troch?, kwiatki.
I tak jest dobrze, že lila i biale lany kartofli pach-11 .i pcrkalowa. nuda_. I že zdarzenia i surowce sa nudil nap^Czniale.
Na calym swiecie czeka lepki materiál nudy; cze-ka na swój los. Jak miedž íantastyezna i jak ielazo soczystc i jak zwyczajny doslowny materiál gliny, z ktorej možná ulepic czlowicka.
Lepki surowiec žycia czeka na swój los: jeszcze jest co robte na šwiecic.
Tylko pod jar trzeba žycie, które ležy wszcdzie wielkimi stosami i narastá.
Narastá; jak ksiežyc przvbieraji}cy. Przybiera od soków chwastowych i przcKÍsajacych, bioracycb si? nie wicdzieC skad: z powietrza bickitncgo? Zc spot-kaň banálnych? Z dni i rzcezy przepadlych?
100
:iu
1931
Jest ogromnie dužo przeserzeni w fwiecie. Praest rzeni niepotrzebnej, nieporadnej. O, przescrzcnie ptaskie, powolne. Nudne jak tu-
Ty krajobraz kalcndarzowej nicdzicli z ludžmi, k torzy zapodziali gdzieš, na kílka godzin, swoj los. I spaccruja^
I przestrzenie nudne jak ludzie ze s t rat ony en zy-cicm. Przcsrrze-nie dtžkit-: jak žycic bez losu. Przestrzenie, kcóre wyuska;a wielkie, puste íiy.
Za duzo przestrzem jest na šwiecie. Trzeba cos po-czac z pahibiasta. przestrzeni^ šwiata,
T sa dl a nikojfO-
l«5
2.
Budujmy ulice i domy. Ludziom potrzebne 34 ulice. Ludziom potrzebne 54 šciany. I okna i balkony.
Bud ujmy staeje. Stacje o szynach równoleglych. 0 szynach swiai obejmujaeycŕL Stacjc dzicla. caly swiat na sztreki.
W pólu z žóltym nudným jaskrem i wodnistymi bodialíami lila nie ma jcszcze szyn, Nie ma šdan. Nie ma balkonnw i okien.
Kawalck pola„ w którym stanic nuwa stač ja kole-jowa, jest oblepiony na razie bodiakami lila i žóltym jaskrem.
faskier i bocLiki pilina slodkaiva nuda perkalu, bali biaiego perkalu i perkalu kwieristeso.
Przesrrzenia pathn4C4 perkalem w wielkie CierwO-ne kwiaty ida, nogi. Nogi v trzewikach czarnycb i žóltych; nojfi spieszne i ziemi^ odpychajace; no^i opile s.todyc*4 ziemi i ciežkie jak szezešcie.
Co one robÍ4 w przestrzeni? Oeh, crzeba skrocič 0 c^sč trzeciq, skrociť na polowe. nieporrzebna, dlu-gošc swiaia. Ale kroki wíokq rylko dalej - wloka 0 pól metra dalej kulisty ciežar iwiata, lysq materie íwiata z przegran4 sprawq žycia i niewiadomq dru-ga_ spraw4 smierci.
Stan my w miejstu. Jak drzewi.
Dfzewa nic nic wiedza. o leku i nic o smierci.
Drzewa žyja. jak wsröd czterech ácian; jak w porn niejszonej pfzestrženi nlícy czy pokojů.
10Ö
107
3,
Na triy kilometry odlcglosci od budowy lezy ziemia.
Niepocrzebna, pasožytujaca, dzika ziemia.
Ríiinie nozwi4ile jak chwast; wielkimi gromada-mi, którc nazywaja. si?: góry, Nikomu niepocrzebna, do nkzego nieprzynaležna ziemia.
A tu, gdzie ma byŕ stacja, jest tylko krzywe, wy-chudlc pole z ióltym jaskrem i lila bodiakami i nie [na gescej ezarnej ziemi na szkarpy. Trzcba wj?c prze-luWK kubiki cale brazowej i czatnej, ok nie mowLa.-cej zicmi tam, gdzic moze stač sic potrzebna.
Kto powiedzial,, ze jest w cym jakté sens? Pb co przeHirwaĽ rzecz z jednego miejsca w drugie? Co dzie-je si? w ogóle w swiccic, kiedy przesuwamy codzien-nie tyle a tyle rzeezy?
Ale tu nikt nie pyta. Ludzie wloka niecki želazne, naladowanc ziemia. brazowa_ i ezarna.. Ludzie sq wo-lami, sq. koňmi i wielbladami.
Ludzie pieszcza cata akótii dala rozžafzone želazo wózków i zicmic lepko rozciagla.- Ludzie biora i kta-
d4, delikát nie í píeszí.zDtlíwie, na chudé pole z iót-rym jaskrem ř.ierni?, lepiaca, sic do nieba i do ciala, Lckko, taneeznle roeza. si? niecki želazne z ziemia. brazow^ i ezarna.-
A skóra nagich trapezów pleeów polyskuje brazo-wo jak pachnaca korá drzewna. I brazowe, krzywe korzenie ramiun i rak wydzieraj4 si? z ióltej eíiiiy powictrza i chwycaja roziarzonych kulysek z želaza, jak jedynej i ostat niej rzeezy w žyciu.
Upal jest jak korá brazowy. Upal jest na stopni 40 i wi?cej- A w kawatku po la o pcrkalowych kwia-tuszkach nie ma nic - tylko želazne kolyski ziemi. One sa jak szezescie, najwieksze, które jest zawsze najw[?kszym nieszcz?5cicm iycia. Sa. jak los, na który ezekamy. I jak plaskie mísy na starých egip-
skich rclkfach, peine drugocennosti dla zwyciezcy albo boga.
50 000 kubikriw ziemi zwieziono na budowe; flo-wej scacji.
Putem wznnsza si? przed stacja^ ogromne clala cra-pczowc z ziemi brunatnej i czarnej ziemi, ktor^ wle-czono przez dlugie trzy kilometry az cucaj,
A tasma i mctr wyprobowuja. i szaeuja. dusze tra-pezowych cial ziemi,, wstawionycb przcz ludzi w nieodppwiedzialny kawal pnla ze stodko perkaJo-wymi kwiatkami, Zas ludzic wygiadzaja. kazdy nie-pntrzebny centymetr kubLCzny nasyp6w; poleruja. jak szklo i jakdeiikatny koral tamliwy, poleruja, bru-natna i kpk% tepa i nic nie mbwiaca ziemie.
Ten kawal przestrzeni nicp<.>radncj, do niedawna jeszczt oblepiony zbltym j ask rem l bodiakarni - sra-je skj potem paristwern twardych szkarp i szyii fan-tastycznych. Wredy moze dac elastycznosc zmcczo-nym rekom i nogom, kttfre nie maj^ dnkad
Tak konczy sie rozdzial o surowcu zkmi i jej los przy budowie stacji kolejowej.
Kierowník robo: ziemnych:
On jest kicrownikiem robot ziemnych. On nie na-zywa sir; wiccej szczcgólowym imieniem. Imíc jest tu niewažne.
On kontroluje. On zlicza szychty. On popedza.
Ďalej ludziska... dalej... dalej...
Každé dziesiec minut — kilometr drog i. Co pól gn-dziny - szychca. Czasem - co nawct na 20 minut idzie jedna szychta.
I co godziny prawie narastá nowy kawal fosy i no-wy szmat nasypu,
Szybktj.- szybko,.. szybciej pedž,..
Jak piana morská lekko i taneeznie cocza. si? wóz-ki želazne, nafadnwane ziemiíj gliniast^ i lepk^; jak Izy cicika. ziemiq. Jak przezroczysra piana morská - tak lekko.
To szkarpy, teraz jcszczc dzlki kawal pola, ezekaja. na miare i taíme. j fantastyczne ornamenty szyn 7. želaza clastycznego czekaja na bka po przcsrrzeni
powolncj, na kulisty bicg chlodnych dwu równolcg-lyth linii. I múry teskný do piorm.
T(i (>nc kaža popedzax:, przynaglac, szpik z kos Ľ i wydskac, až ludzic czcrnieja., podobni do wyschlcj kury drzewnej i jak w trosce, k tóra může sie ci^gnac juž ai do smicrci.
O, z pól perkalem pachnacych wydobyc losy aksamit nc, piiintm i pozitiměm štian blyszczaĽc! j ulice: ornamenty z morywem szarosci, ornamenty z moty-wem slodkit melancholii.
Nk každý to z rozumie; szkarpy i szosy moga_ byc jak los, który zdarza si? raz jeden w calym žyciu. Kazda sciana szkarpy i kant každej losy zapala iie jak kolorowa przygoda w nudným polu z bodiaka-mi lila.
Gladkic jak aksamit mapa by c szkarpy, i jak szary dziefi vť mieajfcu paždzierniku aksamitne. Elasrycz-
ne jak tesknota - szyny; twarde jak rragicznc posta-nowienie — szare mury.
I przychodzi rak, žc skóra rak czckaj^cych,. skóra calego ciala i aksamitna skorá fosy wzbieraja dresz-czcmř kiedy zetkna. sic raz przypadkiern.
Pierwsza szychta... druga... dwudzicsta trzecia...
40 stopni goraea, 8 godzin pracy i dwadziescia rrzy szychty.,.
Co 20 minut szychta: rekord! Rzadkl rekord.
W pólu z lila tH>diakami vyrastaj a szkarpy; wy-kwitaja násypy; wypeinia si? swiac ros polyskuja-CTcfa i szyn twardyeh nie do zgic^cia, jak rzeka tmr-da i jak eragiezne posranowicnic.
Wsfód swiata ros i szyn faluje olbrzynii brzuch; przerasta sam sitbic, jak ogromny, kulisty szorstki chwast,
Swiat pLonów i poxiomów i szycht wózków z lit-mia wzbiera monumentalnie dookola ciala ludzkie->j 11, cicžkicgo, jak žótta, woda. przcmicszana, glina.
L L 3
5,
Jest osobný swiac surowców. Šwiat materialów tlustých, lepících, gryzacych.
Czas jest takim suroweern: klajstrowaty, brudnyw rozwiazly surowícc,
Czas jest ociežalym aalem nudy i cialem monotonii.
[nžynier zajety przy budowie scicji, každý inžy-nier, przcrabia surowee. 1 wstretna; materie ezasu. Wtedy powsraja. mary, ulice i pasáže.
Dni innych ludzi rozkruszone sa na mieriia.ee sic; kropic sporkíiíi. na piajtrk kolorowy slów. I jak z ni-ezego 54 kůlorowe wazy spot kaň i losów.
Inaczej ŔwiaĽ ehlodnych pionňw i půziomÓW. One 54 stale. One czynia. przesrrzeň pewnij. J sa jak z wszystkiego: jak blok rezygnacji, króry jest z wszystkiego.
Calkicm powoli rosnic pion i poziom. Calkiern po-woli rosou múry i rozrastá sie. jak lepki liše topuchu, era, kulista szarnšĹ powólnóšci: každá CCgla dlugo jesc do drugicj przymicrzana i každá szychta
cegiel do drugiej; aksanutem cierpliwego wapna wylcpiana i dingo pieszczona.
Ccgiy 54 wszysckic jednakowe. Ccgly - to kubyh kolorowaoe na czerwono.
Ccgly maja^ wszystkie 27 na 13 na 6 cenryrnctrów miaryr
Z cegiel rosň4 muty. Mory narascajace z naj 4 tylko dwie tesknoty: w gór?,. w kierunku žóltej kuli slori-ca; jak drzcwa i rrawy; i w dál, dokad ida. ciežarjv wszystkie rzeezy zmeczooe i rece našite, kiedy wszystkn j už w žyciu przepadlo.
Tc dwie tesknoty pionu sa. scate: jak sloňce, cicm-nosc i jak žycie.
Pówolnosc niegotowyt-h murów nazywasie: nuda. Ten gatunck nudy maJ4 w sobic drzcwa, erawy i žycie. Rowniež rudne, majacy do czynienia ze swiatem puwólnvch materii. (Z wszystkich figur geomet-ryeznycn reprezentuje cen gatunck žycia proscokat: w mm powtarza sie stodycz kwadracu i každego ty-gúdnia i st4d bierze si? jego wydluzenie.)
1? dusze powolnyeh murów ma w sobic inžynier. Duszc wiecznego pionu.
Na peryteriach takiego roiniecia dni S4 jak bez losu; marginesowe i nieodpowLcdziaLne; bez wagiř do pustých ccgid je przyrównac.
A wszystko, co sie w oicli dzieje. može by ľ tym lub czymá calkiem innym.
I želazo twarde, jak. tragiťzne losy. Na wszysrlikh budowach mpžna ndkryc ukryta for m u Je ich duszy.
Jest Osobný swiat surůwrtVw.
Swiat materii tlustých, rozwiazlychř patubiastych.
Surowce czekaja. na swój los.
Leza po calym íwiecie w gromadacb ogromnych. Jak chwasty. Lcpkie, gryzace, wyuzdane i z riagfego czekama ciezkie na cetnary.
Surowcc chcíj. byc Ikzba i figura. Surowce czekaja. na miarc i kontury: to ich przeznaczenie i los-
Cialo surowców grube jest i nieporadnc: kawaf szarcgo ciežaro ógromncgo, który do lez důprowa-dza, jak wiclka, zólcym lugicm szorowana, pod loga i jak žycie bez losu.
Ale dusza surowtxxw jest delikátna bardzo i tantas-tyczna. Trzcba tylko wydobyč ukryty duszc materii.
Jest glina lepká i w iyciu zatraeona.
Cement szary, gryzaCy i jak z niczegO-
Aksamirnc wapno, peine cicrpIiwoŠci.
Blacha doiwiadczona i smutná, jak czlowiek, k tóry juž mówi: niech tt) bedzie w zyciu, to jest wlainie.
117
Glina. Glina jest ciežka i nieporadna. Jak szczcscic lub jak niĽszczĽscie. Glmiastužótcv t-;;- kokir pTúIľ.ľraných spraw, jak cytrynowy jcs-c chlodncj rczygnaiji kolorem. My jestešrny z gliny: raz jeden w ruch wprawione ďwie nasze nog i i rece spadaj a potem po sto razy i po tysiac razy w jedno rnicjscc i to samo; jedna rzecz w naszym zyciu przegrana - i j už cale zyck jest przegrane.
Z Lcpkicgo surowca gliny pala. ccjglc; kuby kancia-ste, wedle miary i liczby: 27 na 1J na 6 centymer-rów wiel kosci, ktorých czerwieŕi jest twardq. i niečo sztywna. czcrwíeni^.
Cegly sa klarowrte i peine szklanego džwieku; tWlMK i zdctydowane- jak zajeci ludzié: rzeCzuwi ludzle, ktorých chcialoby si? porownač do sztywne-go kwiatu, kraglej, czerwonei georginii.
Cegly sa. zupcínie niepodohne do gliny: cegty íj klarowna. i przežroczysta. dusza. ciasrowatego, roz-wiazlegD, beznadziejnego ciala gliny.
Beton- Beton miesza sic z cementu sliskicgo i m-rego, zablakanego odlamka monotonii.
Ďalej przyčhodzi SZuter, ciato nieporadne i smutne, jak kuchenna kasza,
Takže woda, która spája puste ziarna szutru, pias-ku i cementu, takže woda jest bezkolomwa i niep<i-dobna do niczego,
Wiec beton musL byč nudný, jak szczescie zužyre. Kiedy sie widzi betún — Izy przychudza.
Takie jest ciaío. Ale dusza betonu jest, jak zwytde, delikátna bardzo i fantastyczna:
Pooad kulista ziemia. wisza betonowe strupy: jeden, dwa, setki i tysiace stropów; ida. ulice z pasážami i rrotuarami z betonu. W ulicach múry biale i szare sa dumnym drzewem z betonu. 1 pefne jest miastú szarej materii, ktŕira holi, jak nieskuŕkzcine piaskic póla z lila bodiakami. j jak žycie cale.
Jest aksamitny dzieň. w miesiacu paídzierniku. Niebo jest bezimiennie niebieskie, jak tylko wtedy,
kiedy wszystko juž jest stracone. A hscie 54 mtc-dzianc i jak micdž melancholie elaseyezne. Prospekt zas, múry i rrotuary 54 szare, jak wieczory o bladych lacarniach.
Sžarošč betonu. Micdz lisci. Nicnazwana niebies-košč" nieba.
I sprawa szarošci, miedzianosci i nieba, w owal-nym salooie jesieni rozegrana.
Zaczyna sic ona tak: kolor plotna niebieskiego, kolor wszysikich možliwych jcszczc spraw, wyklada ulice i wtedy može sie jeszcze wszystkn stač.
A kiedy nikt nic przychodzi - wtedy spadá na lu-dzi melancholia, dužymi, kolorowymi, lisemi prze-granych spraw. Z drzew spadaje wtedy miedziane,
fírzeciajle pachna.ee, Hscie. Jak gdyby cuisz? zasypa-a miedz.
Oparca o beton murów i crotuarów ezeka szarosč. Przegl4da si? w prospekcie, jak w morzu wielkim i smutným.
Beton jest nudný i jak chwasr gryzacy, Ale szarosč potrzebuje betonu. Szarosč paidziernika nic može žyč bez betonu murów, sklepieň i tmtuarów.
Szarosč pachnie, jak chodzenic, Rdzawc liscie pachnq žyciem. Wtedy widač naraz, i jak po raz pierwszy, czerwony prostokat tramwaju, jak plynie i swieti cynobrem goracym. 1 wtedy nie ma niczcgo w dlugich ulicach; jest tylko ten prostokat cynobru.
Szelészcz4ca miedž w szarošci jest gesta od spraw žytia,
Jaka zuchwala i banalna jest zielen soczysta letních drzew: reklama cynkzna starých mebli, wywíc-szona w patceyeznym krajobrazie szarej stali. 1 na-tarczywa jest ta zielen, jak czlowiek bez losu.
I wychodzi na to, iž jedynie mt-lanchnlijna rnicdž nadaje si? na liácie w pejzažu szarych rošlin - murów.
Szarosč jest potrzebna do žycia. Szarnšc žyč nie može bez betonu. 1 tak s taje si?, že w paždziemiko-wych ulicach nie jest juž beton ci?žarern i nieporad-na istota, ktorej widok boli, jak pole z perkalowymi kwiatkarru. Oto w miescie znaleziono fantaseyezna. dusz? betonu, formu!? jego ukrytegó žycia: ulice, múry i pasáže.
Przy budowie sraeji kolejowej znaleziono rowniez tormul? jego žycia. Na wszystkich budowach možná ja. odnaležč.
120
L2L
si? ku Listy; dopiero swiat rzccfcy gotowydl, skoncentrovaných i miara wypieszczonych jest kulisty, I jak kula monumentálny i doskonaly.
Tcraz možná juž objac go twarda. picszczota. szyn polyskujacych: soc2ysta szarošcia, chodu, jednego na wiele dni žycia.
Pierwszy dzieň. Drugi. Siódmy.
V.
Smutná blatná dachu.
Wiclkie eiche tafle szkla w nknach.
Kaíle piecowe zadziwionc: ziclonc, žóltc, ezerwo-nc kwadtaty kafli.
1 kanciaste deski podlóg i ŕutryn.
To wszystko wypelnia równowaga. nicpewna jesz-eze duszc pcrkalowych pól: jak pierwsze sprz?ty wy-pelniaja. pokoje, zanoszacc jcszczc pustq nn>kroki^ swiezych fatb; jak pierwsza przygoda i ciezar losu daje sralošc kulisty m pokojom tzasu.
Potem, kiedy juž sa. pokoje - ezekaja. pokoje swe-go losu: meh! i. Čzekaj^ na poziom stolów i kreden-sow, na pion krzcscl i szaf.
I čoraz gesciej bedzie rosia dziwaczna roslina z linii poziomu i pionu; geometryezne drzewo z plasz-tľzyzn i konturów, šcian i mebli, proporcjonalne i klasy cz ne,
Az bez reszty wypclni to micjsce przeznaczone na perkalowe kwiatki lila. 1 dopiero wtedy swiat stanic
123
10,
A kiedy wszystko juž jest gotňwe i wykůhczone w pcrkalikowym polu z nicpewnymi kwiarkami lila i koloru mašlanego - przychodzi rozdzial szklanej melodii žycia,
Rzeczy gotowe i sprawy zakořkzone dzwonia. Hz klem i melanchólia^ Wszystko, CO ma stale kontury i postač prosioka.ta lub kubu, jest szarc od smutku; gdyž jest luz raz na zawsze.
Dlatcgo zanosza. szklana. melancholie suk nic poszy-it pu szafach, ineble z mahomowega drzewa tesknia.-cego, przy sdanach poustawianc; losy osiagni^te i iy-cie došwiadczonych ludzi.
W gotowej Stacji džwicczi} melanchólia: múry juz nicruchome, które osi^gnely miare. przepisana,; szkarpy, metrem wygladzone; szyny doskonale równoleglc, w zaokrajdcniach i lukách równiez; i dusze ludzi, którym chudé rmejsce, przeznaczone na lila bodiaki i jaskicr, bylo losem na przcciag trzech miesiecy.
Od teraz nie przyjdzic juž nic wlQCcj w przestrzeni z tania. wcgetacjit: tu przerobiono perka! ikowa. nudc; žycia: nieporadnc i monotónne dalo materialów; tu znalcziono ukryty dusze czasu, lepkicgo ciala monotonii: twarde rzeczy, zdarzenia i szczeseie.
A za tydzieň, albo za miesiac zaczna, nowq stacja.
Erzeježdžač polyskuja.cc wagony. Zatrzymajq sie na nitko, przenoszac ludzi z jcdncso micjsca w dru-gic, pak zicmic nikomu niepotrzebnq tam, gdzie sie stáje potrzebna. (Ludzie stale i od zawsze czekaja. na swój los: jak materie ociežate i tlusté.)
Te wagony sa na milimetr jednakowe. Tak ťantas-tycznie jednakowe, jak byč moga. tylko liczby. I sza-roáč.
A w korku wythodzi na to, že monotonia jest losem i przcznaczeniem, na które ludzie ezekajq žycie cale. Od ciajjlego czekania na cctnary ciežcy i pelni nicporadnosci; podobni i w tym suroweom i mate-riom grubyrm
Oto krótki rozdzial w historii tesknoty ludzkicj do liczby i monotonii.
124
125
11.
Fochwala surowcom szorstkim, lepkim, tlustým. Im wszystkim, rozrzuconym po talym šwiccie, jak mdle chwasty i czckajacym swcj historii i losu.
Pochwala polom nieobliczalnym. nieodpowicdzial-nym polom o perkalowcj wcgeracji lila, ů wielkich lopuchowych liéciach nudy.
PtKjhwaia zyciu, krórc jest jak wielkif chwastowy, liše nudy i jak surowa bryla tlusté j ghny i gryzacego cementu.
Z nich pochodzq rzeezy, polyskujace gladkoscia. i miara^ rzeezy páchnuce swieža. twardosria, ela-stycznošeia, metali i chodzenia.
Sknncznnastacja kolejowa mówi pochwale wszystkim wyuzdanym, ciastowarym i jak nuda rozwiaz-lym surowcom; wszystkim materiom, zužytym ria budowe.
Jest miesiac listopad i budowa stač j i kolcjowej do-biegla konca.
Z utwarów pózniejszych
Przelozyla z jidysz Karolina Szymaniak
Powiesc w mvníaiach (fragmenty)
1. Nastupuje co ŕáwsze na poczacku listtipada.
Slodko wyciagnietc do swcj polowy žycie w delikátny listopadowy wrieczór okrešlaja,: niebieska, jak múry gladkař szarosc; j už zapalone rieplc swiaila i wspomnienie rozczarowaň, króre pocnagaja w nie-zrozumialy sposób ustálit:, že w žydu w zasadzie nie sic nic rraci.
JesC tú Czas zdarzeň niepoznrnytľh, które naraz staly sic wažne: czas kolorów rnickkicri i szarych, sklc-pów, wypelnionydt až pu brzcgi lagodnym zgiet-fciern žyda i wlosów pacrmacych, zlotých i Kasztano-wychh czas kríglych spacerúw niezliczonych.
Szczeíde przyčhndzi wtedy jak do wicezora przy-nalcžnc, I do wicezora nálezy iagodne piekno.cho-dzema. 1 oitbo burszívnowe. j blok nadziei. Žyde jest wtedy pclnc znaczenia.
Warto byt: doskonalyrn dla wieczora: jak dla ezlo-wiekar
W cakie aksamicne Ustopadowe wieczory mozna zaezaŕ žyde od nnwa. I wtasnie w takí wicczór zaczy-
129
na sip teraz nowa sena iycia: žyeie odpowiedzialne i zawsze siate; i žycie zawsze marginesowc, wsrydli-we mcwažrie i skryeie stodkie. Jest listopad, 1934 roku.
2. Soir de Pans
Etykictka pcrŕurn, wody kwiatowej i pudru marki „Soir de Paris'" (firma „Bourjois", Paris-Varsovie) ma ksztalt prostokata, dokladnie w polowie podzielonc-go na dwa przyícgtc do siebie trójka^y. Jeden trójkat jest wed fug koloru granatowy jak nocne niebo, dru-gi jest koloru srebrnego, koloru dalekich gwiazd.
o/Mx de cfhih.
v/oh J* tfhúÁ* ■
r vä.
BOľkJOlH BOURJOIS
Trójkat koloru gwiazd zostal zbanaiizowany przez nápis: anons marki, firmy i gatunck produktu. í.a]-kiem inaczej ciemny trójkat kolom nocnego nieba. C) n jest ealkowicie wyzyskany i calkicm doskonaly:
by prezentowac zdarzenía, calq serip cudownych przypadków žycia.
Nastupujúca scéna przesuwa sie tu z góry na dol; najpicrw przychodzi požuj aca modelka, púzniej palic j ani, który kteruje ruchem na kul istým Place Concorde, ruch odbywa sie wokól sklepienia z ma-towego szkla; i dalej znuwu - naga kobiera o kla-sycznych proporejacn; a na koniec szklany obelisk i prúŕd Izby Deputowanych w Paryžu.
Mctropofia, rankami cala z niebieskiej szaroíei, skladá sip teraz z: koloru granátu (niebieski z cty-kietki pcrfum; niebieski kobiecych sukien: wszystkie kobiece Suknie páchna wieczorern niebieskoscia.; gle-boki blckit nieuchwyrnych postanowien 1 widokňw).
Dalej idzie srebrny: (srebro gwiazd; s rebro ctykicr „Soir de Paris", srcbro tpsknot, skropionych ezeka-niem i rozczarowamtrn každego wieczora z osobná).
] do tých kolorów dochodzi jeszcze wieczorna, po-lyskliwa barwa žycia, które jesztzc nie mnž<.- zapom-nicc o rzcezach przeszlychř i jest jakby zapletaná w gleboko zagubione uliezki i plate i nieobecna we ws7.ystkjm.
Takže wasky Rue de Seine opadá w tym czasie zmierzeru Sprawia, že ta fantas ryczna waska uliezka staje sie jeszcze wpisza níž w rzetzywiHtosci i wpada przez sklepiony mur wprost do zielonej Sekwany.
T4 Rue de Seine przechadza_ kobiety o niewiary-godnie waskich raliach, Sa. jak wyciere z magazynu mody i jakby nie mogly wydarzyŕ sip w žyciu nieza-ležnie od tých kolorowycb magazynów. I przetho-dza. panowie w jasných paltath, w melonikach,. z po-liczkami gladkimi i rózowymi jak mpsey modele z wystawy fryzjerskiej.
1W
13í
Dámy z táliami wqskimi i smutnými, iktywoi pa-nowic z porcclanoTvymi twarzami — zatrzymuja. sie przed sie przed sklepám i: ogladaja. „žycie".
Szcze^omie dlugo zatrzymuje wszystkich witryna, gdzic ►.Ford" i „Grroé'nT prezentuje swoje szlachemc, szare i dlugie limuzyny. I wszystkim niezwykle podoba si£ nazwa Jimuzyna" - jej džwick plynacy.
Jest szary wicczór listopadowy. W taki wieczór wszysey ludzie szykuja. si? do žycia: každé chodzenie jest obficzone na tus, co ma przyjáč i slodki stáje sic nawet ezas, króry jcszcze sic tak nie liezy.
W tej samej godiinie wystejjuia. micszkania, k túre nie biora^ udzialu w iyc-iu (každej godzinie przyna-ležne sa takie mleszkania).
\fj jedným takim mieszkaniu, w šwiežo wyszoro-wanej kuchni, ulica Karmelicka, numer osiemnasty, panna služebna pije kaw?, Pije z wielkicgo póllitro-wcgo kubka, Kubek jest z fajansu i ozdobiony koloru wym pasem, szcrokim na trzy centimetry, ornament skladá sie- z drobných i sziywnych czerwonych kwiatków.
Wedle zwyklego biegu rzcezy dziewczyna powin-na sie teraz szykowaŕ na spacer umúwiony; na koln-rowy wieczór w kinic, gdzie nigdy sie nie korkzy okragly, wartki, potoczysty ruch žycia; na dansing, gdzie ciala micszaja^ sie z soezystym materiálem w smutku tanga (jesr ona rozmarzona blondýnky, Z wiclkimi, szary mi OCzartH faotazji}.
Kobiety o sialowych czarnych oezach.
Na list<hpaduwyc'h Charnps-Elysées w Paryž.n ze-gar wybija picrwsza. popoludniu.
Na ten czas pustoszejq wielkie bulwary na dlugu-íci trzech czwartych i jedyny przcchodzkň jest juž widoczny zdaleka, i wy stepuje jako slepý tors na tle niezdecydowanego blekitu.
Kobicta o stalowo-czarnych oezach i stalowych brwiach, która idzie teraz bulwarem. jeit jak dyso-nans w mdlým pejzažu ulieznym.
Pasowataby raczej do zdecydowanego i samotnego grudniowego dnia. Miastn takže musialoby byc in-ne: gdzic každý zna sic zc wszystkimi innynu i ludzie nie maja. sobie wiecej nie do powiedzenia.
Do blekitnego bulwaru t'hamps-PJysccs pasuje inny ton, inne Drwi i oezy.
Gdyby ich nie bylo - trzeba by je bylo sztucznie spreparuwae. Jednak sa..
Zawdziecza sie; je wielkim magazynom i salonům mody, k ture przynosza blekirnym ulicom listopado-wym ce cudowne kobiece egzemplarze, ktorých nie
mužná aimí inaczej niž „powabnc", z tonem lamiiwym, podobným porn.jkmowei eerze róž her-bacianych,
Przy tym nic przestaje to byč rzceza. przykia. i tu-downa. zárazem, gdy te kobiety, kcóre przekazuja^ „žycie" - grornadzone w magazynadi jako maema-W, ubránia, aromáty — gdy one same mája wlůSy žle uložone,, gdy ich makijaž jesr niedbaty, i gdv nusza si? w matedatach bez wyrazu, materialacn bez ak-centów, i pragna koehač" stodko i sentymencalnic i tego jedneg-o jedynego na calym swierie.
Kobicta o sraJowo ezamych oezach mowi:
„^.W každej milošci zdarza sicj kiedys, žc drzewa sa jakby juž pozbawione zieleni, a wieczory zrzucily naraz sws aksamitnäj. szarosĹ i žyrie jest jakby juž wiecej nic waine...
Szkoda straconego ezasu..."
Wtcdy odpowiada jej towarzysz. Ubraný - jak zwyklc - w ziclone palto i sztywny melonik, odpo-wiada w manicrzc romansu staromi>dnegů:
.....Kto wynagrodzt nam ezas miloici przegranej..."
Bulwar znów wypelniaja. kobiety z tonem de) i kárnych róž herbatianych; mežczyžm w sztywnych pal-tach i kapcluszacb.
Jest druga popoludniu i magazyny oraz salony pieknňíci niebieskiego miasta Paryža zaczynaja zno-wo sprzedawac- žycie: kawalek žycia za zloto; kawa-Ick Žycia sraje sic potrzebny, gdy tylko pojawia sic czefwone zloto.
Na Champs-Elysées i w&zystkich bulwarat-h íwia-ca poruszaja stě szybko ludzie, kcórzy služa. koloro-wemu žyciu
Pod koniec marca przychodzi niczauwažona i zu-pclnie jakby czekala juž od dawna - wiosna.
Przychodzi z calym bagažem zielcni, która jest lekkajak westchnienie i zaslania, calkiem nieoczcki-wanie, bt?kir poludnia, zupetnic juž nicpotrzebny; przychodzi z nieodiacznym oezekiwaniem žycia.
Przez wszystkie ulice s'wiata maszeruja w ty m samým Czasie szare uniformy. Dwojakiego gatunku;
Te z pierwszego planu - maj a. rcprczcniowac naj-wyzsza pcwnošc i wažnosd žycia: naleža. do ludzi, którzy otrzymah w przydziale jedna role: demon-strowaů trwaly porzadek swiata, w którym pewnošc kupuje si? za požádaný czcrwony metal i blady meral srebra. w kcórym zloto rozdziela losy rzeezy.
Ví' tle. w jeszczť niepewnym tle, który zaslaniaja teraz drobné kropic liici i pcwnoic pierwszopiano-wych iinir^rmow, rýsuji], sic, jakby ezekajac na swo-ja kolej, calkiem inne figury:
Ubrané w mundúry szare jak žycie i jak blacha - krzywia sic pod skrywana rcsknora. „Pragnicnie
suiůwców. którc chcíj micc swój udzial w historii". Cicžkic od czekania i jasnej szaroso.
Jest koniec marca i upalna wiosna.
Swiat szykuje sie do wojny.
A na dworeach oczckuja na siebie ministrowie spraw zagranicznych obu srroru Tylko nic w przepiso-wych, oficjalnych cylindrach; ale w calkiem zwyczaj-nych, czarnych, eliptycznych sztywnych kapcluszach, íwanych — z powodu ich podobiedtcwi do brzucha-tcgo i eliptycznego owocu melona - „melonikami".
I ren pozornic drugorzedny fakt podkrešlaja i ak-ccntuja wszystkie agencje telegrauczne, wttyscy ie-ponerzy i korespondenci.
„Taki melnmk - piszq gazety - wnosi serdetzny i nieofiejalny ton do powitania". 1 tak wlasnie jest dobrze, bowiem panowie w kapcluszach nic ustajs}. w zapcwnicniach, ze po tych wizytach nie naležy sic niczego spodziewač, že powinny micc charakter nie-oficjaTny, CZVStO inrbrmácyjny...
Byla to zatem wažna i w žádny m razie nie przy-padkowa okolieznoír - te zwyczajne kapeluszc za-miast oficjalnych cylindrów.
W srronc Airyki odchudzily w tym wlasnie ezasic z Neapolu staiki panecme, zaladowane žotnierzami, czolgami i amunicja:
tMussolini nic chcial przegapit cych szesciu rniesie-cy pory suchej, które mialy sic wlasnic teraz, zaraz zaonač w A/ryce, zaraz, w miesiacu paždzierniku.
Bylo malo ezasu i szlo o to, by wykorzystaé te. prze-rw? až do šwicžych dni dwzízůwych, ješli sie chcialo odnotowač jui wkrótce polityezne osiajt. niečia dLa Wtoch.
Amunicja zosraje przeliezana na žycie.
A Europa zatrzymujc sic jak niezadowolony, skrzywiony wcwna_trz czlowiek w tych srraconycll mometuach, kiedy wszystko okazuje sie nieudane i mogíoby byč inaezej.
W takich chwilach opadá nas nasja przeliczania žycia na možliwosci innego gatunku. I jakby to nic nie szkodzilo, že przy racnunku takim wypada smutek, który towarzyszy rzeezom przepadlym.
1 ta pasja nieriurmalna i meezaca ogarnia teraz cala Eumpc:
Trzeciego kwietnia 1935 roku przynosza. dzLenni-
ki zestawicnic liczbowe, prze
Mowadzone przez „In-
sryrut Konjunktury dospoda řezej \ „Zcstawienie warte opisania" - glosi naglówek pewnej krótkiej notatki.
Z niej wynika, že wywóz towarów wojennych w ostainim roku sie zwiekszyl, wzrósl z sumv 224 milionów zlotých w roku 1933 do 251 milionów w roku lýji4. \ff ten sposób wywóz rcn powi^kszyl
sie o dwadzLCšaa procent, podezas gdy ogólny swia-lowy handcl spadl o tztery procent.
Dale j idzie nástupná kolům na cyŕr í ona takže ma swój wlasny jízyk- Z niej znnwu wynika, že W rok U 1935 Európa bedzie poirzebowač dwukrotnic wiek-szych nákladov na amunicje w porownaniu z wiel-kim rokiem wojny 1913.
Wccdy doehodzi do glosu wyiej wspomniana, ehorobliwa pasja przeliczania. Oznacza to, že suma 30 milionów zlotých, o ktňra powinien wzrosna_c przemysl wojenny w roku 1935 - jest znacznie wicksza níž suma rotznego przywozu do Európy, przywozu surowców, pólfabrykatów i wyrobúw go-cowych, które mog4 pťidarowáč samo žyde.
Tyle jeéli chôdzi o wiadotnošci z gazet-
Komcnrarz žycia do tego: na widok wielkich obo-zów broni i magazynów amunieji opadá nas ten sam posny i pozbawiony wyrazu nastroj, co na widok wieikicu, kuchennych podlóg szorowanych lugiem o ostrým aromacie.
BtokutowC gorsťly i wlosy vndultjwaňe
Každému žyetu porrzeba í'anrazji, porrzeba ma-rzen, w tej samej mierze banálnych, co žydown pn-wažnych. Taka žyciowa fancazja možc przybrač cat-kiem níeCKZčkiwana postač". Može sie nazywaŕ na przyklad: gorser. Gorscc z brokátu koloru aprykozy
Wlainie przychôdzi wiosna, taka calkiem banálna, jak každego roku: kasztany zakwicaja. tlustými, ró-žowymi pákami, asfalty páchna mdlo akas: jarní, a ludzic chcq znowu „zyc",
W salonie pieknosei, ulica Karmelicka, numer sie-demnasty, žólta clcktrycznosc przynosif punkt dwu-nasca, lepki czas poludnia, a ton fryzjerek staje sie wodnisty jak czekanit.
W malých siateczkach zebrane, zwiazane rôžowy-mi wstažeczkami - salon pieknOÍCi prezentuje modele í'ryzur, wystawione w znanym imejscu w každej kabinie.
Ucrzymane sa. ce modele fryzur w jedným z trzech podstawuwych koloróV; blond, brazowym i czar-nym, który ma w sobie blask mebieskLch, glebokich nťicy.
1»
1W
Blond jest kwiecisty i delikátny.. Trudno uwierzyc, jak l ciastowacegt) dala môže wyskoczyr taka fala czyscego materiálu. Blond jest kolorem delikatnego przyrzeczenia: takte wlosy wzbudzaja. zaufanic do žyeiař wiaža. si? z oczekiwaniem.
Kolor brunetek to koJor kontcmplac-jj- Wlosy bru-necek sa eiežkie jak z rozczarowaň i doswiadczeň, twardych i slodkidi.
Czarny ma polysk noencgo bl?kitu: czarny jest twardy i zamkrnety j už na ws2ystko, jak samo žyeie i jak los, I tylko htysk niebieskiego przydaje mu kropí? mi?kkosci i delikátnej czulosei- {NiebieskL jest dusza wspomuieň, które zawsze czynia. bardziej znošnym wyrzcczenie).
W salome pi?kno5ci prczenruja. te trzy kolory — rrzy mtižliwoíci zycia.
Duszna atmosféra, gesta od perŕum do wlosów, zápachu szamponu ^Elida" i szamponu marki „Brune-cafloľ', eiežka od nieustaJ4cego przygotowania do zycia: kobicty o waskich taliacn mijaj4 salon miedzy jedným szczesciem a drugini.
[ jednodniowy zgielk, zápach szamponu i szcz?-Šcia, wywoluja_ pôznonneny nastroj i naraz zdatza S i? ta sprawa gorsetem brokatowym: 5taje sie wielk4 žydowq rantazi4 paony fryzjerskiej tej zwyczajnej wiosny z kwirnacymi kasztanami i akacpamĽ
...Pani o wlosach miedziano-blond na pewno nie ma „na co wstawac" kaidego ranka. j lepkim cia-stem nudy obcjmuie nadchodzacy dziem
A mala fryzjcreczka z ulity Karmelickiej wie zupel-nie dokladnie i z niešmierteln4 pewnoscia, czego jej potrzeba, žeby „posiate žycie". A mi?dzy jednq ondulácia a druga, powsrajc rozdziat banálnej filozofii.
a z cakich pojedynezyert rozdzialów skladá sl? wielki i wažki traJctac o Žyciu.
Czy ondulacje možná w ogóle uznac za pozycj? w žyciu? Ondulacje we wszysrkich muansach trzech podsrawowych kolorów?
ZwykJe prowadza takie pýtania zbyr daleko; jest tylko jedna odpowiedz: nie chcieč iyč. Dlategu unika si? takieh pytaň.
.r.Ondulacja: czy nie ma swojego ildzialu w wy-pracowaniu tego szezcrcgo znaczenia žycia, króte pojawia si?, gdy spotykaja. si? ludzic, zawsze szcyw-nih zawsze zagubieni w žyciu?
W salonie pi?knosci pachnie oczekiwaniem. Czym jest žycie...
...Swiat produkuje: naít? i metale, szklo i sukno ...í wszystko ma histori?.
Sukno, na przyklad. daje cieplo, kawalck szcz?-šcia. Ale služy takže za rzecz bczscnsown4: žeby „si? podůbac".
...Gdy podobaja si? sobie szezuple dam y j szcywni panowie - dotykaj a szczcrego znaczema zycia.
...Hôzrzuconc po oswietlonycli witrynach — przy-pomina kolorowe sukno žycie, ktoré zawsze jesceá-my gotowi odrzucič takimi slowami: „nie opláca si?".
„...Pani doktor, prosz? do ondulacji... miedziany blond? Jak zawsze..."
r,.Brokatowy gorset, koloru aprykozy... w ružových sklepacti líobiery mierz4 gorsety z brokaru i delikaTncgo atlasu.
I swiat wypelnia si? rzeczarru gotowymi i za-mkni?tymir które otrzymuja. komLCzne i zwyczajnc nazwy „butów", ..sukien", „ksiag handlowych" i „maszyn".
11c:
lll
Oitu Liíivymuja šwiar w siodkim i bczscnsownym napicciu. Šwiat íudzi miedzy trzyd2Íestym a cztcr-dziesrym rokicm žycia.
Paráda wojskowa
Jeden z ostarnich dni lutego 193" roku, dzieje sie co na pozbawionej wyra2U ulicy Lyczakowskiej, wkínic w cym momencie, kiedy przechodzi ona w okragly plať Bcrnardyňski í koňczy swój bieg.
Jeden z pierwszych dni wiosny. Kobiety pokazuja. Sie juz w ubraniach jasných i lekkich jak porccJana; pierwsze i jcszczc ciastycznc smutki ciagníj sie po ciele, choc drzewa sa_ jeszc2e suché i ezarne; wspom-nienia tnieszaja sie ze strachem przed žyciem przc-granym; i wszyscko stáje sic samo przez sie zrozu-miaJc.
Z jasnego i delikatnego btekitu, z samego serea pierwszej wiosennej btcTcit nosci - ciagna. iolnierze i czolgi. Samo przez sie zrozumiale, jak wszystko, co sie wydarza tego dnia.
Nadchodza. czoigi-domy plaskic jak taki. Skóra het-mów i plaszczy jest niby žeJazo, tak gtadka i blysz-ezaca, tak wolna tid wszysxkich kaprysnych fald. Tácy sa. na pewno tež iudzk ubráni w skúrzane plaszcze i helmy: be2 najmniejszej faldy kaprysu.
i-u
143
A przcz szarc asfalty i zakurzone kwadrary-plasrry czuje sie, jak delikátne powolne trawy i blyszezaee rožowe robaczki zostaja. rozgniecione i zmieszanc z. brudnym kurzem.
Ale naraz nad asfaltem robi sic dziurawa i smutná i jakby niepotrzebna mebieska atmosféra. Tak dziurawa i smucna zárazem jak cienki, bezradný uámiccľi p.inaw jasným palcie, obmyšlony dla damy w elastyeznym biekicie, która mówi o pierwszych, rozwiaztych smutkách,
„...Armia jesc nasza duma
Armia jesc eseneja žycia národu.
Dlatcgo wszyscy obywatele miluj a. arrnic
Armie ocaeza szacunck wszystkich obywateli."
(Tak brzmi fragment rzadowego manifesru, wy-krzytzany trzykrocnie w ciagu rych dni przez wszysckie megafony. I jeszcze raz wykrzyczany dru-
ficao dnia i crzykrotnie przedrukowany we wszyst-ieh gazetách i na picciu mil ion ach piakatów roz-wicszony po kraju, ktory može sie nazywac Polska lub tež inaezej).
Tego samego dnia wieczorem pada deszcz. Wszyst-ko splywa wraz z szaroscia. dcszczu. Wtedy zjawia sie jaskrawy i zuchwale bialo-czerwony plakat z roze-smiana. twarza- žolnierza i czerwonynn nápisem: „Przegikd Wojskowy" w kinic „Pan".
Na ckranic tanezy mechamezny balec, balet szaro-sci, wbicej w postacie i plaszczyzny. Jest to szarosc bez jednej nawcr krop!i zmierzchu: bez kropli dclikatno-šci albo melancholii. Nieskoňczona i martwa jak zimne Morze Polnočné w jesiennej mgle.
Z ckranu nadchodzi wysoki, tragiezny pacos gra-natowych gór, odcinajacych sic na pomalowanym
na lila papierze nieba. I patos nocy z glebokimi nie-bami.
.....MeŽCZyzni sa na to, by umrzec pod czoígicm...
...Kobicty sa na to, by dawac žycie...1*
Miekka jak aksamit i chlodna jak zápach kwiatów jest delikátna skota dzieciecych poiiczków. P<i twar-dych i smurno sztywnych liniach pnic sie. žycie mež-czyzn. Gotowe bye zmiaždžone przez želazne zeby czolgów. A obok czolgów przechodza álepe kobiety, które niosa w sobie sztywnych i smutných mciczyzn. Wszystko jest jak od zawsze.
W pokoju, póz na, noc%, ležy orwarta gazeta z ezer-wonym nápisem w naglówku: „Európa w ogniu". Banálne zdanie:
„...Cyna drožeje, olów droiejc,,, cynk možná za-stapic rworzywem szeueznym..."
\Viosenny dzieň, jeden z pierwszych, odchodzi. Delikátny í elaseyezny, pelen przeczuc i oczckiwah.
Czeka sic na rzeezy banálne: šwiez4 zieleh, która zalewa trotuary naraz i niespodzianie. Czcka sie na szarc, octeplone swiatlem asfalty porcelanowc, ktorými zapalaja sic latarnic, plonqcc póíniej miod-nym, zatopionyrn w sobic swiatlem (swiatlem z ob-razów Claudc'a Lorrain'a).
Drzewa i ciala szykuja si? „do žycia". Jakby nic wiccej nic bylo wažne. jak ta dziwna rzecz, króra na-zywa sie: žycie.
Brunn Schab
Akůcje kwitnq
O powicici mówi sic czcsto, že autor zamknat w nkj ..cale zycue", ..ptat iycia", caty Jos ludzki ad urodzenia az do ímtcrci", W iitoue- zawicta ona klika lub kilkanaia* epizudúw égzemplftryťznyih, pewnq ilosc skrótów reati-styĽinych pola^nnych iľ líniami třw. šensuř idti,. pi 1 -inry, albo tylko tik dobraných i ugřupowanyth-, iě íirny-kaja sic ořu: w jakai figure myílnw^. Rokumit sie, ie do ca-kiej Jigury" dojit možná jcdynie dzicki pcwncmu ograni-czcniu materiálu zycjowcgo, ze inajduje sic ja prcsump-rywnic na podsrawie dowolnie wybranych elemcniow iycia i |už dlatego nic mozna mówič o ..calym zycm*. U jedných pisarzy dísryluje sic cen wyžszy sens niejako sam przcz sic z realistycznego miaiszu, w innych po-wiesnath wdtje sif íam autor w t<n proc«, do po m*ú; o prey pomyty rožnegii rndiaju akuitzerii - rezuneritwa. W ubu wy-padkach to wydxielanic si* .figury myílowej" t treíci nar-ritji jest jednym 2 najwyiuycli urnkow powieAd. W ira-dycyjncj powicsci zachowana jest zaw&zc odrcbnosč dwo-Lstej logiki, auronomieznej logLki materiálu rcalistycznego oraz logiki g]ebszcgo sensu, nadbudowy aurorskiep i na. nieznacznych przejšciach od jednej do drugtc), na ich wspoibrzmiennj i przíplataniu sic; i rozchodzeniu polega
wtaiciwa gra myšlowa stanoviaca úrok tego gacunku urworotv.
Swoista ňryýtinalnoscia ksiažki Dcbory \6gel i eym, to dezorientuje ťiytdnika, usuwa tnu nic?jako grunt ipad nóg - jest calkowíte ř^rwank z ta umowňa Fwrma,, z ta. zásada tttdycyjncj powieici, Autorka nie ma zmyslu ani szacunku dla jedmostkowych. Jedarzcn, dla indywiduiilnych losów cziowicťzych i charakterní*, nic potrzebuje materiaJu reali-seyeznegy dla egiemplilikacji »i»u, który w žyciu odkryla. Nic pn&iywi ona owych stanów w formie be-zpeírednio osobistycJ) pnciyc w calej ich inciywidualncj konkřrtnoici, kcz dopu42<Jta jc do glosu dopiero wtedy, gdy pfiejd^ przez rysiac serc, gdy stan^ sic odľnrwiunc. nieúsobiste í ígKraplaryczfte, gdy dochodz^ do pewwgo rodzaju lici-rrt*nu obicgowcgo, do f o rmuty anonimftwej, wyswiechca-ntj i banálnej. Autorka umaje pc i pfzyjmuje ďopiero na tym ptiaiomie, na ktňry m jtaja sic onc -wlasfloki^ kaidego: przechodnia z uticy, panny z magazynu i chlnpťa z baru. To jesc jatc gdyby sprawdiiaiiťiii ich realnošci, gdy daj^ sie podloiyc jako tekst pod muzykf piosenki ulicznej,
Nic ma w ttj ksiažce bohatera indywiduaJncgn, j<;sr ano-nimowy tlum InJck manckincSw 1 wyscaw fryjejerskich, passatów w sitywnycli rnelonikaí.h, manikiurzys'.L-k i Jtu-I -nerrjw, zaRubionyťhř zaplatanyďi w mechanizm miaita w ..chodzenic ulicami", figur bez twaíty i bez indywiduaJ-
Ten flspekc tztowíeka idcgradowancgo do pionka, dej (i-gurki mcchaniczncj, di> galki z melonikiem, dzicli autorka í konstrukrywÍ5tyczna wizj^ šm-iata narauconif przez nowo-ezesn^ sztuke pJastyczji^, Jest to, jak sie idajc, oscatnLa konsekwíncja urbanizmu, jakai transpQzyLJa statystyki, prawa wielkich liczb, tiowocznnej aromisryki - na zycic, na biology wielkúdi skupisk ludzkich.
]8?
Jest w tej degradacji, w tej rezygnacji z ifidywidiifllrioici, jikii spiniiiystyuzny patoi, jákai monumentálna, melan-:h...li-n.i /ini.lii : ;i :r.i.. 11 .r: i/ri i, í;ll:iiu jľhÍl- /. Julci-
minizrruím, ktúre go pi-awie prřťřwyti^ia- W ty m swicck hidzkkh acomów, kražacych wedlug prav przedustawnych, nie ma mkJK.a na losy indywiduajrw:. ístniejtt, tylko Iťiiy typové, tuchy od wiekóv prestabiJiHrwB.net firay CfklklIK i powracajace. Dookola ryt h manekiiwjw zagubionyťh na pustým ulic wsraje patecyczny swiar geometrii, mas i ue^a-tow: „Plachty bialej, peJnej przesrrzeni przychodza, v tej po wieici i [Taktované sa jak zdarzenia; mur}' wysrepujq, w tej powksci: gesce jak tesknota i jak upal. Múry: bklsze jeszí.ze níž w rzeczywiscosci, w dni ulepione z szatego nieba i cwka-. Je&reimy jakby w surrealisrycznym krajobrazK: u^ra-
nuľiMiym plaskimi domami bez okien, figúrami reklám ■ izyldow, pod niebem tckiurowym i lakieiowanym, w íwieile poinym i przjtsadzonym. Ten íwiar kolorów, ma-íĽíídľiw, tandetnych ccykict i szyldów, metali i mas geomet-rytínych, posluszny biegowi jakkgoi wla&ncgo kaJcndarza. jest ruchoma iceneria. žycia, wyraia w transformáciách swycb fa* kolejnych &en& tega žycia, ílukiuacjc i nawrory wieiznsi iprawy sen,- ludzkkh. Na rachunek tých maneki-niVw liťjc twaizy, kraiacych w tokturowym kosmosic cej ksiažki,. autorka rekapituluje banálne uzicjc ictca kobkec-go, rekapituluje je w ŕudtyslowie, jak iiteczy powszechtie i dobrze znane, iak refreny ulifiňych szJígiertíw; jakici histórie „sett zlamaniych na zu^ne', „spra-w ze izczcšck-m przegranym, o ktorých chciaioby sie HJWWTinW do osratka, z ktorých vrapomnienkm žyc nie možná", Josy pfífigfanc" i „milošci nieudanc". „czekanie na žytie, kiedy «s>ystkoit»d iie možc4 i zrczygnowana zgoda na „to wíninie, <o prtycho-dzi~. Nad wszysikim lezy tragiezna monotonia. gwiata w gruncie rzcezy gocowego i nieruchomego.
Di; [.ik.Ľi :•:•>!<•: .-r.;>r.im(mj formy doszly dom*, nia autorki, przedestyhvwane na melodie komunálu, na tia-zes smutný i banálny. Autorka lubi ton t sJodycz banilu, jak zwiedly i mdry poímak ostatniej dojrzalosci.
Jest to ksiaika nie do zapoznania i na wskroä kobke a, bo-bieca w gatunku ddtnan i v materii psychieznej i kohieta w swym ^ígctaty wnym rytmie, w elesrrakkcji koamietnej pulséw, pcriodiW, flukmacji istoty zwiazancj z rytirn*m wszechrzeczy.
Nitkrófzy czytelnicyt a navet rcccnzcnci, dopacryívali sie w tej ksjiitt pťwnyth Analogii do Sklcpów cyňMtono-wych. SpOítneženie to nie šwLadczy o glfbokim wniknie-ciu. W isitxiír ksi^žka ta wymka z caikicm innyth i c>rygi-nalnycti podstav iwiaropogladowych.
w'lasiiy swiatopoglad, nie wyrozumowany, ale urodzený, pierwiastkuwyf w každým doznaniu pui zawarty, iest zdaniem St. I. Wirkiewicza posagicm, ktorý przynosi ze soba ria ŕwint prawdziwy pocta. Tak nfganitzny swiaropo-ííJaLl przenikn i buduje te ksiažke. Moina poviedzKČ. zc jLii iiiia szkolnym przykladc-m |3t>Ľty<kiegi>4wiaropogľadu zríädilOwantgo przy pomocy miťiirrtum materiálu zc-wn^trřnego. Autorka nie ma talentu realistycznego, zdo-bytie materiálu dla cgzcmpliflkatji swyth tez stawia ia príed nieprzezwycKŽone niemal trudnosci, ale wJaánie ta trudnosč, ten opár, ta szJachetna abstyneneja i niezdúlnoíŕ a-iymilacji tteáci z zewn4tra gwarantujc czyscošif «1 wiipi. Wydaje sie. jakby au:niJc^ niewiele posiadaia tycb c«h drugorzednych: iprytu, chyttosci. zdolnoici aranitjwania, króre cechuj^ lacwe i ptytkie talenty, mozc byŕ, ie tdoby-wa ona czyietnika nie na linii generalncgn ataku, ale na drodze ubocanej, mimochodem, jakú rezultát mimoTH-nlny i niezamJĽ-rjcimy, Može niecalkiem nas pfaekonujeh gdy pod prúcej Ito*mkzny, pod mechanike owego íwiata pod-
190
l9l
klada jako tekst sencymcnialne swc formuly serc* kobie-cego, môže v tej abstrakcyjnej i anonimowej formie dynu.-mika jej uczucia niezdolnii jest nas do giebi wzruízyc, ale dookola tej moze nieosiqgnietej mety igromadiila tyl* no-wej i niespodriiinej trdii, tyle mimowolnych rewelacji Swířj do BáCiegO nepodobnej wiíji - je dmga <ikr«iii;$ jíd-tialc wygraL sw^ tp-mw^.
ALmjv iwr'fŕi^ sa. fiiĽíJňitTíiie Ľiekawyni, orygiruilnym i ciOwym diik;.iiuii:Ľi3i wIílŠkÍc dlari^o, ii lIIj iiulorki nit byty oťtít ekspfiíymentem, letí krtniíLJEíKJŠtLa nariucnfiq. jej priŕi calq. orgariizajLJC- iwoicza. Nou'oíc tej ksi^iki Lcžy rút w pewnym szczc^Olc, v novej odmianie starých spoiobów. .-.I: w samej subnantji tej prózy, w samým garunkij narra-cjj. Možná by powJŕdzieií, že tfadycyjna próza powiesciowa opuľta sít na zasadniezym pofjladzic, že švm tie dzieje. stajc, plynie, dažy do jakiegoš rezultátu. Próza Dcbory Vfo-gel jest adekwatem šviata na zavszc fjorovego, nierucho-mrgo, zmcchanizowanego.
Tckst ksiažki dopelniaja. kongenialne i bardzo piekne ilu-seraeje sunealisryczne Hcnryka Srrenga, kiórrgo bogata i orygtnalna rvórczošč malarska malo jest jeszcze znana,
„N«za Opinia". nr 72 (199), 1936
Nota edytamka
Znakomira i nowoczesna, próza Dcbory Vogel nie docze-kula sie- do teraz - powtórnej cdycji ksiažkowej. Fragmenty Akmji, a konkretme srodkovy cykl pc. -Akacje kwirna», podal do druku Antoni Czyz („Ogiód", nr 2/4, 1990), zai pL$ŕ otalalyih listú*1 do Bruno Schulza - Jerzy Ficowski (Bruno ScJiula, Ksifgf liítów. Gdansk 2002, 5. 2-ÍL-250). W jQgndkie" opuHikuwano takže kiLka esejów AfageL: Gc-ncaiugia (ftinriMniuxv i jegv moztiwosci oraz Legenda wspů/c-zciihiiťr'(nr 1/9, 1992), Pozyíj* St, í. Wlikkwiot we wp/óiemnej kultům potfkiej {ň r 1/17, 1994, podal do druku Janusz Deglcr), Tcm&t i forma »■ Áituiv Chzgzllu (nr 1-2/21-22, 2003, przcklad z jiJysi Tomasía Kuberczyka; w tym samým numerze ukázalo sic wspomnienie Rathtli Auerbach, pt. Äozenvanc akt, takže w dumai'xčniu T. Kubenczyka). Z kolei v „Dekadzic Litcrackief {nr 31, 1991) - fragmenty artykulu Lwowska Judtria (Ekspoityťjti do mvrtvgralŤi zydirwsktcgo Lwowaf.
Oytdnik zainteresovaný pozostalá czešcii liicrackiej spuk'ány Iwowskiej pisarki zmuszony byi poszukiwai: jed-nego i niewielu walalych egzemplarzy przedwojenntgň vydania (Towiirzyssrwu Wydawnicze „Roj", Warszawa 19 Jó). Tj jédiiilt niv wszystko. Jako ze Debora Vogd písala przĽílL w%/v^iiiiMi w jezyku žydowsfcim, jej póžntejszc utwory. ktňďych nie prwtlum*ťzyla na jezyk pobkí, pozo-stdViôiy inu.uL- jcilyiiiĽ spítjiilistom,
Z tcgii lei fxiwkxľ.j iiiriic-js/y ľi:m m,i w pevným scnsLc charakter pionierski, Edycje AkKJi opracováno v oparetu o tamto przedwojenne vrydanie, Z nieyo zaczerpnieto rów-niež 15 ilustracji Henryka. Strengu i rtwm ieszczono tak, jak w orí'ginale. Szciniita luKCACJi StTenga, reprodukovaná
193