Sos verbos modales Sos verbos modales tenent sa funtzione de ausiliares e modìficant e ispetzìficant sa caraterìstica de su verbu chi sighit a s'infinidu. Sos verbos modales espressant sa possibilidade, s'òbligu, sa netzessidade e sa dedutzione. Sos modales si podent impreare finas a sa sola: chèrgio unu paninu; Maria non nde podet prus etc. E sos prus impreados sunt sos chi sighint: pòdere, dèpere, chèrrere, ischire. Pòdere Custu verbu s'impreat in sas interrogativas de cortesia e nono, pro manifestare sa possibilidade o s'impossibilidade de fàghere carchi cosa. Sas interrogativas cun su verbu pòdere si realizant cun sa prepositzione interrogativa a a printzìpiu de sa frase, sighida dae carchi partighedda pronumenale: • A bi podes andare a comporare su pane? (cortesia) • A bi potzo bènnere a giogare a cartas? In sas àteras limbas romanzas esistit su verbu modale chi espressat custa funtzione ma sena sa cumbinatzione cun sa prepositzione interrogativa sighida dae sa partighedda pronumenale: • ispanniolu: puedes ir a comprar el pan? / puedo venir para jugar a cartas? • italianu: puoi andare a comprare il pane? / posso venire a giocare a carte? • frantzesu: tu peux aller chercher du pain? (in su sensu de 'comporare') / Je peux venir jouer au cartes? In su frantzesu faeddadu, pro formare un'interrogativa, balet s'intonatzione (comente in sos esempros) ma si podet nàrrere chi sa cumbinatzione interrogativa de su sardu currispondet a sa forma est-ce que ma isceti in sas interrogativas diretas.1 In sas interrogativas indiretas su frantzesu est comente su sardu, difatis, in frantzesu non si narat una frase comente custa: • *Marie m'a demandé quand est-ce que peux venir Jean. Ma si narat: Marie m'a demandé quand peux venir Jean. • *Maria m'at pregontadu cando a bi podet bènnere Giuanne. Ma si narat: Maria m'at pregontadu cando podet bènnere Giuanne. In inglesu sa forma interrogativa si realizat o cun s'introdutzione de unu pronùmene interrogativu o cun su verbu ausiliare in antis de su sugetu.2 Sos esempros in sardu si podent traduire in custa manera: • Could/Would you buy some bread? • may I come and play cards? In tzecu s'interrogativa si format, comente sas limbas romanzas, cun s'intonatzione. Custu cheret nàrrere chi sa matessi frase podet èssere afermativa o interrogativa segundu s'intonatzione, a contràriu de comente est in inglesu, francu carchi etzetzione. koupit 'comporare' e přijít 'bènnere' sunt duos verbos modales. In tzecu sas frases de sos esempros podent èssere traduidas in custa manera: • můžeš koupit chleba? 1 Tocat a cunsiderare finas chi sa forma est-ce que includet una risposta direta de oui/non e chi a sa pregonta tu peux aller chercher du pain? currispondet a un'interrogativa de cortesia. Si a sa pregonta s'annanghet sa forma est-ce que: est-ce que tu peux aller chercher du pain? sa risposta podet èssere de eja/no. 2 Pro àere una visione prus generale de s'interrogativa in inglesu, est pretzisu a leare in cunsideru una grammàtica inglesa. • mužu přijít hrát karty? Pro espressare sa possibilidade/impossibilidade de fàghere carchi cosa, a su verbu pòdere sighit unu verbu a s'infinidu: • Oe potzo mandigare in su ristorante. • Oe potzo essire a giogare Mancari sos esempros cumentzent cun s'avèrbiu de logu, sa frase cun pòdere+infinidu currispondet a sas àteras limbas romanzas: • ispanniolu: Hoy puedo comer en el restaurante / Hoy puedo salir para jugar. • italianu: Oggi posso mangiare in ristorante / Oggi posso uscire a giocare. • frantzesu: Aujourd'hui je peux manger au restaurant / Aujourd'hui je peux sortir à jouer. In inglesu si podet impreare a su matessi modu: • Today I can eat in the restaurant. • Today I can go to play. In tzecu sos esempros podent èssere espressados a su matessi modu: • Dnes můžu jíst v restauraci • Dnes si můžu jít hrát Chèrrere Su verbu chèrrere podet èssere impreadu finas a sa sola cun frases comente: chèrgio prus dinari/cherimus giustìtzia! Si podet agatare in paritzos cuntestos linguìsticos finas sighidu dae unu verbu a s'infinidu pro espressare sa voluntade de fàghere carchi cosa: • Chèrgio torrare a domo • Cherimus comporare su pane. Sa funtzione de su verbu currispondet a cussa de sas limbas romanzas: italianu: Voglio rientrare a casa / vogliamo comprare il pane frantzesu: Je veux rentrer a la maison / Nous voulons acheter du pain ispanniolu: Yo quiero volver a casa / Queremos comprar el pan In inglesu e in tzecu sa funtzione est sa matessi: • I want to go home / We want to buy the brad • Chci jít domů / Chceme koupit chleba Su verbu chèrrere podet èssere impreadu finas in frases negativas3 e interrogativas: • Non chèrgio torrare a domo • Non cherimus comporare su pane • A nde cheres bufare de binu? 3 Si cheret ammentare chi sa negatzione est non (s'àtera versione est no) ca in custu casu chèrgio e cherimus cumentzant cun una cunsonante. • A bi cheres andare a su mare? In sas frases interrogativas de chèrrere e de s'impreu de sa prepositzione interrogativa e sa partighedda pronumenale, balet cantu naradu pro su verbu pòdere. Sos esempros de s'interrogativa currispondent a sas limbas romanzas: frantzesu: Est-ce que tu veux boire du vin / Est-ce que tu veux aller à la mer?4 ispanniolu: Quieres beber vino? / Quieres ir a la playa? italianu: Vuoi bere del vino? / Vuoi andare al mare? In inglesu balet cantu naradu pro su verbu pòdere ma s'issèberu de sos elementos linguìsticos pro formare custas frases, est agigu diferente: • Would you like to drink some wine / Would you like to go to the beach. In tzecu currispondent a custas frases ma tocat a pònnere aficu a su verbu riflessivu dát si 'dare' chi in frases comente custas leat su significu de 'leare'. • Chceš si dát vino? Chceš jít k moři? Dèpere Comente sos àteros verbos giai bidos, dèpere podet èssere impreadu a sa sola cun sa funtzione de torrare carchi cosa. • Pedru mi depet dinari. • Giuanne mi depet unu regalu. In sas àteras limbas romanzas currispondet a: frantzesu: Pierre me doit de l'argent / Jean me doit un cadeaux. italianu: Pietro mi deve dei soldi / Giovanni mi deve un regalo. ispanniolu: Pedro me debe dinero / Juan me debe un regalo. In inglesu e in tzecu custos esempros non currispondent a s'impreu de su verbu dèpere. Sa funtzione de dèpere podet èssere espressada cun to owe, in inglesu, e dlužit in tzecu. • Peter owes me money / John owes me a gift/present • Petr mi dluži penize / Jan mi dluži darek Un'àtera funtzione de dèpere est cussa de espressare un'òbligu: • Depimus pagare sas tassas. • Como mi che depo andare. In sas àteras limbas currispondet a sas frases formadas cun devoir (fr), deber (isp.) e dovere (it.): frantzesu: Nous devons payer les taxes / Maintenant je dois aller. ispanniolu: Debemos pagar los impuestos / Ahora debo irme. italianu: Dobbiamo pagare le tasse / Adesso devo andare.5 In inglesu currispondet a must, mancari pro sos anglofaeddantes siat una forma chi sonat cun fortza e severidade, mescamente pro cussu chi pertocat sas frases negativas ue sos nativos preferint a 4 Pro sa forma est-ce que in frantzesu, abbàida su puntu 1.. 5 In sa limba italiana comuna sas formas perifràsticas non s'impreant francu in su faeddadu de tzertas variedades locales. A parte custu, tocat a pònnere aficu a sa diferèntzia tra s'impreu de sa netzessidade e s'òbligu chi in italianu benint espressados cun su matessi verbu dovere ma chi in sardu e in àteras limbas, comente s'est bidu, currispondent a àteras formas. impreare sa forma should not. Sas frases de sos esempros in inglesu currispondent a: • We must pay the taxes / Now I must go (now I must leave) In tzecu custos esempros currispondent a su sardu e a sas àteras limbas romanzas e si formant semper cun su matessi verbu muset: • musíme zaplatit daně • nyní musím odejit Ischire Su verbu ischire benit impreadu finas a sa sola cun su valore de su verbu connòschere: • A l'ischis ite ora est? • no isco nudda! Finas in sas limbas romanzas esistit custa funtzione: frantzesu: Sais-tu quelle heure il est? / je ne sais rien!6 ispanniolu: Sabes que hora es? / No sé nada! italianu: Sai che ore sono? / Non so niente! In inglesu su valore de su verbu to know currispondet a su sardu in custos esempros: • Do you know what time it is? / I know nothing!7 In tzecu su verbu ischire podet èssere znát, poznat cun su valore de 'connòschere' e vědět cun valore de 'ischire' duncas custos esempros podent èssere fatos impreende su verbu vědět: • Víš kolik je hodin? / nevím nic! Su verbu ischire tenet finas sa funtzione de sa capatzidade de fàghere carchi cosa: • Deo isco iscrìere su sardu. • Maria ischit sonare sa chiterra. In sas limbas romanzas currispondet a sos esempros: frantzesu: Je sais écrire en sarde. / Marie sais jouer de la guitare. ispanniolu: Yo sé escribir en sardo. / María sabe tocar la guitarra. italianu: Io so scrivere il sardo / Maria sa suonare la chitarra. In inglesu currispondet a su verbu to can 'pòdere' e to know 'ischire': • I can write in Sardinian / Mary knows to play the guitar. 6 In frantzesu tocat a fàghere una distintzione tra tzertas formas de sas interrogativas. In s'esempru sais-tu quelle heure il est? sa frase est curreta dae su puntu de vista grammaticale, ma si podet finas intèndere sa versione prus impreada: tu sais quelle heure il est? ue si podet bìdere s'inversione de su pronùmene sugetu e su verbu. Esistit finas sa frase cun sa forma est-ce que chi balet cantu naradu pro s'esempru cun pòdere. 7 Su segundu esempru I know nothing est curretu ma si podet nàrrere finas I have no idea o, pro mantènnere semper su verbu to know, finas: I don't know anything. In tzecu currispondet a su verbu * • Umím psát sardsky / Marie hraje na kytaru Atividades Issèbera sa frase curreta chi apat coerèntzia. 1) • Oe non potzo bènnere ca apo de andare cun sos amigos mios. • Oe no apo a bènnere ca potzo andare cun sos amigos mios. • Oe non depo bènnere ca potzo andare cun sos amigos mios. 2) • Cando as a èssere in sa rugrada, depes girare a manu manca. • Cando as de èssere in sa rugrada, depes girare a manu manca. • Cando as a èssere in sa rugrada, as a girare a manu manca. 3) • Si cherides istudiare, depo andare in biblioteca. • Si cherides istudiare, depides andare in biblioteca. • Si cherides istudiare, depimus andare in biblioteca. 4) • Ite as de fàghere cras? • Ite a) Si chèrgio fàghere s'esàmene depes de istudiare de prus. b) Si podes fàghere s'esàmene cheres istudiare de prus. c) si cheres fàghere s'esàmene depes istudiare de prus. a) Si Anna est malàida cheret andare a s'ispidale. b) Si Anna est malàida depet andare a s'ispidale. c) Si Anna est malàida chèrgio andare a s'ispidale. a) Istasero non depo essire ca potzo traballare. b) Istasero non depo essire ca pòdere traballare. c) Istasero non potzo essire ca depo traballare. a) Inoghe non cheres pipare sigaretas! b) Inoghe non pòdere pipare sigaretas! c) Inoghe non podes pipare sigaretas! a) Depimus èssere lestros ca Berlinu est a tesu! b) Pòdere èssere lestros ca Berlinu est a tesu! c) Dèpere èssere lestros ca Berlinu est a tesu! a) Apo su fritu! A potzo serrare sa ventana? b) Apo su fritu! serrare sa ventana? c) Apo su fritu! potzo serrare sa ventana?