Archaeologia Historica Polona _torn 23,2015
http://dx.doi.org/10.12775/AHP.2015.007
GRAŽYNA NAWROLSKA1
Rozw6j przestrzenny Elblaga w sredniowieczu i okresie
wczesnonowozytnym
The spatial development of El blag in the Middle Ages and in the Post-Medieval period
Zarys trešci. Elblaj;, založony w 1237 roku na tzw. surowym korzeniu przez zákon krzyžacki w centrum ziem pruskich, do 1309 roku byl glównym portem krzyžackim [i stolicq paňstwa zakonnego w Prusach, potem siedzibíj wielkiego szpitalnika. Miasto otoczone obwalowaniami obronnymi z regulárny zabudow^ blokowa i siatkq ulic, nie posiadalo wyodrebnionego placu targowego, jego funkcj? pefciila glówna oé miasta - ulica Starý Rynek, Obok szybko rozwijaj^cego sie miasta i zámku krzyžackiego lokowano Nowe Miasto i Wysp? Spichrzów, które od 1478 roku tworzyly kompleks osadniczy okreálany jako Elbl^g. Do koňca XV wieku byl on otoczony podwójnym obwodem karaienno-ceglarrych murów obronnych. Pod koniec XVI i w 1. polowie XVII wieku miasto otrzymaio fortyfikacje bastionowe w postaci podwójnego pieršcienia. Rozwój przestrzenny Elblaga, potwierdzony w žródíach historycznych, kartograficznych i przede wszystkim archeologicznych, ukazuje pružnie rozwijajacy si? osrodek, b?dacy jednym z trzech najwažniejszych, (obok Gdaňská i Torunia) istniejacych w Prusach Krzyžackich, a potem Królewskich.
Slowa kluczowe: Elblag, srednibwiecze, okres wczesnonowožytny, rozwój przestrzenny, fortyfikacje nowožytne.
Termiti lokacja, pochodzaey od laciňskiego slowa locare - „umiescié", byl užywany od XII wieku w oficjalnych dokumentach odnoszaeych siej do akcji kolonizacyjnych. Mógt on oznaczac založenie nowego ošrodka, wzglednie przeksztalcenie juž istniejacego w wi^ksze gospodarcze centrum, albo mógl to byc akt prawny wyodre.bniajacy zamieszkalq w okrešlonej osadzie ludnošč pod jurysdykcjej niemieck^ (Zientara 1976, s. 78-79). Sam akt lokacji, oglaszany w písemným dokumencie lub przez oswiadczenie ustne, udzielal autonomii prawnej
' Adres autorki: ul. 12 lutego 32/55, 82-300 Elblag, gnawrolska@ginail.com.
164 Greáyna Nawrolska
przysziym mieszczanom - kupcom i rzemiešlnikom (Mfynarska-Kaletynowa 2006, s. 13). Kolejným etapem byla lokacja przestrzenna ustanawiajaca róžnego rodzaju wlasnošci w obr?bie wyznaczonego obszaru miejskiego (np. dzialki, stan posiadania klaszlorów, košciolów parafialnych, zámku), tym bardziej, že pocztjt. kowo granicc pomiedzy wsia a miastem byly doáč plynné (Gawlas 2005, s. 135), Lokacja byla wiec procesem skomplikowanym, kosztownym i realizowanytn w dlužszym przedziale czasu (Gawlas 2005, s. 133 i nn.; Nawrolska 2012, s. 34).
Prowadzona w Europie šrodkowo-wschodniej od XII wieku intensy wna akcja lokowania miast na prawie niemieckim, okrešlana cz?sto mianem przelomu lolča-cyjnego (np. Zientara 1976, s. 219), spowodowaia glebokie zmiany w organizacji spoleczeňstwa zamieszkujacego te terény. Okolo polowy XIII wieku doszlo do wyksztalcenia si? wmiar? jednolitego programu miasta komunalnego, podpo-rzadkowanego kanónom sztuki mierniczej i okrešlonego jako „regulárne" lub „szachownicowe". Miasto lokacyjne može byó uznawane za najlepszy przyktad idealnego ošrodka miejskiego, chociaž trudno poczytywač je za miasto utopijne, zostalo bowiem oparte na solidných podstawach ekonomicznych i spolecznych, majacych przynosic wlašcicielowi okreslone korzyáci materiálne, zaspakajajac jednoczešnie jego róžnorodne ambicje. W ksztaltujacym si? na poczatku lat 30. XIII wieku paňstwic krzyžackim wickszošci miast i wsi nadawano prawo chel-miňskie, b?dace regulacja odr?bna od prawa lubeckiego. Tylko siedem z 90 miast pruskich lokowanych w šredniowieczu obdarzone zostalo prawem lubeckim: Staré i Nowe Miasto Elblag, Leba, Hel, Klajpeda, Frombork i Braniewo(Tandecki 2005, s. 44; Nawrolska 2012, s. 34).
Zdecydowanie niewystarczajace zachowane do dziš žródia pisane, dotyczace najstarszego okresu w dziejach miast lokacyjnych, pozwalaja nam jedynie hipote-tycznierekonstruowačnajstarsze granice ošrodkówmiejskich, ichrozplanowanie i rozwój przestrzenny. Tyra bardziej, že stosowanie metody planistycznej do analizowania nowožytnych žródel kartograficznych nie može byč podstawa do odtwarzania najstarszych planów miast lokacyjnych. Podobna sytuacja dotyczyla równiež Elblaga. Jednak wyniki uzyskane podczas wieloletnich, szerokoplasz-czyznowych badaň archeologicznych prowadzonych w obrebie Starego Miasta, pozwolity na cz?áciowe wyjasnienie wielu zagadnieň zwiazanych z poczatkiem miasta i jego rozwojem przestrzennym w šredniowieczu iwczesnym okresie nowožytnym.
Elblag zostal založony na terenie niezbyt sprzyjajacym osadnictwu: došc zróžnicowanym pod wzgledem budowy geologicznej, o niezbyt korzystnym rozmieszczeniu wód - grzaskim i bagnistym, charakteryzujacym si? zmienno-šcia^ zjawisk klimatycznych. Miasto usytuowano w bezposrednim sasiedztwie Zalewu Wišlanego, na granicy dwóch odmiennych jednostek geomorfologicznych: Wysoczyzny Elblaskiej i Žulaw Wišlanych. Elblag (zámek i miasto) ulokowano na prawym brzegu rzeki o tej samej nazwie; po przeciwnej stronie znajdowala
Rozwój przestrzenny Elblqga w šredniowieczu i
165
si? póžniejsza Wyspa Spichrzów. Od pólnocy ograniczaí go obecnie nieistniejacy ciek wodny Hundebeke, od strony wschodniej i poludniowej Kumiela, zasilajaca w przyszlošci fosy zámku i miasta (Nowa ksiega rachunkowa 1987, nr 131, 303, 794,1040, 1175). Istotn^ rol? w kontaktach handlowych odgrywal Nogat, najwaž-niejszy lewobrzežny doptywrzeki Elblag (Toeppcn 1894, s. 29-30; Semrau 1922a, s. 6; Bertram 1924, s. 27-28). W czasie zakladania miasta terény po obu stronach rzeki Elblag byly porosniete zaroslami i rošlinnošcia trawiastq, obok rosly lasy sosnowe i olchowe (Semrau 1922b, s. 67-68; Dtugok?cki 1993, s. 16). Natomiast Wysoczyzn? Elblaskq pokry waly glównie lasy lišciaste, wšród których przewažaly d?by, buki i graby. D?bowe drewno bylo surowcem najczesciej wykorzystywa-nym przez elblažan w XIII i XIV wieku, ale takže i pózniej do budowy domów mieszkalnych i obiektów gospodarczych, nawicrzchni ulic, studni, latryn, jak i równiež do wyrobu róžnorodnych przedmiotów (m.in. Wažny 2004, s. 377 i nn.).
Jakie jeszcze uwarunkowania charakteryzowaly teren, na którym powstai Elblag i na ile byly one korzystne dla nowego ošrodka? Jakie czynniki mogty wskazywač na jego rozwój? Jak wygladaio wczešniejsze osadnictwo w tym rejonie? Dlaczego wlašnie w tym konkrétnym miejscu, niezbyt dogodnym z wielu wzgledów do založenia nowego ošrodka, zákon krzyžacki zdecydowat si? wzniešó swoJ4 siedzib? (stolic? do 1309 roku) i obok niej wybudowač miasto? Jakq funkcj? polityczna i gospodarcza mialo ono pelnic?
W rejonie ujšcia Wisly slady dzialalnošci czlowieka si?gaja schylkowego paleolitu (Jagodziáski 1993, s. 18). Osadnictwo kultur mezolitycznych i neolitycznych, epoki brazu, okresu wpry wów rzymskich i okresu w?drówek ludów pošwiadczaj^ liczne pozostaloáci osad, grodziska i cmentarzyska. Od konca V wieku przez okolo 700 lat trwal okres rozwoju osadnictwa i kultury Baltów, nazywanych pózniej Prusami. We wczesnym šredniowieczu, w okresie bezpošrednio poprzedzajacym založenie Elblqga, okolice przyszlego miasta byly stosunkowo g?sto zaludnione, czego dowodem sa pozostaloáci licznych osad, grodziska i cmentarzyska. Jednak co ciekawe, byly one usytuowane w odleglosci okolo 1,5 km od miejsca, gdzic pózniej zostal založony Elblag.
Interesujacym przyktadem dla studiów nad poczatkami i rozwojem miast powstajaeychw obrebie paňstwazakonnego jest wlašnie Elblag. Založony w 1237 roku przez Krzyžaków i osadników glównie z krajów niemieckich, zostal lokowa-ny na tzw. surowy m korzeniu - in crude radiče (Nawrolska 2012, s. 82). Ten typ nowo založonego m iasta jest przez Mariana R?bkowskiego zaliezaný do III modelu lokaeji, w którym ksztaltuje si? ono bez jakiegokolwiek nawiazania do starszego ošrodka grodowego (R?bkowski 2001, s. 55). Najwažniejsza rol? w založeniu Elblqga odegraly czynniki polityezne i strategiezne, ale równiež ekonomiezne. Byly one zwiazane z rozpoezynajac^ si? w Prusach dzialalnošcia Zákonu, który prowadzac na tych terenach akej? chrystianizacyjna, rozpoezal organizowanie
166
Gražyna Nawrolska
i budowanie wlasnego stabilnego paňstwa, a Elbl^g miai byč wažnym punktem do wypraw w gíab ladu (np. Stoob 1970, s. 84; Hamm 1989, s. 103).
Genéza planu miasta budzita dotychczas wiele kontrowersji i istnialo kilka koncepcji dotyczacych najstarszego rozplanowania ošrodka (m.in. Fink 1937 s. 32-33; Hauke, Stobbe 1964; Stankiewicz 1972, s. 21 i nn.; Hall 1978, s. 13g* 143; Czaja 1992a, s. 13; Klöppel b.r.w.). Mimo sugerowanego przez niektorých badaczy dwukrotnego rozmierzenia miejskiej przestrzeni, jestem sklonna uznač plan Eiblaga za dzielo jednorodne, z pewnymi korektami maj^cymi miejsce po požarze w latach 1287/1288.
Na rozwój przestrzenny miasta trzeba spojrzeó z dwóch stron: wyznaczonego przez obwalowania obszaru i wypelnianie go stopniowo trešci^ oraz równoczesne powstawanie i funkcjonowanie zespolu zamkowego, przedmiešc otaczajaeych Elblag i dzialajacego obok, od polowy XIII wieku, Nowego Miasta. Najstarsza, XHI-wieczna koncepcja urbanistyczna oárodka musiala bowiem odpowiadac potrzebom przybywajgcych do niego osadników, a granice, obszar i podzial wewnetrzny miejskiej przestrzeni ksztattujacego sie oárodka musialy uwzgled-niač lokálne warunki topograficzne, možliwošci finansowe oraz došwiadczenia pierwszych mieszkaňców miasta.
Zespól osadniczy, który w s'redniowieczu definiowano nazwa_ Elblqg, tworzyfy trzy podstawowe, niezaležne elementy: zámek krzyžacki wraz z podzamczami, založone obok miasto wraz z otaczajacymi je przedmiešciami i Wyspa^ Spichrzów oraz powstala w latach 1335-1341 gmina nowomiejska, która w 1347 roku otrzymaía przywilej lokacyjny na prawie lubeckim (ryc. 1). Dopiero w 1478 roku, poprzylaezeniudo StarcgoMiasta tercnówpozamkowych i zlikwidowaniu odrebnošci administarcyjnej Nowego Miasta Elbl^ga, miasto stanowilo jednolitý jednostke, któr^ na przelomie XVI i XVII wieku otoczono wspólnym systémem obronnym - fortyfikacjami bastionowymi (Carstenn 1937).
Povvstanie nowego ošrodka miejskiego usankcjonowal pod wzgledem prawnym przywilej lokacyjny wydany 10 kwietnia 1246 roku przez wielkiego mistrza Heinricha von Hohenlohe i mistrza krajowego Poppena von Osternach. Nadawaí on Elblagowi prawo lubeckie, okrešlajac miedzy innymi jego granice {Zákon krzyžacki 2005, s. 49). Wyznaczona pod zagospodarowanie przestrzeň miejska miala ksztalt trapézu skierowanego díužszym bokiem do rzeki, o powierzchni 15 hektarów, od 1326 roku powiekszonej do 24 hektarów, po wlaczeniu niezabudo-wanego rejonu nad rzek^ Elbl^g. Teren poczqtkowo zostal otoczony umocnieniami ziemnymí (walami), których pozostaiosci odkryto podczas badán archeologicz-nych w wschodniej i polnočnej czešci miasta (CDW, t. 1, s. 1; Nawrolscy 1985, s. 390 i nn.; Czaja 1992a, s. 13; Czaja, Nawrolski 1993, s. 65, 86). Od koňca XIII wieku do okolo 1380 roku na ich miejscu wzniesiono kamienno-ceglane obwalowania z systémem baszt i bram, co równiež znalazlo potwierdzenie w czasie prac wykopaliskowych (m.in. Toeppen 1887, s. 64; Hauke, Stobbe 1964, s. 51 i nn.;
T
Rozwój przestrzenny Elblqga w šredmowieczu i...
167
Ryc. 1. Kompleks osadniczy Elblaga okolo 1400 roku. A - Stare Miasto B
Miasto, C-Wyspa Spichrzöw, D-zamek krzyzacki
B. Kihnski; wg Hauke, Stobbe 1964) Fig. 1.   The settlement complex of Elblag around 1400. A - Old Town, B - New Town ~ Granary Island, D - castle of the Teutonic Knights E
B. Kilinski; after Hauke, Stobbe 1964)
Nowe przedmiešcia (rys.
- suburbs (drawing by
Nawrolscy 1985;Nawrolska2010,s. 567).Granicepoludniowapomiedzyzespotem zamkowym a miastem okreslary: kanál Kumieli i mur odsloniety podczas prac badawczych. Przyjmuje sie, že juž w 1251 roku zakonczono budowe najstarszego czlonu zámku krzyžackiego, otoczonego wlasnym systémem obronnym i trzema podzamczami, który byl faktycznie komponentem miastotwórczym (Hauke, Stobbe 1964, s. 18, 26; Nawrolski 1986, s. 96-98) (ryc. 2). Na bazie tak wyznaczonych granic Elbl^ga rozpoczeto zagospodarowanie jego wewnetrznej przestrzeni - intra muros, wypetniajac ja podstawowymi elementárni programu, stanowiacymi stale cechy urbanistycznego pejzažu miasta. Proces trwal blisko 100 lat; jego przebieg warunkowaíy róžne funkcje, jakie miasto musiato spelniač by zapewnié mieszkaňcom warunki do žycia (Piekalski 1999).
Gtówn^ oš miasta, bedaca. zárazem centrálny arterig komunikacyjn^ Elbl^ga i placem targowym, wyznaczala ulica Starý Rynek, orientowana wkierunku pólnoc-poludnie i dzielaca miasto na dwie czešci. W zachodniej wychodzilo z niej „grzebieniowato" szešc ulic skierowanych ku rzece, zakoňczonych braniami. Podobny úklad zostal wytyczony w kierunku wschodnim. Komunikacje piesza dodatkowo uíatwiala Sciežka Košcielna, l^czqca ulice Ducha Swietego
168
Graiyna Nawrolska
a
****
Rye. 2. Elblajr.. Plan Starego Miasta z XIV-XVwie-ku (rys. B. Kiliáski; wg Hauke, Stobbe 1964) Fig. 2. Elblag. Plan of the Old Town from the 14*-15th century (drawing by B. Kiliňski; after Hauke, Stobbe 1964)
z klasztorem Dominikanów, Oprócz terenów przeznaczonych pod zabudow? mieszkalna wyznaczono przestrzen niezbednq dla žycia religijnego: zespól klasztorny Dominikanów (SRP, t. 1, s. 270,280, 678; t. 3, s. 58; Nawrolska 2003) i szpital Ducha Šwietego (CDW, t. 1, nr 3; Fuchs 1821, s. 149-151; Probst 1969, s. 40-41; Dlugokecki 1992). Wyróžniono teren pod budowe kosciola paraf ialnego pod wezwaniem áw. Mikotaja, wokót którego powstal cmentarz (Fuchs 1821, s. 202; Kisch 1932, s. 30; Milewska 1973, s. 35). Okrešlonotežmiejscaprzeznaczonena prowadzenie dzialalnošci handlowej, administracyjnej i produkcyjnej. Rozpoczeto budowe ratusza, sukiennic, pregierza, jatek i kramów (m.in. Semrau 1922a, s. 13; Hauke, Stobbe 1964, s. 200-203; Nowa ksiega rachunkowa 1989, nr 431; Czaja 1992a, s. 20; Nawrolska 1997, s. 299). Na uboczu aktywnošci miastotwórczej pozostalý cz?áci miasta: pólnocno-wschodnia i potudniowa nad rzek$ Kumiel^ oraz niewlaczony jeszcze w obreb Elblqga zachodni pas nad rzekq (Czaja 1992a, s. 18). Mogly to byč miejsca przeznaczone na dzialalnošč gospodareza, gdzie funkcjonowaly warsztaty rzemiešlnicze; podezas prac archeologieznych odkryto
Rozwójprzestrzenny Elblqga w šredniowieczu i...
169
tu pozostalosti warsztatu garncarskiego (Marcinkowski 2003). Byč može na tých terenach znajdowaíy magazyny lub inne warsztaty naležace do tzw. rzemiosl uciažliwych, gdyž Wyspa Spichrzów zaczela byč zagospodarowywana jako zapleeze gospodareze miasta dopiero od poezatku XIV wieku (ryc. 3).
Na przelomie XIII i XIV stulecia, w wyniku dynamieznego rozwoju Elblqga, na Starým Mieácie zaezeto brakowač miejsc pod zabudow? mieszkalna i ob-szarów znaczonych pod dzialalnošč gospodareza^ Dlatego od koňca XIII wieku urzadzenia niezbedne do obslugi portu, stoezni i handlu morskiego oraz liezne warsztaty rzemiešlnicze i spichlerze przeniesiono na lewy brzeg rzeki wrejon okreálany Wyspa Spichrzów (Czaja, Nawrolski 1993, s. 91). Intensywny rozwój miasta przerwal ogromny požar, który na przelomie 1287 i 1288 roku zniszczyl ówczesnq, w wiekszošci drewnian^ zabudow? mieszkalna, i gospodareza Elblqga, zamykajac w ten spôsob pierwszy, najstarszy okres rozwoju przestrzennego i gosodarczego miasta (CDW, t. 1, nr 773; Czaja, Nawrolski 1993, s. 75). Regulárny pian Starego Miasta, który od XIV wieku praktyeznie do polowy XX wieku funkcjonowalprawie w niezmienionym stanie, dotyczyljuž zabudowymurowanej (ryc. 3). Pierwsza kamienica wzmiankowana w žródlach písaných odnotowana jest pod 1301 rokiem, a szybko postepujaca zabudowa mieszczanskich obiektów murowanych wypelniía swojq trescig Staré Miasto.
Elementem integralnie zwiazanym ze Starým Miastem byty przedmieácia, ktorých poezatki si^galy polowy XIII wieku, a intensywny rozwój mial miejsce od XIV stulecia. Obejmowaly one swoim zasiegiem terény znaj dujace si? poza obwalowaniamimiejskimi, ale podlegaly wladzy samorzadu mieszkalnego. W ich obrebie byly sytuowane miedzy innymi szpitale, urzadzenia rzemieálniczo-handlo-we i ogrody (ryc. 4). Przedmiescie portowe, zajmujace Wysp? Spichrzów i obszar miedzy rzeka Elblag a murami miejskimi, skupialo obstuge handlu dalekosiežnego. Znajdowaly si? tutaj liezne urzadzenia služace hurtowemu morskiemu handlowi. Na Wyspie Spichrzów ulokowano miedzy innymi plače skladowe, ogrody, spichrze, urzadzenia služace stoezni i portowi elblaskiemu oraz róžnorodne magazyny i warsztaty (CDW, t. 3, s. 287; SRP, t. 3, s. 206; Hauke, Stobbe 1964, s. 54; Nowa ksiega rachunkowa 1989, nr 677, 679, 681; Czaja 1992a, s. 148). Polnočné przedmiescie, zlokalizowane wokól Grobli šw, Jerzego i Grobli Zlodziejskiej zajmowaly dzielnica Lasztownia, garbarnie, cegielnie, tory powrožnicze i ramy sukiennieze. Tutaj równiež znajdowalo si? leprozorium, kaplica áw. Jerzego, apotem košciól pod wezwaniem Božego Ciala (Toeppen 1872, s. 153; Semrau 1924, s. 19; Nowa ksiega rachunkowa 1989, nr 1491; Czaja 1992a, s. 152-153). Przedmiescie wchodnie, položone za Brama; Kowalskq, skupialo si§ wokól Grobli Mlyňskiej, usytuowanej prostopadle do Starego Miasta. Wzdluž niej przebiagal, splywajacy zWysoczyzny Elblaskiej, kanál Kumieli zasilajacy wwod? Staré Miasto. Dostarczal on energii wodnej napedzajacej mlyny usytuowane w rejonie tego przedmieácia, naležace do zákonu krzyžackiego. Tutaj równiež znajdowaly si?
[170]
Rye. 3. Elblag. Plan Starego Miasta z XIV wieku. 1 - dzialka pemowartošciowa Erbe, 2 - dzialka gospodarcza Wurt, 3 - dziaíka typu Bude QA Erbe), 4 - dzialka typu Bude {1/3, 1/4,1/6 Erbe), A-kompleks klasztoru Dominikanów, B-kosciót pw. šw. Mikolaja, C - zespól szpítala Ducha Šwietego, D - ratusz, sukiennice,. E - dom pisarza, F - jaťki izežnicze, G - lawy chlebowe, H - szkola parafialna (rys K. Raguza; wg Nawrolska 2012) ] Elblag. Plan of the Old Town &om the 14* century. 1 - full value plot Erbe, 2 - economic plot Wurt, 3 - Bude type plot (Yi Erbe), 4 - Bude type plot (1/3, 1/4, 1/6 Erbe), A - Dominican monastery complex, B - St Nicholas' church; C - Holy Spirit hospital complex, D - town hall, cloth hall, E - penman's house, F - butchers' stalls, G - bread stalls, H - parish school (drawing by K. Raguza,-after Nawrolska 2012)
Fig. 3.
Rozwójprzestrzenny Elblqga w šredniowieczu i..
ť1/
Rye. 4. KompleksosadniczyElblaga okolo 1430roku(rys.B.Kilinski;wgHauke, Stobbe 1964)
Fig. 4.   The settlement complex of Elblag around 1430 (drawing by B. Kiliňski; after Hauke, Stobbe 1964)
i stawy miejskie, a takže olejarnia, lažnia miejska i ogród strzelecki (Semrau 1924, I s. 27-49; Soeckmick 1937, s. 225).
Po poludniowej i pohidniowo-wschodniej stronie Starego Miasta usy tuowane byly gospodarcze podzameza zámku krzyžackiego, jednego z najwažniejszych I obiektów militarnychpanstwa zakonnego. W ich obrebie znajdowaly sie róžnorod-\ ne urzadzenia rzemiešlnicze i osiedle rybackie Osiek {Hakelwerk) (Semrau 1923, s. 120-121; 1937, s. 54, 59; Biskup 1951, s. 112). Po przekazaniu zámku w 1454 I roku mieszczanom elblaskim, obiekt byl systematycznie rozbierany i po okolo 100 latách zniknal z panoramy miasta. Dopiero od XVI wieku lokowano na tym terenie wozownie, wybudowano budy czynszowe i rozpoezeto uprawe chmielu (Toeppen 1887, s. 91, 95; Semrau 1925; s. 101-106).
Trzecim elementem zespolu osadniezego Elblaga bylo Nowe Miasto, którego podstavy byó može stanowila osada funkejonujaca od poezatku XIV wieku w obszarze wolnizny zamkowej, usytuowana po poludniowo-wschodniej I stronie Starego Miasta. Prawdopodobnie w latách 1335-1341 przeksztalcila sie ona w gmine miejska (m.in. Brunneck 1915, s. 74-93; Semrau 1925, s. 37; I Czacharowski 1990, s. 9 i nn.). W 1347 roku Nowe Miasto otrzymalo przywilej
172
Gražyna Nawrolska
lokacyjny, wktórym komtur elblqski nadai mu prawo lubeckie, jako jednému z siedmiu na 90 Iokowanych w paňstwie krzyžackim. Obszar miasta wyznaczai prostokat owymiarach 215 * 430m, skierowany w stran? zámku krzyžackiego. Úklad przestrzenny okrešlaly dwie równolegle do siebie ulice: Dluga i Panská
0 osiach wschód-zachód, polaczone kilkoma poprzecznymi, wydzielajacymi bloki zabudowy mieszczaňskiej. W árodkowej cz?šci miasta wytyczono prostokatny rynek, w obr?bie którego znajdowaly si?: ratusz, dom pisarza, košciól parafialny pod wezwaniem Trzech Króli, szkola miejska, budy i krámy (Schmidt 1908, s. 91; Semrau 1925, s. 60-61,66,91; Hauke, Stobbe 1964, s. 69). System obronny ošrodka stanowily waty ziemne i palisáda (planckeri) oraz cztery bramy i baszta (Hauke, Stobbe 1964). Z powodu licznych ograniczeň gospodarczych, politycznych
1 fiskalnych Nowe Miasto Elbl^g nigdy nie stalo sie; reálny konkurencjq dla Starego Miasta (Sloň 2010, s. 254 i nn.).
Od 2. polowy XV wieku znaczacy wph/w na zmiany przestrzenne elblaskiego zespolu wywarla sytuacja polityczna i wtaczenie Elblqga w granice Królestwa Polskiego w 1466 roku. Nowožytny Elblqg powstal w wyniku polaczenia trzech róžnych jednostek administracyjnych: Starego Miasta wraz z przedmiešciami, zámku krzyžackiego i Nowego Miasta. Po przyiaczeniu w 1454 roku terenów zámku krzyžackiego oraz zniesieniu odrebnosci gospodarczej i administarcyjnej gminy nowomiejskiej, powstala zwarta jednostka okreslona mianem Starego Miasta Elbl^ga (Fuchs 1818; 1821; Toeppen 1887, s. 109 i nn.; Carstenn 1937, s. 420 i nn.; Hauke, Stibbe 1964, s. 179 i nn.; Czaja 1993, s. 321). Jednak znacznie wolniej odbywal si? proces tworzenia jednolitego ošrodka urbanistycznego. Zna-czaca przeszkod^ byly funkcjonujace nadal šredniowieczne umocnienia obronne i dlatego elblaski plac rynkowy, którym byla ulica Starý Rynek, nie mógt petnič roli centralnego punktu komunikacyjnego i handlowego ošrodka.
Wspomnianewyžej zmianypolityczne,jak i powszechnezastosowaniepodczas obležen broni palnej, zmusito wladze miasta do przebudowy systému obronnego Elblqga(Rendschmidt 1933, s. 38; Dybaš 1994, s. 111-125; Nawrolska 2010, s. 230). Pierwszy etap budowy nowožytnych fortyfikacji elblaskich prowadzonych pod kierunkiem mi?dzy innymi Hansa Holtzaphela, Hansa Schneidera, Tymoteusza Jostai JanszonaPhingsteraobejmowalrozbudow?BramyKowalskiej i wzniesienie przed nia. píerwszego \v Elblagu bastionu o nary sie starowtoskim. Nast?pnie wybu-dowano drugi bastion przed Brama Targowa^ i kolejný w rejonie dawnego zámku krzyžackiego. Tak szeroko zakrojone prace budowlane wiazary si? z wyburzeniem starszej zabudowy w rejonie przedmiešé oraz likwidacj^. košciola pod wezwaniem šw. Jakuba i niwelacja znajdujacego si? obok cmentarza (Toeppen 1887, s. 89-90; Behring 1909, s. 130-131; Nawrolska 2013, s. 237).
Drugi etap wielkich robot fortyfikacyjnych zrealizowano w 1. potowie XVIII wieku. Wramach tych prac cz?šciowo zmodernizowano istniejace juž umocnienia oraz wybudowano nowe, rozlegle fortyfikacje bastionowe w stylu
T
Razwój przestrzenny Elblqga w šredniowieczu i...
173
Ryc. 5. Elblag. Stare Miasto na planie perspektywicznym I. Hoppe z 1636 roku (wg Behring 1909)
Fig. 5.   Elblqg. The Old Town on the perspective plan by I. Hoppe from 1636 (after Behring 1909)
staroholenderskim (Tandecki 1997, s. 69) (ryc. 5). Projekt przygotowany przez inžyniera Heinricha Thomassona na polccenie króla Szwecji Gustawa Adolfa zrealizowany zostal w stosunkowo krótkim czasie - w latach 1626-1635. System umocnieň tworzyiy niskie waly ziemne, mokré fosy oraz bastiony bez orylonów, które otaczaly miasto, Wysp? Spichrzów i przedmiešcia; remontowane i moder-nizowane przetrwaly do lat 70. XVIII wieku (Toeppen 1887, s. 102; Hauke 1926, s. 30 i nn.; Drabiňski 1963, s. 156; Baranowski 1990, s. 8; Nawrolska 2010) (ryc. 6).
Rozlegle pracc ziemne zwíazane z budowy wczesnonowožytnych fortyfikacji zmienily obraz przestrzeni poza dawnym šredniowiecznym Elblqgiem. Osad-nictwo przedmiejskie oraz róžnego rodzaju urzadzenia gospodarcze i warsztaty rzemiešlnicze coraz bardziej odsuwaly si? od centrum miasta. Mimo, že system fortyfikacji bastionowych otoczyt zwartym pieršcieniem caty kompleks, to jednak sieó ulic i struktura zabudowy každej z jednostek tworzacych zespól pozostalý nie-zmienione. Nie udalo si? zrealizowac opracowanego przez szwedzkiego inžyniera Heinricha Thomé planu polaczenia miasta i došc mocno rozproszonego osadnictwa przedmiejskiego w jednorodny zespól urbanistyczny (Czaja 1993, s. 322).
Wczesnowožytny Elbl^g powstal w efekcie przyíaczenia do Stargo Miasta otaczajacych go jednostek i zapewne dlatego decydujacq rol? we wladzach raiejskich zachowal patrycjat Starego Miasta. Od XVI do XVIIII wieku rol? centrum administracyjno-handlowo-kultowego nadal petnila wydzielona juž šredniowieczu przestrzeň w centrum miasta, na placu otaczajacym košciól parafialny pod wezwaniem šw. Mikolaja (m.in. Czaja 1992b, s. 359; Nawrolski 1992;
174
Gražyna Nawrolska
Ryc. 6. Elblag. Pian miasta z 1655 roku (wg Hauke, Stobbe 1964) Fig. 6.  Elblag. Pian of the town fřom 1655 (after Hauke, Stobbe 1964)
Nawrolska 2012, s. 124 i nu.). To tutaj znajdowaty sie w dalszym ciagu wszystkie najwažniejsze instytucje miejskie: ratusz (siedziba wladz), pregierz (symbol prawa i egzekucji wyroków), urzadzenia handlowe (lawy, budy, waga), szkola, apteka, siedziba bractwa šw. Jerzego. Dodatkowo pozycje Starego Miasta wzmacniaiy zachowane šredniowieczne mury obronne.
W takim stanie miasto przetrwaio do 1772 roku, kiedy zostalo wlaczone w granice paňstwa pruskiego. W ciagu kolejných 20 lat panowania pruskiego Elblag przežywal dynamiczny rozwój gospodarczy i demograficzny (Liedke 1932, s. 59-93; Gierszewski 1978, s. 161), któremu towarzyszyly zmiany urbani-styczne. W lipcu 1773 roku Rada Miasta uzyskala zgod? Kamery Wojen i Domen w Kwidzynie na likwidacj? fortyfikacji staromiejskich (Fuchs 1818; 1821; Hauke, Stobbe 1964, s. 181; Domino 2000, s. 238 i nn.). Wkrótce przystapiono do prac rozbiórkowych, niwelacji walów i zasypywania fos miejskich. Požár, który wybuchl 26 lipca 1777 roku zniszczyl staromiejski ratusz i czešciowo košciól pod wezwaniem šw. Mikotaja. Byt jedny m zpowodów przeniesienia siedziby wladz miejskich i utworzenia nowego centrum w innym miejscu. Wytyczono je po wschodniej stronie Starego Miasta, na tzw. Nowym Rynku; w ciagu 15 lat
Rozwójprzestrzenny Elblqga w šredniowieczu i...
175
caikowicie zrealizowano projekt jego budowy (m.in. Fuchs 1821, t. 2, s. 410,416; Satori-Neumann 1933, s. 102). Od 1816 roku Plac Fryderyka Wielkiego (dzisiaj plac Slowiaňski) stal si? centrum miasta i atrakcyjnym miejscem zamieszkania, a takže centrum administracyjno-publicznym Elblaga.
Rozwój przestrzenny Elblaga može byó ukázaný przez pryzmat róžnorodnych žródel: historycznych, archeologicznych, ikonograficznych. Jednak nie dlawszyst-Bcich czlonów elblaskiego zespolu miejskiego sa one dostepne wjednakowym i wystarczajacym zakresie. W obrebie Starego Miasta szerokopiaszczyznowe, interdyscyplinarne badania archeologiczne byly prowadzone na bardzo duža skale. W polaczeniu z innymi kategóriami žródel, nasza znajomošč róžnorodnych | przemian zachodzacych w obrebie Starego Miasta, zarówno w mikro- (parcela), jak i makroskali, upowažnia do ukázania rozmaitych i wielowqtkowych zmian czasowo-przestrzennych. Wiekszy problém stanowi odtworzenie zmian w roz-planowaniu i rozwoju miejskiej przestrzeni Nowego Miasta, zespolu zamkowego iprzedmiešč. Badania archeologiczne byly prowadzone tylko w obrebie zámku krzyžackiego i pólnocnego podzamcza, ale-jak dotychczas-w niewielkim zakresie. Natomiast na obszarze Nowego Miasta, Wyspy Spichrzów i przedmiešč otaczajacych Elblag nie realizowano žádných prac wykopaliskowych. Dlatego nasza wiedza i znajomošč rozwoju przestrzennego tych rejonów dost?pna jest tylko ze žródel historycznych i ikonograficznych. To zbyt malo, žeby w pelni móc poznač zagadnienia zwiazane z poczatkiem, rozwojem i zmianami przestrzennymi Itych segmentów elblqskiego zespolu.
Bibliografla
Zrödla
Scriptores rerum Prussicarum, wyd. T. Hirsch, M. Toeppen, E. Strehlke, t. 1, Leipzig 1861; t. 3, Leipzig 1863.
Codex diplomctiicits Wwmiensis oder Regesten und Urkunden zur Geschichte Ermlands, wyd. C. P. Woelky, J. M. Saage, t. 1: Urkunden der Jahre 1231-1340, Mainz 1860; t. 3: Urkunden der Jahre 1376-1424 nebst Nachträgen, Braunsberg-Leipzig 1874.
SRP CDW
EJ
MCV
Wykaz skrötöw
Elbinger Jahrbuch, Elbing
Mitteilungen des Coppernicus Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn, Thorn
176
Grazyna Nawrolska
Literatura
Baranowski G.
1990 Ulice Elblqga, Elblag. Behring W.
1909
Bertram H. 1924
Zur Geschichte Elbings im Reiterkriege (1519-1521), [w:] ßeilagezum Programm des Königlichen Gymnasiums zu Elbing, Programm nr 36, Beiträge zur Geschichte der Stadt Elbing 2, Elbing, s. 20-141.
Die physikalische Geschichte des Weichsel -Nogat- Deltas, [w:] H. Bertram, W. La Baumne, O. Klöppel, Das Weichsel-Nogat-Delta. Beiträge zur Geschichte seiner landschaftlichen Entwickelung, vorgeschichtlichen Besiedelung und bäuerlichen Haus- und Hofanlage, Danzig, s. 1-56.
Biskup M 1951
Elblag w czasach krzyiackich (z problematyki historiogrqficznej miasta). Przeglad Zachodni, t. 7, nr 5/6, s. 102-114. Brürmeck W. von
1915 Zur Geschichte der Gerichtsverfassung Elbings (Alt- und Neustadt), Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte, Germanische Abtheilung, t. 36, nrl.s. 24-136.
Carstenn E.
1937      Geschichte der Hansestadt Elbing, Elbing. Czacharowski A.
1990 Die Gründung der Neustädte' im OrdenslandPreussen, Hansische Geschichtsblätter, R. 108, s. 1-12.
Czaja R.
1992a    Socjotopografia miasta Elblqga w sredniowieczu, Toruň.
1992b    Place targowe Starego Miasta Elblqga w sredniowieczu, Kwaetafoik Histórii
Kultúry Materiálnej, R. 40. nr 3, s. 359-363. 1993      Nowy Rynek w Elblqgu. Przyczynek do histórii przemian urbanistycznych
w miastachpruskich w drugiejpolowie XVlllw., KwartalnikHistórii Kultúry
Materiálnej, R. 41, nr 2, s. 321-326. Czaja R., Nawrolski T.
1993      Pierwotny Elblqg, [w:] História Elblqga,t. 1 (do 1466r.),red. S. Gierszewski,
A. Groth, Gdansk, s. 60-130. Dhigokecki W.
1992 Z dziejów szpitala šw. Ducha w Elblqgu, Elblag.
1993 Šrodowisko naturálne, [vr.] História Elblqga, t. 1 (do 1466 r.), red. S. Gierszewski, A. Groth, Gdansk, s. 11-16.
Domino J.
2000 Rozwójprzestrzenny Elblqga, [w:] História Elblqga, t. 3, cz. 1 (1772-1850), red. A. Groth, Gdansk, s. 237-258.
Rozwój przestrzenny Elblqga w sredniowieczu i...
177
Lübeck und Elbing, EJ, z. 14, s. 29^-4,
prabinski N.
1963 Z dziejöw okupacji szwedzkiej Elblqgaw latachl626 1635, Rocznik Elbhjski, t. 2, s. 141-165.
Oybas B.
1994 Podröz Tymoteusza Josta. Przyczynek do ksztalcenia budowniczych w wiel-kich miastach Prus Krölewskich na przelomie XVI i XVIIw., Acta Universi-tatis Nicolai Copernici, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo 25, s. 111-125.
FinkG.
1937 Fuchs M. G.
1818      Beschreibung der Stadt Elbing und ihres Gebietes in topographischer, geschichtlicher und statistischer Hinsicht, t. 1, Elbing. Beschreibung der Stadt Elbing und ihres Gebietes in topographischer, geschichtlicher und statistischer Hinsicht, t. 2, Elbing. Gawlas S.
2005     Przeiom lokacyjny w dziejach miast srodkowoeuropejskich, [w:] Civitas Posnaniensis. Studio z dziejöw sredniowiecznego Poznania, red. Z. Kurna-towska, T. Jurek, Poznan, s. 133-162. Gierszewski S.
1978      Elblqg. Przeszlosc i terazniejszosc, Gdansk. Hall Th. 1978
1821
Hamm E. 1989
Hauke K 1926
Mittelalterliche Stadtgrundrisse. Versuch einer Übersicht der Entwicklung in Deutschland und Frankreich, Stockholm.
Deutsche Städtegründungen im Mittelalter, [w:] Altständisches Bürgertum HI. Siedlungsgestalt und bauliches Gehäuse, wyd. H. Stoob, Darmstadt, s. 95-124.
Aus Elbings bau- und kunstgeschichtlicher Entwicklung, [w:] Elbing, oprac.T. von Lockemann, Berlin, s. 10-59. Hauke K., Stobbe H.
1964     Die Baugeschichte und die Baudenkmäler der Stadt Elbing, Stuttgart. Jagodzinski M.
1993      Osadnictwow okresiewczesnodziejowym, [w:]HistoriaFJblqga,t\ (do 1466 r.), red. S. Gierszewski, A. Groth, Gdansk, s. 17-59.
Kisch G.
1932     Das Elbinger Privilegium von 1246 in deutscher Übersetzung, EJ, z. 10, s. 23-30.
Kloeppel O.
bjvw.    Die Stadt Danzig, wie sie vor 500 Jahren aussah, [w:] Dorniger Stadtbild, Berlin.
Liedke F.
1932      Die Elbinger Industrie von 1772 bis zur Gründung der Schichauwerft im Jahre 1837, EJ, z. 10, s. 51-118.
178
Gražyna Nawrolska
T
Marcinkowski M.
2003     Šredniowieczny warsztatgarncarskize Starego Miasta w Elblqgu, Pomoratiia Antiqua, t. 19, s. 193-250.
Milewska n.
1973      Košciólšw. Mikotaja w Elblqgu odXIIIdoXVIwieku (architektúra iplastyka), Rocznik Elblaski, t. 6, s. 31-57. Mlynarska-Kaletynowa M.
2006     O procesoch lokacyjnych miast w Europie Šrodkowo-Wschodniej, [w:] Procesy lokacyjne miast w Europie Šrodkowo-Wschodniej, red. C. Buško, M. Goliáski, B. Krukiewicz, Wrocfaw, s. 9-17. Nawrolscy G. i T.
1985      Wstfpne wyniki badaň archeologicznych Starego Miasta w Elblqgu w latách 1980-1982, Kwartalnik Histórii Kultúry Materiálnej, R. 33, nr4, s. 383^t09. Nawrolska G.
1997
2003
2010
2012
2013
The Medieval town Hall of the Old Town in Elblqg, [w:] Urbanism in Medieval Europe. Papers of the Medieval Europe Brugge 1997 Conference, t. 1, red. G. de Boe, F. Verhaeghe, Zellik, s. 297-302.
Dominikanie w sredniowiecznym Elblqgu, [w:] Dominikanie. Gdansk - Pol-ska - Europa, red. D. A. Dckaiiski, A. Gotembnik, M. Grubka, Gdansk-Pel-plin, s. 321-333.
Fortifications in Elblqg in the Middle Ages and the early modern period, [w:] Lübecker Kolloquium zw Stadtarchäologie im Hanseraum VII. Die Befestigungen, red. M. Gläser, Lübeck, s. 565-578. Poczqtki Elblqga w swietle zrödel archeologicznych, Elblgg. Fortyfikacje Elblqga w sredniowieczu i wczesnym okresie nowozytnym, [w; | XVII Sesja Pomorzoznawcza, t. 2: Odpöinego Sredniowieczu do czasdw nowozylnych, red. H. Paner, M. Fudzinski, Gdansk, s. 231-242. Nawrolski T.
1986 Zamek elblqski w swietle badan archeologicznych, Kwartalnik Architektury iUrbanistyki, t. 31, z. 1, s. 91-107.
1992     Sredniowieczny plac rynkowy Starego Miasta w Elblqgu. Pröba analizy przestrzenno-funkcjonalnej, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t 40, nr3, s. 365-379. Xowa ksiega rachunkowa
1987 Nowa ksiega rachunkowa Starego Miasta Elblqga 1404-1414, cz. 1 {1404— 1410), wyd. M. Pelech, Warszawa-Poznan-Toruri.
Nowa ksiega rachunkowa Starego Miasta Elblqga 1404-1414, cz. 2 (1411-1414), wyd, M. Pelech, Warszawa-Poznaii-Torun.
Od Kolonii do Krakowa. Przemiana topografii wczesnych miast, Wroclaw.
1989
Piekalski J.
1999 Probst Ch.
1969
Helfen und Heilen. Hospital, Firmarie und Arzt des Deutschen Ordens in Preussen bis 1525, Bad Godesberg.
Rozwójprzestrzenny Elblqga w sredniowieczu i...
179
Rendschmidt M.
1933      Das alte Elbinger Bürgerhaus. Ein Beitrag zur Entwicklungsgeschichte des deutschen hanseatischen Bürgerhauses, Elbing. Rebko wski M.
2001      Pierwsze lokacje miast w ksiestwie zachodniopomarskim. Przemiany prze-strzenne i kulturowe, Kolobrzeg. Satori-Neumann B. Th.
1933
Schmid B. 1908
SemrauA. 1922a 1922b
Elbing im Biedermeier und Vormärz. Ernstes und Heiteres aus der guten alten Zeit (1815-1848), Elbing.
Die Neustadt zu Elbing und ihr Rathaus. Eine baugeschichtliche Studie, Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins, z. 50, s. 81-100.
Der Markt der Altstadt Elbing im 14. Jahrhundert, MCV, z. 30, s. 1-47. Beiträge zur Kunde der ältesten Orts-und Flurnamen in der Stadt Elbings und ihrer Freiheit, MCV, z. 30, s. 62-70.
Die erste Vermessung der Bürgerwiesen in der Altstadt Elbing im Jahre 1338, EJ, z.3,s. 116-128.
Das älteste Zinsbuch der Altstadt Elbing 1295 bis etwa 1316, EJ, z. 4, s. 1-32. Die Beischreibung der Neustadt Elbing und ihres Gebietes im Mittelalter, MCV, z. 33, s. 36-112.
Der Wirtschqftsplan des Ordenshauses Elbing aus dem Jahre 1386, MCV, z. 45, s. 1-74. SlonM.
2010 Soecknick K.
1937      Die Wasserläufe Elbings seit der Ordenszeit, EJ, z. 14, s. 213-230. Stankiewicz J.
1923
1924
1925
1937
Miasta podwôjne i wielokrotne w sredniowiecznej Europie, Wroclaw.
1972 Stoob H. 1970
Tandecki J. 1997
2005 Toeppen M. 1872
1887
IJlicaMasztowa w Elblqgu, Rocznik Elblaski, t. 5, s. 15-60.
Die Ausbreitung der abendländischen Stadt in östlichen Mitteleuropa. Unter-suchungenzu einer Kartenfolge im Atlas östliches Mitteleuropa, |w:] H. Stoob, Forschungen zum Städtewesen in Europa, t. 1: Formen und Schichten der mitteleuropäischen Städte. Eine Aufsatzfolge, Köln-Wien, s. 73-128.
Zmiany terytorialne i demograficzne, [w:] Historia Elblqga, t. 2, cz. 2 (1626-1772), red. A. Groth, Gdansk, s. 66-76. Struktura wewnetrzna, [w:] Zakon krzyzacki, s. 43-58.
Elbinger Antiquitäten. Ein Beitrag zur Geschichte des städtischen Lebens im Mittelalter, z. 2, Danzig.
Geschichte der räumlichen Ausbreitung der Stadt Elbing mit besonderer Berücksichtigung ihrer wichtigsten Gebäude, Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins, z. 21, s. 1 -142.
180 Gražyna Navtrolska
1894      Beiträge zur Geschichte des Weichseldeltas, Danzig. WaznyT.
2004 Zastosowanie dendrochronologii w badaniach Starego Miasta w Elblqgu, [w:] Archaeologia et história urbana, red. R. Czaja i in., Elblag, s. 377-382.
Zakon krzyiacki
2005 Zakon krzyiacki ijego paňstwo w Prusach. Wybór tekstów íródlowych, red. A. Radzimiňski, Toruň.
Zientara B.
1976 Przemiany spoleczno-gospodarcze iprzestrzenne miast w obrebie lokacji, [w:] Miasta doby feudálnej w Europie šrodkowo-wschodniej. Przemiany spoleczne a vklady przestrzenne, red. A. Gieysztor, T. Roslanowski, Wro-claw-Poznaň-Toruň, s. 67-97.
THE SPATIAL DEVELOPMENT OF ELBL4G IN THE MIDDLE AGES
AND IN THE POST-MEDIEVAL PERIOD
Summary
The establishment of Elblag in 1237 by the Teutonic Knights was associated with the military and political activities of the Order, while leading Christiamsation in Prussia but also military action, initiated the creation of its own state. The construction of the castle and the new town situated next to it began on a so-called greenfield site. The town was surrounded by suburbs, and on the opposite bank of the river Granary Island was located. In the period 1331-1341, the New Town was created. The connection of all the elements of this complex occurred in 1478, creating a unified settlement complex known as Old Town Elblag.
The trapezoidal plan of the town was defined by earthen fortifications, and since the end of the 14*-century stone and brick walls, with the main axis - Old Market Street and six streets perpendicular to it formed the intra muros space. An administrative and cult centre was established and rectangular building blocks were filled with plots. The oldest buildings were concentrated in the central part of the town, amongst the streets leading to the river and gradually moved to the east and west. Within the suburbs surrounding Elblag (port, northern, eastern and southern ones), a port and equipment for its operation, craft workshops, warehouses and equipment related to trade was located.
The demolition of the Teutonic Knights' castle and the changing political situation in the second half of the 15th and early 16th century resulted in attention being drawn to Elblag's fortifications. At the end of the 16* century, in the area offne eastern suburb the construction of the first elements of bastion fortifications began. Hence, older buildings were demolished, amongst others, St James' church. In the first half of the 17th century, the Old Town with the suburbs and Granary Island was surrounded by a powerful system of bastion fortifications in the Old Dutch system. This resulted in spatial changes within the suburbs, where the buildings began to move further away from the town centre. In 1773, a decision was made to demolish the town's fortifications and to create a new centre with a market square and town hall on the east side of the Old Town.
Archaeologia Historica Polona _._torn 23,2015
[nstytvt Archeologii http://dx.doi. org/10.12775/AHP.2015.008
Uniwersytet Warszawski
MICHAL STARSKI
Stan badaň areheologicznych nad malými miastamf Pomorza GdaňsMego w póznym šredniowieczu
The state of archaeological research on the small towns of Gdansk Pomerania in the late Middle Ages
Zarys trešci. W artykule przedstawiono problematykej i stan badaú areheologicznych 18 malých ošrodków miejskich funkejonujacych na Pomorzu Gdaáskim w póznym áredoiowieczu. Zaprezentowano wyniki prowadzonych tam badaň areheologicznych oraz scharakteryzowano wybrane problémy, takie jak: ksztaltowanie sie i zagospodarowanie przestrzeni prywatnej oraz publieznej, produkeja rzemieálnicza orazumocnienia m iejskie.
Slowa kluczowe: mate miasta, Pomorze Gdaňskie, póžne áredniowiecze, stan badaú.
Ostatnie lata przyniosly znacznE} liezb? publikacji podsumowujacych dorobek badaň areheologicznych na Pomorzu Gdaňskim (Z dziejów badaň 2014). Scharakteryzowano w nich miedzy innymi wyniki prac wykopaliskowych prowadzonych przez róžne instytucje oraz stan badaň nad okresami pradziejowymi i wezesnym šredniowieczem regionu. Na dalszym planie znalazly sie jednak badania nad póžnym šredniowieczem, które takže maja znaczace rezultáty. Sytuacja ta wynika zapewne przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze zainteresowanie tym okresem dziejów jest jedna z najmlodszych specjalizaeji w archeologii, w przypadku ktorej intensyfikacjaprac terenowychnotowanajest dopiero w ostatníchdwudzie-stu latách. Dynamicznie przyrastajaca liezba badaň wykopaliskowych utrudnia zatem dokonywanie podsumowaň. Drugi powód dotyczy wielowatkowošci problematyki badawczej póžnego áredniowiecza opisywanego regionu, dotyczacej miedzy innymi ksiestwa gdaňskiego i paňstwa zákonu krzyžackiego, ksztalto-wania sie. wiejskich i miejskich struktur osadniezych oraz zespolów obronnych. W rezultacie niezwykle trudne byloby wyczerpujace podsumowanie tak obszernej problematyki tylko w jedným opracowaniu, tym bardziej, že každé z zagadnieň