UNIWERSYTET MIKOLA JA KOPERNIKA UNIWERSYTECKIE CENTRUM ARCHEOLÓGII ŠREDNIOWIECZAI NOWOŽYTNOŠCI ARCHAEOLOGIA HISTORICA POLONA tom 23 D 7 -12- 2016 TORUŇ 2015 Redaktor naczehry Jadwiga Chudziakowa Redaktor prowadzacy Alina Sosnowska Komitét redakcyjny Andrzej Kola (przewodniczqcy), Leszek Kajzer, Jan Klápšté, Harma Kóčka-Krenz, Andrzej Nowakcmski, Vladas Žulkus Recenzenti KrzysztofJaworski, Zdzislaw Noga, Janusz Pietrzak, Zbigniew Podgórski Projekt okladkí íukasz Czyžewski Na okladce Plan der Befestigung von Thorn im Jahre 1837 (GStA PK E 70 539) Korektor Malgorzata Markiewicz Ttumaczenia Tomasz Borkowski DTP Lukasz Czyžewski ISSN 1425-3534 Printed in Poland © Copyright by Uniwersytet Mikoiaja Kopernika Toruň 2015 Czasopismo jest wydawane na zásadách licencji niewylacznej Creative Commons i dystr> buowane w wersji elektranicznej open access poprzez Platform? Czasopism UMK Wersja papierowa jest dostepna w druku na zadanie na stronie internetowcj Wydawmctwa www.wjdawnictwoumk.pl REDAKCJA czasopisma „Archaeologia Historica Polona" Instytut Archeologii, Wydzial Nauk Historycznych UMK nl. Szosa Bydgoska 44/48, 87-100 Toruň DRUK: Wydawnictwo Naukowe UMK Naklad 300 egzemplarzy Spis treáci Slawomir Gawlas: Ustrojowe i spoleczne uwarunkowania lokacjimiejskichna ziemiach polskich w 1. potowie XIII wieku.........................................................7 Krzysztof M i kul ski: Socjotopografia przedmiesc toruúskich w XIV-XVIII wieku -przypadek Žabieňca............................................................................................57 Wojtiech Chudziak, Jacek Boj arski: Chelm.no i Toruň. Poczatki miast na ziemi chehniňskiej........................................................................................................83 Tomasz Górzyúski, Ryszard Kažmierczak: Stan i perspektywy badaň archeologicznych nad socjotopografia Tomnia................................................107 Hanna Kóčka-Krenz: Poznaň - od grodu do miasta................................................121 Henryk Paner: Rozwój przestrzenny wczesnošredniowiecznego Gdaňská w swietle žródel archeologicznych....................................................................139 GražynaNawrolska: Rozwój przestrzenny Elblqga w áreďniowieczu i okresie wczesnonowožytnym.........................................................................................163 Michal S t ar ski: Stan badaň archeologicznych nad malými miastami Pomorza Gdaňskiego w póžnym šredniowieczu..............................................................181 Jerzy Piekalski: Uwagi o strukturze przestrzennej Wroclawia w XI-XIII wieku.. 215 BoguslawKrasnowolski: Heterogenicznošéprzestrzenimiast salmarnych Bochni i Wielkzki w dobic przedprzemyslowej.............................................229 Boguslaw Krasnowolski: Analiza modularna úkladuurbanistycznego jako klucz do odczytania programu miasta lokacyjnego (na przykladzie Krakowa z roku 1257).......................................................................................................259 Pawel Molewski: Pierwotne cechy rzežby terénu, powierzchniowej budowy geologicznej i stosunków wodnych obszaru Zespolu Staromiejskiego w Toruniu i jego bliskich przedmieáč na podstawie analizy geoprzestrzennej................................................................................................281 Pawel Molewski,jJacekBachanek]: Relikty przébiegu sieci drožnej bliskich przedmiesc Torunia z koňca XVIII wieku we wspólczesnej topografii miasta na podstawie analizy GIS......................................................................309 Summaries Slawomir Gawlas: Political and social conditions of urban incorporation in Polish territory in the first half of the 13th century..........................................56 Krzysztof Mikulski: The socio-topography of Torun's suburbs in the 14"1—18,h century - - the Zabieniec case.............................................................................................81 Wojciech Chudziak, Jacek Bojarski: Chelmno and Torun. Trie origins of towns in Chelmno Land...............................................................................................105 Tomasz Görzynski, Ryszard Kazmierczak: The state of and perspectives on archaeological research on the soeiotopography of Torun.................................119 Hanna Kóčka-Krenz: Poznaň - from stronghold to city..........................................138 Henryk Paner: Spatial development of early medieval Gdansk in the light of archaeological sources...................................................................................160 Gražyna Nawrolska: The spatial development of Elblqg in the Middle Ages and in Ihe Post-Medieval period.........................................................................180 Michal Starski: The state of archaeological research on the small towns of Gdansk Pomerania in the late Middle Ages.....................................................................212 Jerzy Piekalski: Remarks on the spatial structure of Wroclaw in the UM3* century.......................................................................................226 Bogusiaw Krasnowolski: The heterogeneity of space of the salt production towns of Bochnia and Wieliczka in the pre-industrial era................................256 Bogusiaw Krasnowolski: Modular analysis of the urban system as the key to deciphering the incorporation town programme (using the example of Kraków from 1257).......................................................................................279 PawelMolewski: Primary features of the relief, surface geology, and water relations of the Old Town of Toruň and its close suburbs on the based geospatial analysis..................■•.........................................................................306 Pawel Molewski,)Jacek Bachanekf Relics of the road network suburbs of Toruň from the late 18* century in contemporary topography of the city based on GIS analysis..................................................................................................323 Archaeologia Historica Polona _ torn 23,2015 Instytut Historyczrty http://dx.doi.org/10.12775/AHP.2015.001 Uniwersytet Warszawski STAWOMIR GÄWLAS Ustrojuwc i spoleczne uwarunkowania lokacji miejskich na ziemiach polskich w 1. polowie XIII wieku* Political and social conditions of urban incorporation in Polish territory in the first half of the 13th century Zarys trešci. Rozwój badaů archeologicznych pokazal wieloetapowosč przeksztalceň osad-niczych w centrách miejskich i umožliwil bardziej wnikliwa interpretacj? dokumentacji pisanej. Model lokacji na prawie niemieckim rozwijal sie stopniowo w ciagu XII-XIII wieku: od kolonii obcych kupców, okrešlanych mianem gošcí (hospites) — do handlowo--rzemieálniczego miasta komunalnego. Model wczesnego miasta na prawie niemieckim pokazuje dokument projektowanej w 1237 roku lokacji Plocka. Trwajace dziesiatki lat konflikty z Koäciolem pozostawity w tym miešcie dokumentacje žródlowa, która pozwala na poznanie przebiegu powstawania gminy miejskiej. Podobny proces možná obserwowač w innych siedzibach diecezji: Wroclawiu, Poznaniu, Gniežnie, Wloclawku i Krakowie. Wszedzie (z wyjatkiem Wloclawka) nie rozwinfty sie biskupie miasta. Juž w pierwszej fazie urbanizacji daženia ksiažat do przej^cia korzyšci z rozwoju gospodarki pieniežnej zderzary sie z uprawnieniami wlasnoáciowymi Košciola. Po wprowadzeniu reform gregorianskich w Polsce zmalala zaležnoác biskupów od ksiažat. Uprawnienia wlasnoáciowe, niezb^dne do wypelniania zadaň politycznych przez episkopát i ŕunk-cjonowania liturgii, stawaty sie balastem. Piastowie stopniowo usuwali uprawnienia Košciola, uprzywilejowujac inne dobra biskupie oraz wspóldzialajac z powstajacymi gminami miejskimi. Slowa kluczowe: gošcie - hospites^ miasta biskupie w Polsce, model pierwszej lokacji na prawie niemieckim 1. Gwaltowne przyspieszenie procesów urbanizacji na ziemiach polskich w 1. polowie Xni wieku nie zostalo w spôsob równomierny poswiadczone w žródlach písaných. Ksztaitowanie si§ sieci ošrodków miejskich przypadlo Archaeologia Historica Polona tam 23,2015 Instytut Archeologii Univtersytet Wrociawski http://dx.doi.org/10.12775/AHP.2015.009 JERZY PIEKALSKI Uwagi o strukturze przestrzennej Wroclawia w XI-XIU wieku Remarks on the spatial structure of Wroclaw in the ll^-lS"1 century larys treíci. Analiza wyników nowych badaň wykopaliskowych prowadzonych we Wroclawiupozwalapodsumowač aktualnq wiedz? orozwoju šredniowiecznego miasta i wyciagnač nowe wnioski dotyczace przemian jego struktury przestrzennej. Ciagty, dynamiczny charakter zmian, uwarunkowany byt jednak wydarzeniami politycznymi, koniunktura gospodarcza, sytuacja demograficzna i aktami prawnymi. Rozložony w czasie przebieg miat tež przelom lokacyjny. W warunkach mocnej wladzy ksiažecej staré elementy kompleksu osadniczego egzystowaly przez dziesieciolecia obok nowej, wyróžnionej prawnie gminy kolonistów z Záchodu. Slowa kluczowe: áredniowiecze, Wroclaw, struktura przestrzenna. Wyniki badaň Wroctawia, prowadzonych w ciagu ostatních kilkudziesieciu lat, a takže zwiazana z nimi dyskusja przekomij^, že áredniowieczne miasto bylo struktura dynamiczna. Jego przemiany mialy charakter ciqgly, ale nie jednostajny. 0 ich rytmie i charakterze decydowary zjednej strony koniunktura gospodarcza 1 demograficzna, z drugiej zas istotne decyzje panujacych i wydarzeniapolityezne. Rozwój Wrochiwia odzwierciedla w ogólnym zarysie tendeneje wiaáciwe dla innych dužych miast Europy Srodkowowschodniej, zachowuj^c przy tym, jak každé z nich, swoje wyrazne cechy indywidualne. Najbardziej istotne z nich jest podzial na dwa zasadnieze etapy - poprzedzajacy lokacj? protomiejski zespól osadniezy oraz polokacyjny ošrodek mieszczaňski. Zachodzace miedzy nimi róžnice wyražnie czytelne, jednak pojmowanie samej cezury, a wiec przelomu lokacyjnego, zaležne jest od žródet, metody i tradycji badaň wlašciwych kilku sasiadujacym dyscyplinom nauki (Kažmierczyk 1966, s. 14-46; 1970, s. 11-31: Kozaczewski 1959; Mtynarska-Kaletynowa 1986, s. 100-170; Rozpedowski 1995; Piekalski 2002; Goliňski 2012). Autor niniejszego artykulu reprezentuje 216 Jeny Piekalski Uwagi o strukturzeprzestrzennej Wroclawia w XI-XIII wieku 217 punkt widzenia archeologa, starajac si? jednak z jak naj wieksza^ uwaga traktowač wypowiedzi historyków, historyków sztuki i architektury, a takže reprezentantów nauk przyrodniczych, čoraz intensywniej obecných w badaniach cywilizacji šredniowiecza. Podkreálmy, že zasadnicza cecha warsztatu naukowego archeologa jest wtym przypadku staly przyrost nowych žródel, wymuszajacy niekiedy istotne zwroty interpretacyjne i pokorne, krytyczne podej ácie do swoich starszych pogladów. Do takich wlaánie nálezy przeprowadzone we Wroclawiu w ostatním dziesiecioleciu badania wczesnych dzialek i kamicnic mieszczaňskich (Konczew-ski 2007; Chorowska, Lasota 2010; Chorowska i in. 2012), granic i ŕbrtyfikacji miejskich (Badura i in. 2010; Konczewski i in. 2010), a takže obejmujace obszerna powierzchnie prace wykopaliskowe na placu Nowy Targ (Wschodnia strefa Starego Miasía 2005; Mackiewicz i in. 2014). Wyniki tych badaň s^ w toku opracowania i dyskusji, przynoszac nowe, istotne spostrzeženia, takže z punktu widzenia celu niniejszego opracowania, którym jestprzedstawienie glosu w rozwažaniachnad genéza i sredniowiecznym rozwojem Wroclawia. Poczatek rozwoju przedlokacyjnego zespolu osadniczego we Wroctawiu wyznacza gród na wyspie rzecznej, nazwanej póžniej Ostrowem Tumskim. Pod-stawa decyzji o lokalizacji grodu, datowanego na czasy przed polowa X wieku, byry naturálne warunki obronne w specyficznie uksztaftowanej w tym miejscu sicci hydrograficznej, tworzonej przez rozlana w kilku korytách Odrc. Dalszy Wroclaw w XI-XII wieku: a - rzeka, b - wal grodu, c - gtówne drogi, d - osad-nictwo napodstawie žródel archeologicznych, e - osadnicrwo na podstawie žródel pisanych, f- koscioíy, g - koácioly o lokalizacji przybližonej, h - cmentarz, i-siedziba ksiecia, j - targ, k-karczma, 1 - przybližona lokalizacja dworów možných, 1 - gród z kaplica áw. Marcina, 2 - katedra áw. Jana, 3 - opactwo Augustianów z košciolem Marii Panny, 4 - opactwo Premonstratensów z koscio-lem áw. Wincentego, 5 - košciól šw. Michala, 6 - košciól áw. Piotra, 7 - košciól áw. Wojciecha, 8-koációl áw. Mikolaja; 9-miejsce targu dorocznego przed košciolem áw. Wincentego, 10 - prawdopodobna lokalizacja targu wosadzie lewobrzežnej, 11 - dwór palatyna Piotra Wlostowica, 12 - dwór komesa Miko-ry, 13 - przybližona lokalizacja dworu Gerunga, 14 - osada adsancti Adalberti, 15 - osada žydowska, 16 - karczma „Na Bytyniu", 17 - karczma „Birvechnik", 18 - karczma adfine pontis, 19 - karczma opactwa Augustianów (oprac. J. Piekalski, rys. N. Lenkow; wg Mlynarska-Kaletynowa 1986) Wroclaw in the 1 l1h—12th century: a-river, b-stronghold rampart, c-main roads, d - settlement based on archaeological sources, e - settlement based on written sources, f- churches, g-churches with approximate location, h- cemetery, i - duke's residence, j - market, k - inn, 1 - approximate location of magnates' manors, 1 - stronghold with St Marin's chapel, 2 - St John's cathedral, 3 - Augustinián abbey with the Virgin Mary's church, 4 - Premonstratensian abbey with St Vincent's church, 5 - St Michael's church, 6 - St Peter's church, 7 - St Adalbert's church, 8 - St Nicholas' church, 9 - annual market in front of St Vincent's church, 10-probable location of the market on the left bank settlement, 11 - manor of Palatine Piotr Wlostowic, 12 - manor of Comes Mikora, 13 - approximate location of Gerung's manor, 14 - settlement ad sancti Adalberti, 15-Jewish settlement, 16 —inn'NaBytyniu', 17-inn'Birvechnik', 18 - inn adfine pontis, 19 - Augustinián abbey's inn (prepared by J. Piekalski; drawing byN. Lenkow; after Mrynarska-Kaletynowa 1986) rozwój struktury protomiejskiej byl spowodowany rozwojem osadnictwa wokól grodu, na obu brzegach rzeki (rye. 1). Intensywnie rozwijajace sie; osadnictwo na Ostrowie Tumskim od XI do koňca XIII wieku wynikal z obecnoáci ošrodków wladzy - paňstwowej w pólnocno-zachodniej ezešci wyspy oraz koscielnej w po-hidniowo-wschodniej. Siedziba ksiažeca zajmowata mniejszy, zachodni segment grodu, otoezony monumentalnym walem o szerokošci u podstawy okolo 20m, Najpóžniej przed potowa^ XII wieku zbudowano wjej obrebie kaplic? sw. Marcina, a od przelomu XH i XIII wieku rozpoezeto stopniow^ wymian? wszystkich drewnianych konstrukeji na murowane. Powstary w ten sposób ceglany zámek stanowil glówrrarezydencj§ šlaskich Piastów. Wiekszy, wschodni segment grodu mieácilkatedře i siedzibe biskupa (Maíachowicz 1993;Chorowska2003,s. 45-52). Teren mie^dzy siedziba^ ksiažecq a katedry byl g?sto zabudowany drewnianymi domami tworzacymi zagrody z plecionkowym lub zrebowym domem, budynkiem gospodarezym, niekiedy ze spichlerzem. Pian zabudowy byl uporzadkowany, a šciany sasiednich budynków ustawione równolegle do siebie. Komunikacje 218 Jerzy Piekalski umožliwialy ulice i pláce wyíožone drewnem. Nie potwierdzono wjej obrebie dzialalnošci rzemieálniczej ani handlowej, co sktania do wniosku, že služyla ona glównie zalodze grodu oraz obsludze obu elitarnych dworów (Kažmierczyk 1991; 1993; 1995; Busko 2005a, s. 182). Funkcje rzemiešlniczo-targowe wypelniala osada na lewym brzegu Odry. Najwieksze wydarzenie handlowe - doroczny targ w dekade šw. Wincentego, patrona opactwa - odbywal sie jednak poza nia, w prawobrzežnym opactwie Benedyktynów na Otbinie. Powstalo ono przed polowa XII wieku przy umocnionej siedzibie možnowladczego rodu Wlostowiców. Towarzyszaca im osada miala drewnian^zabudowe. uformowan^ w zagrody o charakterze sugerujqcym rolniczy typ gospodarki. Po úpadku palatyna Piotra Wlostowica zima 1145 roku dwór spalono, a w latách 90. tego stulecia miejsce benedyktynów zajeli premonstratensi (Piekalski 1991). Problém datowania poczatków lewobrzežnej osady rzemiešlniczo-targowej dyskutowany byl od czasu badán Józefa Kažmierczyka w latách 50.-60. XX wieku. Pozyskane ostatnio materiály potwierdzily ustálenia tego badacza, zgod-nie z ktorými poczaťki osady možemy umieszczac w XI wieku. Problém takiej chronologii poddawany byl w watpliwošč, poniewaž w strefie nadbrzežnej, przy J franciszkaňskim košciele sw. Jakuba, najnižszy poziom osadniczy nosi cechy dopiero XII-wieczne. Po badaniach w wykopach liniowych w ulicy Piaskowej, na polnočnej krawedzi placuNowy Targ, opierajac sie o analizy dendrochronologicz-ne, takže przedstawiono póžniejsze datowanie poczatków osadnictwa - na koniec wieku XII (Buško 2005). Ostatnie ustálenia pozwalaja^ jednak wrócic do datowania przedstawionego niegdyš przez J. Kažmierczyka (Mackiewicz i in. 2014). Osada zajeto teren przylegajacy do przeprawy na wyspe Piasek i dalej do grodu na Ostrowie Tumskim. Jej zasieg napoludnie, ograniczony košciotem šw. Wojciecha, w XI-XII wieku wynosil nie wiecej niž 400tn, na linii wschód - zachód mierzyl okolo 300m. Przy poludniowo-zachodniej krawedzi osady, na skrzyžowaniu obecných ulic Wita Stwosza i Biskupiej, odkryto uregulowany ciek o szerokosci przekraczajacej 6,8m, który mógl stanowid jej granice (Konczewski, Piekalski 2010, Si 139-140). Postawionaprzez J. Kažmierczykateza o rzemieálniczej funkcji osady byla glównie oparta na odkrytých šladach metaLurgii i produkcji ze skóry. Taki przekrój dzialalnošci gospodarczej znalazt potwierdzenie w dalszych badaniach. Poludniowy kraniec protomiasta wyznaczalo w XI-XII wieku obszerne, choó slabo zageszczone pole cmentarne. Možná z dužym prawdopodobieňstwem przyjač, že topograficzna pozycja tego cmentarza wplynela na wybór miejsca pod budowe wroclawskich košciolów: w poíowie XII wieku šw. Wojciecha, na przelomie XII i XIII wieku šw. Marii Magdaleny i przed polowa^ XIII wieku šw. Elžbiety. Miejsce rozleglej nekropoli poza strefa zasiedlona zajely ograniczone przestrzennie cmentarze przy košciotach (Piekalski 2011, s. 150-152; 2014, s. 45; Wojcieszak 2012, s. 18-20). Budowa košciolów miala na celu otoczenie Uwagi o strukturze przestrzennej Wroctawia w XI-XIII wieku 219 pogrzebów opiekq i kontroly parafialna, zaš z drugiej strony wynikata z rozwoju samego osadnictwa. Jego intensyfikacja zaznaczyla sie okolo potowy XII wieku zageszczeniem zabudowy osady lewobrzežnej, a w koňcu tego stulecia i w po-czatkach XIII wieku powiekszeniem strefy zasiedlonej na zachód i na poludnie (Piekalski 2011, s. 148-150). Bardzo prawdopodobne, že rozwój ten odbywal sie z udzialem pierwszej fali osadników z niemieckoj^zycznego Záchodu. Zdaja^ sie o tym šwiadczyc niektoré nowe elementy kultury materiálnej, czytelne zwíaszcza w konstrukcjach domów i naczyniach ceramicznych, Na etniczna mozaik? przedlo-kacyjnego protomiasta skládaly sie jeszcze dwie obce osady: žydowska i walonska. Ta pierwsza zajela na przelomie XII i XIII wieku pólnocno-zachodni kraniec zasiedlonej strefy lewobrzežnej, w okolicach dzisiejszych budynków Uniwersytetu Wroclawskiego. Jej lokalizacje i datowanie opieramy na informacjach ze žródel pisanych oraz na znaleziskach nagrobków ze zniszczonego w XIV wieku kirkutu. Materiály pozyskane w trakcie prowadzonych w tej strefie badaň wykopalisko-wychprzekonujq, že budownictwo i przedmioty užytku codziennego nie odbiegaly od wlašciwych dla chrzešcijaňskich stref miasta (Mlynarska-Kaletynowa 1986, s. 51-58; Wodziňski 1996, s. 39,163,167-172;Zestudiównadžyciem codziennym 1999). Poludniowo-wschodni kraniec protomiasta wyznaczala osada Walonów z košciolem šw. Maurycego wymienionym po raz pierwszy w latách 1226-1234. Wyniki badaň archeologicznych prowadzonych przy košciele nie dostarczyty tak wczesnych materialów zwi^zanych z osada. Bardziej prawdopodobne jest, že powstala ona w pierwszych dziesiecioleciach XIII wieku w strefie dzisiejszego placu Dominikaňskiego, gdzie stwierdzono materiály z tego czasu, a nastepnie rozwijala sie w kierunku wschodnim. O ostatecznej lokalizacji osady zadecydo-waly przemiany lokacyjne, w których jej mieszkaňcy nie wzieji udzialu. Poza wspomnianym juž klasztorem šw. Wincentego na Olbinie istnialo we Wroctawiu drugie opactwo - Augustianów arrowezyjskich. Ufundowali je na centralnie poiožonej wyspie Piasek Wlostowicowie. Oba opactwa odgrywaly istotna rol? w organizacji przedlokacyjnego handlu, zarówno wwymiarze lokálnym, jak i ponadregionalnym. Nieagrarna dziaíalnošc gospodarcza oraz prynace z niej zyski podlegaty jednak kontroli ksiecia. Z opactwem Augustianów zwiazany byl szpital šw. Ducha, fundowany przez ksiecia Henryka I w 1214 roku. Založono go na pólnocno-wschodniej krawfdzi osady lewobrzežnej, nad Odra^ przy ówczesnym ujšciu Olawy, na wschód od przeprawy na Piasek. Pierwotnej formy budynku szpitala i towarzyszacej mu kaplicy nie známy (Trojak 1980; Romanow, Romanow 2011). Próbujac ogólnie okrešlió wroclawskie protomiasto možná powiedzieó, že byl to kilkuelementowy zespól osadniczy, rozložony lužno na dužym obszarze okolo 400 ha. Poszczególne elementy uzupelniaíy sie funkcjonalnie, a prawnie podlegaly ksieciu lub Košciolowi. W swojej poznej fazie, od przelomu XII i XIII 220 Jerzy Piekalski Uwagi o strukturze przestrzennej Wwclawia w XI-XIII wieku 221 wieku kompleks ten skupial ludnošč kilku grup etnicznych, co uznajemy za cech? wzmacniajaca rozwój cywilizacyjny. Intensywna dyskusjao przelomie lokacyjnym Wroctawia i brak ostatecznych, trwalych i ogólnie akceptowanych interpretaci i wynikaz kilku przyczyn. Pierwsza wydaje si? byč niedostatek przekazów pisanych, które wjasny sposób našwie-tlilyby te przemian?. Drugajest wielorakošc metod i žródel wykorzystywanych przez badaczy tego problému, przedstawicieli kilku odr?bnych dyscyplin nauki, sklaniajaca do ukierunkowania wysitku badawczego na ograniczone sektory problému. Dia historyka najbardziej istotne jest rozwiklanie przemian prawnych, historyk urbanistyki i architektury odbiera lokacj? miasta gtównie jako inicjacje nowej struktury przestrzennej, archeolodzy natomiast staraje si? wskazač na skomplikowany i dtugofalowy charakter przemiany protomiasta w komunálne miasto pelncgo i póžnego šredniowiecza. Trudno jednak zaprzeczyč, že wlašhie dy skusja prowadzona z róžnych pozycji metodycznych rozjašn ia nam zagmatwany obraz przeobražeň miasta w XIII wieku. Uustracja tej dyskusji przedstawiona zostala w innym miejscu i nie ma potrzeby powtarzaé tu jej przebiegu (m.in. Piekalski 2014, s. 11-13). Warto natomiast przedstawic pokrótce obraz dyktowany obecným stanem žródel. Wiemy, že najstarsza^ gmine gošci obdarzon^. przywilejem lokacyjnym umieszczono w lewobrzežnej cz?áci Wroctawia, w strefíe položonej na potudniowy záchod od starej osady níemieslniczej. Obszerny, prostokatny plac targowy 7aja} teren wolny od starszej zabudowy. Wychodzacym z niego ulicom nadáno regulárny úklad, dyktowany forma prostokatnych dzialek mieszczaňskich, uložonych w kwartaty. Rekonstrukcja ich úkladu i wielkoáci, rozpoznaná niegdys teoretyczna analiza planu katastralnego, jest w tej chwili dobrze podbudowana žródlami materiálnymi (Chorowska i in. 2012 - tam starsza literatura). Pierwotnq, drewniana zabudowe tych dzialek zamieniono szybko na domy murowane z kamienia i cegřy. Przy pótnocno-zachodnim narožu Rynku powstal parafíalny košciól áw. Elžbiety Turyňskiej. Precyzyjne datowanie przybycia niemieckojezycznych hospites, nadania przywileju miejskiego, wytyczenia struktury przestrzennej i kolejných etapówbudowy nie jest jednak latwe. Trudno je odnieác do znaných nam regulacji prawnych. Tylko na podstawie doáč mglistych przeslanek pošrednich przyjmuje si?, že pierwsza lokacja na prawie niemieckim przeprowadzona zostala za czasów ksi?cia Henryka I Brodatego (lata 1201-1238) lub Henryka II Pobožnego (lata 1238-1241). Drugi akt prawny wydany zostal po naježdzie mongolskim w 1241 roku.aprzed 10marca 1242 roku, przez ksiecia Boleslawa Lysego. Ojego wpro-wadzeniu dowiadujemy si? tylko ze wzmianek w innych dokumentaci). Pierwsza regulacjq, z pewnosci^ potwierdzona na piámie, byla lokacja przeprowadzona w 1261 roku przez Henryka III Bialego i jego brata Wtadyslawa, biskupa Salz-burga. Tekst dokumentu nie wnosi jednak jasných informacji o przestrzennych przeksztalccniach miasta (Mlynarska-Kaletynowa 1986, s. 100-170). Stan zachowania najstarszych warstw kulturowych w Rynku i jego bliskim sasiedztwie jest slabý, glównie na skutek zniszczenia przyfrontowych stref dzialek mieszczaňskich przez gtebokie piwnice. Wyjatkowa jest w tym wzgledzie powierzchnia zajeta przez ulic? Kurzy Targ, wychodzac^ z Rynku na wschód. Zostala ona poszerzona kosztem istniejacej juž zabudowy lub wrecz wytyczona od nowa. Nawarstwienia i konstrukcje z czasów poprzedzajacych poszerzenie ulicy známy dzi?ki badaniom Rolanda Mruczka (2000). Uzyskane z tego miejsca daty dendrochronologiczne sugerujq zabudowe terénu juž w 2. dziesiecioleciu XIII wieku, a wi?c bardzo wczeánie. Niektoré elementy úkladu stratygraficznego z Kurzego Targu možná odniesč do zarejestrowanych w innych czešciach Rynku, glównie w pierzejach polnočnej i zachodniej. Ich wspólnaanaliza daje možliwošci ostrožnego datowania poczatków miasta pierwszej lokacji na 2. a najpóžniej 3. dziesieciolecie XIII wieku (Piekalski 2005). Konsekwencja^ tak wczesnego datowania najstarszych warstw i konstrukcji na terenie Rynku jest przyjecie založenia, že takže w tym czasie rozmierzono plac, zwiazane z nim ulice i bloki zabudowy. Nie odpowiemy w tej chwili wiažaco na pýtanie, czy regulárny pian miasta možemy bezposrednio wiazaó z ktorými z aktów lokacyjnych. Czy rozmierzono go w zwiazku z tajemniezq, bo nie potwierdzona žródlowo pierwsza lokacja Henryka I? Czy tež istniejaca^ juž struktur? zatwierdzono aktem z 1242 roku? Nie wyklueza sie w tej chwili, že akt lokacyjny i parcelacja gruntów wewnatrz miasta moga byc rozdzielne, a powstanie regularnego úkladu miasta bylo rozložone na etapy (Chorowska 2010, s. 67). Podkrešlenia wymaga takže fakt, že miasto lokacyjne zorganizowane zostalo jako kolejný element istniejacej juž, policentryeznej i zróžnicowanej funkcjonalnie struktury osadniezej. Pewne wydaje si? w tej chwili, že powstanie nowej struktury osadniezej i gospodarezej wokól Rynku nie oznaezalo natychmiastowego křesu istnienia starej osady rze-miešlniczej. Ostatnie badania wykopaliskowe potwierdzily teze I Kažmierczyka, zgodnie z która przedlokacyjna, nieregularna zabudowa istniata we wschodniej cz?šci obecnego Starego Miasta do lat 60. XIII wieku (ryc. 2). Po jej zniszczeniu wytyczono plac Nowy Targ i towarzyszace mu ulice, wtapiaj^c je do istniejacej juž struktury (ryc. 3). Zapewne w tym czasie dolaezono do miasta terény položone napoludnie i na wschód od niego, otaczajac je nastepnie nowym pasem umocnieň (Konczewski i in. 2010). Pólnocny, nadodrzaňski pas gruntu nie zostalprzekazany mieszczanom. Pozostawal bezpoárednia wlasnosci^ ksiažec^, a jego kolejné cz?šci oddawane byly stopniowo pod inwestycje koscielne. Zámek ksiaž?cy, mlodszy w stosunku do starej siedziby na Ostrowie Tumskim, ulokowano przy nowej przeprawie przez Odr?. Ostatní akt lokacji dotyezyl Nowego Miasta, wytyczonego na terenie przylegajacym do starej osady przedkolacyjnej od wschodu. Wažnym spostrzeženiem wynikajacym z ostatních badán, a takže teza^ do dalszej dyskusji jest brak stabilnosci granic miasta lokacyjnego we wezesnym etapie jego funkejonowania. Rekonstruowany przez Malgorzate Chorowska (2010), 222 Jerzy Piekalski Rye. 2. Wroclaw lewobrzezny przed polowa XIH wieku: a - rekonstrukeja drogi (ulicy), b - drewniana nawierzehnia ulicy, c - cmentarz, d - cmentarz zydowski, e - stara osada, f - kosciol, g - karczma, h - studnia, i - rekonstrukejaparcelacjj, 1 - opac-two Augustianbw, 2 - kosciol sw. Wojciecha, 3 -kosci6t sw. Marii Magdaleny, 4 - kosciol sw. Marii Egipcjanki, 5 - kosciol s"w. Maurycego, 6 - kosciol Ducha Swietego (rys. N. Lenkow; wg Chorowska 2010 z poprawkami autora) Fig. 2. Left bank Wroclaw before the mid-13* century: a - reconstruction of road (street), b - wooden street surface, c - cemetery, d - Jewish cemetery, e - old settlement, f-church, g-inn, h-well, i-plot reconstruction, 1 - Augustinians abbey, 2 - St Adalbert's church, 3 - St Mary Magdalene's church, 4 - St Mary of Egypt's church, 5 - St Maurice's church, 6 - Holy Spirit church (drawing by N. Lenkow; after Chorowska 2010 with author's amendments) logiezny takže w swieťle badaň Nowego Targu, rozwój stref rozplanowanych regu-larnie nie jest skorelowany z granicami utrwalonymi przez fortyfikaeje miejskie. Dotyczy to zarówno linii tzw. wewnetrznej, jak i zachowanej do dzisiaj fosy tzw. zewnetrznej. Pasem umocnieň wewnetrznych, w swieťle dostupných obecnie žródel starszym, budowanym w 2. polowie XIII wieku, objeto powierzchni? okolo 40 ha, tworzac nieregularny owal przylegajacy do rzeki. Wjego obrebie znalazl si? teren przydzielony gminie mieszczanskiej, ale tež terény pozostajace w dalszym ci^gu pod bezpošredniajurysdykcjq ksiaž?c^ - zasadnieza^ ezešó starej osady przedkolacyjnej i pas nadodrzanski, przekazy wany stopniowo instytucjom Uwagi o strukturze przestrzennej Wroclawia w XI-XIII wieku 223 OKlUÓWlTIMfilCl Ryc. 3. Wroclaw Iewobrzežny okolo 1275 roku: a - cmentarz, b - cmentarz žydowski, c-terény ksiažece, czešciowo przekazane koáciolowi, d-košciól, e-mury i bramy miejskie, f - studnia, g - wieža zámku lewobrzežnego, h - rekonstrukeja parcelaeji, i - fosa, 1 - opaetwo Augustianów, 2 - klasztor Dominikanów z ko-šciolem sw, Wojciecha, 3 -košciól šw. Marii Magdaleny, 4 - košciól sw. Marii Egipcjanki, 5 - košciól šw. Maurycego, 6 - košciól Ducha Šwietego, 7 - košciól šw. Elžbiety, 8 - klasztor Franciszkanów z košciolem sw. Jakuba, 9 - konwent áw. Kláry, 10 - košciól áw. Macieja, 11 - košciól šw. Jerzego (póžniej šw. Agnieszki) (rys. N. Lenkow; wg Chorowska 2010) Fig. 3. Left bank Wroclaw around 1275: a - cemetery, b - Jewish cemetery, c - ducal land; partly transferred to the church, d - church, e - city walls and gates, f - well, g - tower of the left bank castle, h - plot reconstruction, i - moat, 1 - Augustinián abbey, 2 - Dominicans monastery with St Adalbert's church, 3 - St Mary Magdalene's church, 4 - St Mary of Egypt's church, 5 - St Maurice's church, 6 - Holy Spirit church, 7 - St Elizabeth's church, 8 - Franciscan monastery with St James' church, 9 - St Clare's convent, 10 - St Matthias' church. 11 - St George's (later St Agnes) church (drawing by N. Lenkow; after Chorowska 2010) košcielnym. Inaczej mówiac, umocnienia ehronity teren najbardziej dla ksiecia wartošciowy, bez wzgledu na jego sytuacj? prawna. W sytuaeji zagroženia mongolskiego lat 40.-50. XIII wieku rozwiazanie takie wydaje sie celowe. Tym samým obecnošc fosy badž muru jako granicy m iasta lokacyjnego pozostawafe na 224 Jerzy Piekalski dalszym planie. Stan taki trwal co najmniej do lat 60. XIII wieku, do powiekszenia terénu miasta i wytyczenia nowych granic. Literatura Wykaz skrótów Wr.Ant. - Wratislavia Antiqua, Wroclaw Badura J., Kastek T., Mruczek R., Stefanowicz M. 2010 Znowszych badaň obwarowaň i fortyfikacji Wrodawia. Cz$sč 1. Pas poht-dniowy w rejonie obecnego Placu Wolnošci, Sl^skie Sprawozdania Arche-ologiczne, t. 52, s. 365-425. Buško C. 2005 Wroclaw uprogu lokacji, [w:] Wschodnia strefa Starego Miasta we Wroctawiu wXH-XUI wieku. Badania na placu Nowy Targ, red. C. Buško, Wroclaw, s. 177-194. Chorowska M. 2003 Rezydencje šredniowieczne na Šlqsku. Zamki, palace, wieže mieszkalne, Wroclaw. 2010 Regulárna sieé ulic. Powstanie iprzemiana do poczqtku XIV w., [w:] Ulice sredniowiecznego Wrodawia, red. J. Piekalski, K. Wachowski, Wr.Ant. 11, Wroclaw, s. 67-89. Chorowska M., Konczewski P., Lasota C, Piekalski J. 2012 Rynek 6- id. Kielbasnicza 5 we Wroclawiu. Rozwój zabudowy i infrastruktury elitarnej dzialki mieszczaňskiej w XIU-XIV w., Slaskie Sprawozdania Archeologiczne, t, 54, s. 49-77. Chorowska M., Lasota C. 2010 Ozabudowie murowanej w pierzejach Rynku i ulic, [w:] Ulice šredniowiecz-nego Wrodawia, red. J. Piekalski, K. Wachowski, Wr.Ant. 11, Wroclaw, s. 159-177. Golinski M. 2012 Wokól problematyki formowania sie stanu mieszczaňskiego w Polsce (Zur Herausbildung des buergerlichen Standes in Polen), [w:] Studia z Historii Spolecznej, red. M. Golinski, S. Rosik, Scripta História Medievalia, t. 2, Wroclaw, s. 7-76. Kazmĺerczyk J. 1966 Wroclaw lewobrzežny we wczesnym šredniowieczu, cz. 1, Wroclaw. 1970 Wroclaw lewobrzežny we wczesnym šredniowieczu, cz. 2, Wroclaw. 1991 Kupoczqtkom Wrodawia, cz. 1: Warsztat budowlany i kultura mieszkalna Ostrowa Tumskiego od X do polowy ATwieku, Wroclaw-Warszawa. 1993 Ku poczqtkom Wrodawia, cz. 2: Warsztat budowlany i kultura mieszkalna Ostrowa Tumskiego od polowy XI do polowy XIII wieku, Wroclaw-Warszawa. 1995 Kupoczqtkom Wrodawia, cz. 3: GrádnaOstrowie TumskimwX-X1I1 wieku, Wroclaw-Warszawa. Uwagi o strukturzeprzestrzennej Wrodawia w XI-X1I1 wieku 225 Konczewski P. 2007 Dzialki mieszczanskie w poludniowo-wschodniej czesci Sredniowiecznego i wczesnonowoiytnego Wroclawia, Wr.Ant. 9, Wroclaw. Konczewski P., Mruczek R., Piekalski J. 2010 Mittelalterliche undfrühneuzeitliche Stadtbefestigung in Breslau, [w:] Lübecker Kolloquium zur Stadtarchaeologie im Hanseraum VII. Die Befestigungen, red. M. Gläser, Lübeck, s. 597-614. Konczewski P., Piekalski J. 2010 Stratygrafia nawarstwieh i konstrukcje ulic, [w:] Ulice sredniowiecznego Wroclawia, red. J. Piekalski, K. Wachowski, Wr.Ant. 11, Wroclaw, s. 91-157. Kozaczewski T. 1959 Poczqtki i rozwöj Wroclawia do roku 1263, Kwartalnik Architektury i Urba-nistyki, t. 4, s. 171-185. Mackiewicz M., Marcinkiewicz K., Piekalski J. 2014 Plac Nowy Targ we Wroclawiu w swietle badan wykopaliskowych w latach 2010-2012, Archaeologia Historica Polona, t. 22, s. 167-184. Malachowicz E. 1993 Wrociawski zamek ksiqzecy i kotegiata sw. Krzyza na Ostrowie, Wroclaw. Mlynarska-Kaletynowa, M. 1986 Wroclaw w X1I-XIII wieku. Przemiany spoleczne i osadnicze, Wroclaw. Mruczek R. 2000 Kurzy Targ we Wroclawiu. Uwagi o pierwotnymplante miasta, [w:] Centrum sredniowiecznego miasta. Wroclaw a Europa Srodkowa, red. J. Piekalski, K. Wachowski, WrAnt. 2, Wroclaw, s. 260-278. Piekalski J. 1991 Wroclaw sredniowieczny. Studium kompleksu osadniczego na Olbinie w wie-kach Vll-XIII, Wroclaw. 2002 Lokacja Wroclawia jako problem badawczy archeologa, [w:] Civitas et villa. Miasto i wies w sredniowiecznej Europie Srodkowej, red. C. Bus"ko, Wroclaw-Praha, s. 49-62. 2005 Problem datowaniapoczqtköw Ryriku we Wroclawiu, [w:] Nie tylko zamki. Szkice ofiarowane profesorowi Jerzemu Rozpedowskiemu w siedemdziesiq-tq piqtq rocznice urodzin, red. E. Rözycka-Rozpedowska, M. Chorowska, Wroclaw, s. 343-351. 2011 Die Lokation Breslaus als archäologisches Forschungsproblem, [w:] Rechtsstadtgründungen im mittelalterlichen Polen, red. E. Mühle, Köln-Weimar-Wien, s. 139-155. 2014 Praga, Wroclaw i Krakow. Przestrzen publiczna iprywatna w czasach sredniowiecznego przelomu, Wroclaw. Romanow M., Romanow J. 2011 Szpital Ducha $wi$tego we Wroclawiu w swietle badan archeologicznych, [w:] Sredniowieczne i nowozytne nekropole Wroclawia, red. K. Wachowski, 226 Jerzy Piekalski Wr.Ant. 12, Wroclaw, s. 171-180. Rozpedowski J. 1995 Wroclaw pierwszej lokacji, [w:] Architektura Wroclawia, t. 2: Urbanistyka red. J. Rozpedowski, E. Róžycka, J. Urbanik, Wroclaw, s. 41-51, Trojak B. 1980 Szpital šw. Ducha we Wroclawiu, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki, t. 13, s. 129-141. Wodzinski M. 1996 Hebrajskie inshypcje na Šlqsku XUI-XVIII wieku, Wroclaw. Wojcieszak M. 2012 Nekropole šredniowiecznego Wrociawia, Wr.Ant. 15, Wroclaw. Wschodnia strefa Starego Miasta 2005 Wschodnia strefa Starego Miasta we Wroclawiu w XII-XIII wieku. Badania na placu Nowy Targ, red. C. Buška, Wroclaw. Ze studiów nad žyciem codziennym 1999 Ze studiów nadžyciem codziennym w sredniowiecznym mieicie, Parceleprzy ulicy Wieziennej 10-11 we Wroclawiu, Wr.Ant. 1, red. C. Buáko, J. Piekalski, Wroclaw. Uwagi. o strukturzeprzestrzennej Wroclawia w X1-XU1 wieku 227 The burghers' commune ruled by Magdeburg law occupied a zone located to the east of the older settlement, and its centre became the marketplace, called the Rynek (Market Square). The results of archaeological research determined the origins of the Rynek to the second or third decade of the 13"' century. The demographic basis of the new commune was settlers from the territories of the German Empire. The lords of the city were dukes from the Silesian line of the Piast dynasty. The rapid development of this structure in the new legal and economic conditions resulted already in the 13* century in the disintegration of older urban elements. The research results allow for the conclusion that a regular spatial structure was formed due to several arrangement actions. As early as in the 13,h century the area of the city expanded to the south and west. In the east side, the New City was created, ending the spatial development of the medieval Wroclaw. REMARKS ON THE SPATIAL STRUCTURE OF WROCLAW IN THE Um_nm CENTURY Summary In general, medieval Wroclaw reflects development trends characteristic of large cities of Central Europe's inland zone. Previous research conducted by historians, art historians, architecture historians as well as by archaeologists contributed greatly to the reconstructing the development of its structure. The city lies on the Odra River that flows in a few riverbeds separated by islands. Natural factors had a significant impact on both the formation of urban space as well as the conditions of everyday life. During the proto-urban phase, Wroclaw had a polycentric structure; individual parts of the settlement complex were located on islands and on both sides of the river. These were the earthen and wooden stronghold with the seat and the cathedral, the settlement of craftsmen and merchants, two abbeys, the magnates' manors and agrarian settlements. The intensive development of this complex and especially that of the craftsmen's settlement on the left bank of the Odra River took place in the 2nd half of the 12,h and the first half of the \T century. In the late stage of its development, proto-urban Wroclaw had a diverse ethnic structure. Apart from Polish inhabitants, Germans, Walloons and Jews lived there. In the early decades of the 13* century, there was a significant increase in the surface area occupied by the craftsmen's settlement on the left bank of the Odra River, probably mainly due to the inflow of newcomers. The newly built St Mary Magdalene's church was the parish centre. The legal status of the settlement and its inhabitants remains undeardueto the lack of written sources. We know, however, that the building developed here at least until the 1260s, and thus at a time when there already existed a parallel incorporated city.