UNIWERSYTET MIKOLAJA KOPERNIKA
UNIWERSYTECKIE CENTRUM ARCHEOLÓGII ŠREDNIOWIECZAINOWOŽYTNOŠCI
ARCHAEOLOGIA fflSTORICA POLONA
tom 23
0 7 -12- 2016
TORUŇ 2015
Archaeologia Historica Polona torn 23,2015
Hanna KoSka-Krenz: Poznan-from stronghold to city..........................................138
Henryk Paner: Spatial development of early medieval Gdansk in the light
of archaeological sources...................................................................................160
Grazyna Nawrolska: The spatial development of Elblag in the Middle Ages
and in the Post-Medieval period.........................................................................ISO
Michal Starski: The state of archaeological research on the small towns of Gdansk
Pomerania in the late Middle Ages.....................................................................212
Jerzy Piekalski: Remarks on the spatial structure of Wroclaw
in the 11th—13th century.......................................................................................226
Boguslaw Krasnowolski: The heterogeneity of space of the salt production
towns of Bochnia and Wieliczka in the pre-industrial era................................256
Boguslaw Krasnowolski: Modular analysis of the urban system as the key to
deciphering the incorporation town programme (using the example
of Krak6w from 1257).......................................................................................279
PawelMolewski: Primary features of the relief, surface geology, and water
relations of the Old Town of Torun and its close suburbs on the based
geospatial analysis.............................................................................................306
Pawel Molewski,|Jacek Bachanekf Relics of the road network suburbs of Torun
from the late IS* century in contemporary topography of the city based
on GIS analysis..................................................................................................323
Instytut Historyczny Uniwersytet Warszawski
http://dx.doi.org/10.12775/AHP.2015.001
SLAWOMIR G AWL AS
Ustrojowe i spoieczne uwamnkowania lokacji miejskich na ziemiach polskich w 1. polowie XOT wieku*
Political and social conditions of urban incorporation in Polish territory
in the first half of the 13'h century
Zarys trešci. Rozwój badaň archeologicznych pokazal wieloetapowošč przeksztalceú osad-niczych w centrách miejskich i umožliwil bardziej wnikliwa. interpretacje dokumentacji pisanej. Model lokacji na prawic niemieckim rozwijal sie stopniowo w ciaju XII—XIII wieku: od kolonii obcych kupców, okreálanych mianem gošci (hospites) ~ do handlowo--rzemiešlniczego miasta komunalnego. Model wczesnego miasta na prawie niemieckim pokazuje dokument projektowanej w 1237 roku lokacji Plocka. Trwajace dziesiatki lat konflikty z Košciolem pozostawily w tym miešcie dokumentacje žródlow^, która pozwala na poznanie przebiegu powstawania gminy miejskiej. Podobny proces možná obserwowač w innych siedzibach diecezji: Wroclawiu, Poznaniu, Gniežnie, Wtoclawku i Krakowie. Wsz?dzie (z wyjatkiem Wloclawka) nie rozwinery si? biskupie miasta. Juž w pierwszej fazie urbanizacji daženia ksiažat do przejecia korzyáci z rozwoju gospodarki pieniežnej zderzaly sie z uprawnieniami wlasnošciowymi Koáciola. Po wprowadzeniu reform gregoriaňskich w Polsce zmalala zaležnoáé biskupów od ksiažat. Uprawnienia wlasnošciowe, niezbedne do wypelniania zadaň politycznych przez episkopát i ŕunk-cjonowania liturgii, stawaly sie balastem. Piastowie stopniowo usuwali uprawnienia Kosciola, uprzywilejowujac inne dobra biskupie oraz wspóldzialajac z powstajacymi gminami miejskimi.
Slowa kluczowe: goécie - hospites, miasta biskupie w Polsce, model pierwszej lokacji na prawie niemieckim
1. GwaJtowne przyípieszenie procesów urbanizacji na ziemiach polskich w 1. polowie XIII wieku nie zostalo w sposób równomierny pošwiadczone w žródiach pisanych. Ksztaltowanie si? sieci ošrodków miejskich przypadlo
g Slawomir Gawlas
brwiem na czasy, kiedy dokument ksiažecy dopiera stawat sie šrodkiem kontroli obrotu wiasnoscia ziemska i generalnie potwierdzania praw majatkowych (Jurek 2011, s. 212 i nn.; 2015, s. 88 i nn.). O pierwszych etapách lokacji mamy jedynie utamkowe informacje, które przystonia rozwiniety w polowie stulecia ich model. Przekazów pisanych w zasadzie juž nie przybywa; co najwyžej potrafimy je lepiej rozumieč i interpretowaó. Od strony žródfoznawczej problém dodatkowo oswietlajq rozwijaj^ce sie badania nad kultury pismienn^. Jestešmy jednak w nie-malym stopniu zakladnikami starszych badaň analitycznych, ktorých hipotetyczne stwierdzenia i uogólniajace konstrukcje sa^ uwažane za pewny punkt oparcia 1 dalszych interpretacji. Opinie formutujf na podstawie wlasnych došwiadczeň, poniewaž kilka razy wracalem do postawionego w tytule tematu (Gawlas 2000, s. 26 i nn.; 2005, s. 133-162; 2009, s. 9-28). Niezaležnie od tego musze podkreslió. že w najnowszych badaniach rozwój osrodków miejskich jest ujmowany w sposób čoraz bardziej zindywidualizowany i regionalnie zróžnicowany. Komplikuje to obraz, ale jednoczeánie przybliža do rzeczywistoáci przeszíej. Niniejsze uwagi maja^ wiec charakter ref leksji nad nowszym stanem badaň.
Szczególne wartošciowe ustálenia materialowe przyniosly prace zwiazane z przygotowywaniem spisówurzedników miejskich z obszaru dawnej Rzeczypo-spolitej, Slaska i Pomorza Zachodniego1. Wymusily one dla „wiekszošci badaných miast, niespotykanq wczešniej szczegótowošč refleksji nad struktury i funkcjo-nowaniem instytucji komunálnych, przynoszac w efekcie godny podkreálenia postep w poznaniu dziejów lokálnych" (Goliňski 2013, s. 5). Ustrojowe wstepy w opublikowanych dotychczas spisach i zbiorowy tom studiów (Organizacja wladz miejskich 2013) zawierajq bardzo dobra^ dokumentace rôznych wariantów organizacji wladz miejskich i ich przemian. W odniesieniu do pierwszej fazy lokacji analizy napotykajq jednak na wspomnian^ barier? žródlow^.. Dotyczy ona równiež miedzynarodowych badaň prawno-historycznych nad funkcjonowaniem praw miejskich na obszarze kolonizacji niemieckiej (Liick2009, s. 163-1812). Spálenie w 1631 roku archiwum Magdeburga spowodowalo, že w tego typu badaniach wielkie znaczenie majq wlaánie žródta pochodzace z ziem polskich, w tym: przekazany w 1211 roku do Zlotoryi odpis przywileju arcybiskupa Wichmanna z 1188 roku, pouczenia prawne dla Šrody Šl^skiej z 1235 roku, czy Wroclawia 1261 i 1295 roku (Magdebwger Recht 1989; Magdeburg 2005, s. 137-153), takže przywilej chetmiňski z 1233 roku. Možná dodaé, že wysoki stopieň precyzji i wnikliwosci osiagnete analiza planistyczno-miernicza lokacyjnych uktadów urbanistycznych (Krasnowolski 2004; 2006, s. 65-137; Maciakowska 2011). Wspierajq je badania architektoniczno-konserwatorskie - na przyklad ostatnia
r
Ustrojowe i spoleczne uwarunkowania lokacji miejskich..
1 Ostatnio 1.1: Slqsk, z. 3: Nysa; por. Wólkiewicz 2013.
2 Por. takže inne artykuŕy w tomie oraz przeglad stanu badaň: Europejskie miasta 2007; Rechts-unä Sprachtransfer 2008.
monografia o šwidnickiej kamienicy mieszczaňskiej (Chorowska, Lasota 2013). Wspomnieč tež nálezy o postepujacych prácach nad atlasami historycznymi miast.
Zasadniczy przelom przyniosly badania archeologiczne, które pokazaly dlugotrwalošc i wieloetapowošč przeksztatceň osadniczych w centrách miejskich. Ich rezultáty bardzo zmienily sposób patrzenia na poczatki urbanizacji, poniewaž lepiej rozumiemy ewolucyjnosc tego procesu3. Lista osrodków, które maJ4 synte-tycznie opracowan^ dokumentacje w sposób dostepny dla historyków oraz duže znaczenie jest bardzo dluga: Kraków (Kraków w chrzešcijaňskiej Europie 2006; Kraków europejskie miasto 2007; Kraków 2014)4, Poznaň (Civitas Posnaniensis 2005), Lublin (Rozwalka, Niedžwiadek, Stasiak2006), Przemyál (Przemysl 2010), Ptock (Wczesnošredniowieczny Plock 2002; Piock 2011), Gdaňsk (Archeológia Gdaňská 2006a; 2006b; 2007; 2010; 2013a; 2013b), Elblíjg (Nawrolska 2012), Kolobrzeg (Kolobrzeg 2007), Szczecin (Kowalska, Dworaczek 2011). Nie jest tnoim zadaniem podjecie próby pelniejszego zebrania ich wyników, z góry zreszta. skazanej na niepowodzenie5. W tym miejscu odwoluj? sie przede wszystkim do badaň nad Wroclawiem6, ze wzgledu na jego pionierskie znaczenie w czasie powstawania modelu lokacji i szczególne bogactwo materialów. Trzeba podkreslió, že wspóípraca archeologów z historykami i wykorzystanie žródel pisanych ukladá sie bardzo dobrze wlašnie w ramach badaň poszczególnych miast. Gorzej jest na plaszczyžnie wyobražeň o uwarunkowaniach spoleczno-gospodarczych i ustrojowych. Na interpretacje archeologów mocno oddzialuj^ tradycyjne ujecia podrecznikowe, w tym zwlaszcza koncepcja ústroju prawa ksiažecego (Moždzioch 2002). Dostrzegam w tej sytuacji wažna^ przeszkod? w pelnym wykorzystaniu rezultatów ich badaň.
Na osobný uwage zasluguje ogromny i krytycznie przepracowany material porównawczy w ksiažce Marka Slonia o miastach podwójnych (a nierzadko wielokrotnych) w lacinskiej Europie - od Prowansji i Langwedocji po zákonne Prusy (Sloň 2010). Jej znaczenie trudno przecenió. Nie wywolala ona jednak szerszej dyskusji, na którq niewatpliwie zasluguje. Autor konsekwentnie dažy do nadania rozwažaniom striete analitycznego charakteru, wnika w dyskusje regionálnej literatury i stará sie rozstrzygaó jej spory, ale scišle trzyma si? založeň dotyczacych przedmiotu analiz, którym jest zjawisko powstawania obok siebie
3 W ponižszych uwagach przytaczam jedynie wybór najnowszych prac o ogólniejszym charakterze (Piekalski 1999; 2004; Rebkowski 2001). Juž po ich napísaniu ukázala si? ksiažka Jerzego Piekalskiego pt „Praga, Wroclaw i Kraków. Przestrzeá publiezna i prywatna w czasach šredniowiecznego przelomu" (2014).
' Takže artykuiy w czasopiámie Krzysztofory, t. 26 (2008) i t. 28, cz. 1-2 (2010).
5 Tom pt. „Stan badaň archeologicznych miast w Polsce" (Stan badaň 2009) zawiera artykuiy przedstawiajace rezultáty badaň w Gdaňsku, a takže w innych miastach, dotyczy one glównie póžnego šredniowiecza. Por. tež Civitates principals 1998; Salsa Cholbergensis 2000; Civitas Cholbergensis 2005; Archeológia et história 2004, Archaeology in a town 2012,
6 Tomy 1-21 sérii „Wratislavia antiqua. Studia z dziejów Wroclawia", nižej przytaczam tytury bezpoárednio wykorzystanych tomów.
jg Slawomir Gawlas
0(jr?bnych miast komunálnych. Glównym przedmiotem rozwažan sa: okolicznošci i regionálne uwarunkowania ich zakladania, cele wladzy zwierzchniej, funkcje ošrodków, relacje miedzy gminami, ich specjalizacje, spory, czynniki sprzyjajace unifikacji i stojace przed nia przeszkody. Kryterium decydujacym o uwzglednie-niu w analizie ošrodka okreálanego w žródtach jako nova civitas (lub przez ich odpowiedniki w jezyku niemieckim i innych narodowych) byto wyksztalcenie sie instytucji samorzadowych, a takže odrebnego poczucia tožsamošci. Pominiete lub potraktowane marginalnie zostaly sytuacje, kiedy nowym miastem nazywano powi?kszon^ czesč starego miasta. Przy tak szeroko zakrojonej kwerendzie trudno o petna^ konsekwencje, ale z pola obserwacji wyeliminowana zostaía znaczna czešc zjawisk zaistnialych przed powstaniem miast komunálnych. Uwzglednienie terminu villa forensis i jego odpowiedników moglo w istotny sposób wzbogacič analize. Ksiažka jest obszerna, nie jest to wiec zarzut, a jedynie stwierdzenie, že w pracy jest stosunkowo malo materiálu dotyczacego problemów przedkomunalnej fazy rozwoju miast. Z tego punktu widzenia najwažniejszym osi^gnieciem autora jest pokazanie modelu „nowych miast" tkackich na Slasku i jego pochodzenia oraz roli lokacji nowych miast jako etapu rozwoju dužych miast na obszarze Meklemburgii i Pomorza Przedniego.
2. Przechodzac do problému uwarunkowaň ustrojowych musz? rozpoczaé od zrelatywizowania, bardzo zakorzenionego w badaniach i opornego na zmiany, przeciwstawiania tzw. ústroju prawa ksiaž^cego i prawa niemieckiego. Mialy one wspólne korzenie w pošredniczacej roli niemieckiego wtadztwa terytorial-nego. Wskazuje od dawna na stojace za tym przeciwstawieniem interpretacyjne schématy i na ptaszczyžnie porównawczej starám si? pokazač zwi^zane z nim jaskrawe anachronizmy, ostatnio na przykladzie badán nad ludnošcia chlopska (Gawlas 2012, s. 28). Kwestionuje w zwiazku z tym realne istnienie organizacji služebnej i koncepcje praw grupowych. Uwažam je za konstrukcje historio-graficzne, a nazwy služebné interpretuje jako pozostalosó wielkiej wlasnosci ziemskiej, która byla podstawowq forma^ organizacji zaplecza ekonomicznego ksiqžat, Koáciola i možných. Nie odpowiada ówczesnej rzeczywistošci obraz wszechogarniajacego systému danin prawa polskiego, egzekwowanych przez paňstwowy aparát terytorialnego zarzadu; jest on rekonstruowany na podstawie wykazów zwolnieň i ulg w klauzulach przywilejów immunitetowych. Ich listy jednak tylko w cz?šci dokumentacja^ istniejacego wówczas systému swiadczeň. Przede wszystkim odbijaJ4 one rosn^ca^ w ci^gu XIII wieku prawnicza^ akrybi? ze strony obdarowywanych instytucji košcielnych, maj^c^ zabezpieczyc ich prawa wlasnošciowe.
Wrozwažaniach nad funkcjami centrálnymi organizacji grodowej nie naležy wykorzystywac tradycyjnego obrazu organizacji kasztelaňskiej jako, rzekomo niemal niezmiennego, administracyjnego aparátu zarzadu kraju i narzedzia zbiorowej eksploatacji ludnošci chtopskiej. W XII wieku, a zwlaszcza w ostatních
Ustrojowe ispoleczne uwaritnkowania lokacji miejskich... 11
dziesiecioleciach tego stulecia, doszto na ziemiach polskich do adaptacji, rozwija-jacych sie w tym czasie w Europie Zachodniej, nowych zásad organizacji wladzy terytorialnej (Gawlas 2013, s. 273-308). Wsród róžnych czyrmików oddzialujacych na wzrost jej prerogatyw dwa byly najwažniejsze: wyodrebnianie sie wyžszego s^downictwa oraz sprecyzowanie koncepcj i regaliów w trakcie sporu o inwestyture i pod wplywem recepcji prawa rzymskiego. Publiczna kryminalizacja ciežkich przestepstw powstala w oparciu o ruch pokojów božych, przeksztalconych w XII wieku w ustawodawstwo landfrydów (Garnier 2013, s. 235-253; Gawlas 2013, s. 285). Wladza monarszazaczeia w sposób bardziej niž dotychczas rygorystyczny egzekwowaó swoje sadowe uprawnienia. Rigor iustitiae zastapil sadownictwo polubowne (Broekmann 2005). Zostal on bardzo plastycznie opisany przez Wincentego Kadhibka w jego Kronice, przy okazji malopolskich rzadów Mieszka Starego (Gawlas 2000, s. 79-81; 2013, s. 285 i nn.). Ich obraz przedstawiony zostal w krzywym zwierciadle, ale jest egzemplifikacja dokonujacych sie w tym czasie przemian podstaw wladzy. Piastowie rezerwowali dla siebie wyžsze, czyli krwawe sadownictwo. Ich narzedziem stali sie od poczatku XIII wieku kaszte-lanowie, najpierw na Šlasku, wkrótce na innych ziemiach polskich. W Anglii i Francji dopiero w ostatniej čwierci XII wieku pojawili sie urzednicy zarzadu terytorialnego o delegowanej przez panujacego wladzy. Polscy kasztelanowie nie mieli jeszcze takiego w pelni rozwinietego urzedniczego charakteru i zapewne adaptowali wzory wschodnioniemieckich burgrabstw (Boshof 2007, s. 103 i nn.; Thieme 2001; Gawlas 2013, s. 294 i nn.; ostatnio Pauk, Wólkiewicz 2012, s. 56 nn.; 2013, s. 69 i nn.). Ksiažetom piastowskim udalo sie jednak bardzo opóžnic recepcje (czesciowo calkiem jej zapobiec) podstawowego dla laciňskiej Europy modelu žycia arystokracji - w zámkach i otoczeniu lennej klienteli.
Ustroj tzw. prawa ksiažecego rozwinaí sie paralelnie do poczatków urbaniza-cji. Wzmocnienie wladzy terytorialnej Piastów i ich daženie do komercjalizacji dochodów wy warlo bardzo istotny wplyw na rozwój miast (szerzej - por. Gawlas 2006, s. 83 i nn.). Monopolizacja wyžszego sadownictwa miala swój finansowy aspekt. Narzedziem eksploatacji poddaných byla odgórnie forsowana moneta-ryzacja wymiany i swiadczeň. Wprowadzona w XII wieku regulárna wymiana monety brakteatowej przetrwala až do reformy groszowej i zmian w mennictwie w XIV wieku. Kontrol? obiegu pieniežnego zapewniala sieé targów. W ramach kolonizacji niemieckiej powstal model calošciowej reorganizacji osadnictwa, ulatwiajacy komercjalizacje, poswiadczony žródlowo dla polowy XII wieku. Nawiazywal do niego przywilej chelmiňski. Funkcje centrów wymiany i zarzadu pernily villaeforenses. Zakladanie targów umožliwialo zbyt produktów rolnych i bylo sposobem zwiekszania dochodów wielkiej wlasnosci ziemskiej, stosowa-nym jeszcze w czasach nowožytnych (Lalik 1975, s. 366-380; 1976; Maroszek 1990; Studia sredniowieczne 2006, s. 350-365; Wroniszewski 2001, s. 20 inn.). Specyfika rozwoju naszego regionu byto stosunkowo szybkie zatarcie róžnicy
12
Slawomir Gawlas
mi? dzy statusem miasta i targu. Wiaže si? z tym problém prawa šredzkiego i jego ewolucji, dobrze rozpoznaný w literaturze przedmiotu. Zwracajae w tym miejscu uwag? na dwutorowošé procesu urbanizacji i funkcje malých miast koncentruj? si? dalej na dužych ošrodkach.
Podstawowym sposobem kontroli dochodów z handlu byla ksiažeca wlasnošč urzadzeň handlowych, si?gajaca gíeboko w czasy poprzedzajace kolonizacj? niemiecka. Poczatkowodotyczyia karczm orazjatek. Status prawny karczmyjako instytucji prawnej i konkretnego miejsca w przestrzeni osadniczej wydawal sie zagadnieniem stosunkowo dobrze zbadaným w literaturze (Ciesla 1958, s. 159-222; Rabecka-Brykczyňska 1964, s. 373-375; 1974, s. 10 i nn.). Po ponownyra przyj-rzeniu si? problemowi možná sformulowaó opini?, že jest on mocno uwiklany w kontekst wyobražeň o ústroju prawa polskiego oraz funkcjonowania regaliów (Buczek 1964, s. 68-79; 1970, s. 479-484). Poza stwierdzeniem zwiazku karczm z gospodarka pieni?žna i targami, a takže przeprawami oraz istnieniem dužych skupisk „tabern" w niektorých dužych ošrodkach (Trawkowski 1958; 1962, s. 207-221; 2005, s. 222-255; ostatnio - Stelmach 2012, s. 77-91), prawie nic konkretnego o nich nie wiemy. W zwiazku z tym ich role i charakter zabudowaň wyobražamy sobie w oparciu o opisy póžnošredniowieczne czy nowožytne (Ciešla 1958, s. 187 i nn.; Buczekl964, s. 69, przypis l7). Jednak funkcje karczm jako instytucji žycia spolecznego ulegly, w wyniku giebokich przemian towa-rzyszacych urbanizacji, sprecyzowaniu i zapewne takže redukcji. Interpretacja wzmianek žródlowych, w tym samego terminu taberna czy ius tabernanarum, jest bardziej skomplikowana niž si? z pozoru wydaje i wymaga dla XII i Xlll wieku ponownego zbadania. Dotyczy to takže jatek rzežniczych, które naleža. do starszej warstwy urzadzeň handlowych, ale pewniejsze informacje pochodza dopiero z poczatku XIII wieku3. Bardziej jednoznacznie z czasami lokacji tacza si? krámy, domy kupców i sukiennice; tu wyst?puja duže regionálne róžnice. Istniaty rózne warianty kontroli obcych kupców, w Pradze peinil je Tyňski Dwór (Kejř 1998, s. 217 i nn.; Goliňski 2000a, s. 127-137; 2000b, s. 139-145). Ze šcisla. reglamentacja. urzadzeň handlowych na Šlasku Henryka Brodatego wiaž? ich koncentracj? na obszarze bloków šródrynkowych, jako podstawy regularnego úkladu przestrzennego (Gawlas 2005, s. 153 i nn., por. Czerner 2002), Wyst?puja one w takiej funkcji wsz?dzie tam, gdzie szerzyl si? model šlqski.
3. Spoleczne uwarunkowania lokacji, z punktu widzenia genezy stanu mieszczaňskiego w Polsce, wnikliwie rozwažyl niedawno Mateusz Goliňski (Goliňski 2012, s. 7-76). Starat si? w zwiazku z tym odpowiedzieó na cary szereg
7 Autor zdecydowanie podkrešla tožsamošč wczesnošredniowiecznej instytucji karczmy i jej funkcji w czasach pózniejszych.
8 Wtej sprawie obserwacje oparte na wnikliwej znajomošci realiówprzedstawil Mateusz Goliáski (1991, s. 7 irrn.). Odróznienie starszej oplaty ubojowej od póžniejszej jatki obshigiwanej przez wyspecjalizowanych rzemieslników (Rabecka-Brykczynska 1974, s. 12 i nn.) ma jednak slabé uzasadnienie žródlowe.
Ustrojowe i spoleczne uwarunkowania lokacji miejskich..
13
zasadniczych pytaň. Jak przeksztalcilo si? miasto-siedziba wladzy, instytucji košcielnych i možných w miasto handlowo-produkcyjne na prawie niemieckim? W jakiej mierze možná mówič o ciqgtošci osadniczej i ludnošciowej? Co si? stalo z dworami možnowladczymi i rycerstwem, odkiedy realnie funkcjonowala zásada „powietrze miejskie czyni wolnym"? W jakiej mierze odpowiadaly rzeczywistošci wzmianki dokumentów o masowym naplywie obcych osadników i ich separowa-niu od ludnošci miejscowej? Jaki byl rzeczywisty jej udzial, a zwlaszcza slabo pošwiadczonych w žródlach nižszych warstw spolecznych, których migracje z bliskiego zaplecza, przynajmniej naprzedmiešcia, zapewniaíy niezb?dn4 obslug? ksztaWujacych si? elit komunálnych? Dia funkcjonowania miast zasadnícz^ rol? pelnit staly przeplyw ludnošci ze wsi do miast i z miast rnniejszych do wi?kszych. Przybysze musieli si? asymilowaé do regul i stylu žycia okrešlonych przez tych, którzy przybyli wczešniej. Jak wi?c przebiegal proces przeksztalcania gminy kupieckiej w miasto oprzewadze liczebnej ludnošci rzemiešlniczej? Wpierw-szych pokoleniach mieszczan kontakty ze slowiaňskim zapleczem zapewnialy malžeňstwa mieszane, poniewaž przybysze brali za žony kobiety o slowiaňskich imionach. Pojawíajaca si? w miastach kultura materiálna byla jednak wyražnie nowym zjawiskiem. Mateusz Goliňski taczy informacje zawarte w žródlach písaných z interpretacja wskazówek dostarczanych przez archeologów, w tym zwlaszcza dotyczacych garncarstwa, blisko zwiazanego z kulturowo-etnicznymi upodobaniami užytkowników tych wyrobów. Niezaležnie od lim itowanych przez material žródlowy odpowiedzi juž samo postawienie problemów wskazuje na zložonošó i zróžnicowanie zjawisk spolecznych towarzyszacych powstawaniu mieszczaňskich gmin.
Z naplywem przybyszy wiaže si? sprawa statusu gošci - hospites - w slowiaňskim otoczeniu. W tej sprawie naležy przy wolač ustálenia Christiana Líibke, który pokazal bardzo stara^ genéz? ksiaž?cej opieki nad kupcami (Liibke 2001, s. 123 i nn., s. 177 i nn.). Tak jak inni cudzozíemcy, tracili oni w obcym i wrogim otoczeniu opiek? prawa. Zast?powal j^ patronát wladcy, który wywodzil si? z uniwersalnych zásad gošcinnošci wobec przyj?tych pod dach obcych. Ksiaž? gwarantowal kupcom ich wolnošč i prawa, ale kosztem daleko idaccj zaležnošci. Za klasyczne šwiadectwo statusu miejskich przybyszy uchodzi przywilej Sobieslawa II (1176-1178)dlaNiemcówpraskich(íMwiífeH underzählende 1970, s. 352-357)9. Oznajmial on, že in graciam et defensionem suscipio Thentonicns qui manění in suburbio Pragensi i oddzielil ich prawnic od Czechów. Przyznat im prawo wyboru wlasnego plebana i s?dziego. Inni przybysze i gošcie (advenae vel hospites) mieli podlegač ich prawom i zwyczajom, które zostaly opisane. Sadownictwo krwawe (homicidió), czyli wyžsze, wladca rezerwowal jednak dla siebie, do niego náležalo takže rozstrzyganie spraw mi?dzy Niemcami a ludnošci^ czesk^. Sady i przysi?gi mialy si? odbywač tylko przed košciolem sw. Piotra, na rozkaz ksi?cia. Osada
W sprawie przekazu dokumentu - por, Kejř 1969; 2006, s. 93-128.
I
14
Slawomir Gawlas
przybyszy pqsiadala jakaš wlasny prze stržeň i kilka ulic, skoro zabójstwo osoby, która wedrowala w nocy bez pochodni per vicos Theutonicorum nie powodowato oskarženia ich mieszkaňców (Kejř 1998, s. 74 i nn.). Wykrycie nielegalnej propi-naeji (taberna oceulta) w domu Niemca powodowato uwiezienie jego wlašciciela w obecnoáci itidice Theutonicorum vel eius nuncio.
Šwiadectwem istnienia pierwszych gmin niemieckich gošci we Wrociawiu i Krakowie w latách 20.-30. XIII wieku sa wzmianki o soltysach. Ostatnio Jerzy Rajman opublikowal ulepszona wersje analizy ksztaltu tej pierwszej krakowskiej civitas (Rajman 2012, s. 47-86). Wbrew zglaszanym w literaturze watpliwosciom badacz ten slusznie uznaje ja za osade miejska, która miala byč organizowana od okolo 1220 roku przez Piotra, jeszcze jako ksiažecego wlodarza. Wzmianki žródlowe wskazuja, že zamieszkiwali ja glównie kupey. Za prawdopodobny uznaje jej wydlužony ksztalt przestrzenny, z centrum potožonym od placu rozciagajacego sie przed parafialnym koáciolem Trójcy Šwietej10, dalej na pólnoc do powstajacěgo kosciola Mariackiego. Pierwszy zostal oddaný w 1222 roku dominikánom, a do drugiego przeniesiono prawa parafiaine. Takie položenie potwierdza, póžniej pošwiadczona, lokal izacj a j atek na Malým Rynku, na tylách kosciola Mariackiego (Rajman 2004, s. 175 i nn., s. 328 i nn.). Tu takže mogly przed wielka lokaeja znajdowač sie krakowskie karezmy (taberny), bardzo slabo jednak poswiadczone.
Možemy przypuszczac, že do standardów ówczesnego modelu miasta na prawie niemieckim odwoh/wal sieprzywilej chelmiňski z 1233 roku, ale informa-eje w nim zawarte nie pozwalaja na bližsza charakterystyke ksztaltu planowanych miast(Zieliňska-Melkowska 1986;Luciňski 1990, s. 81-139). Zákon gwarantowal w nim wolnoáó coroeznego wyboru sedziego przez mieszczan, jednak za swoja zgoda. Rezerwowal dla siebie kontrole i 2/3 kar sadowych z sadownictwa krwa-wego (de maioríbus culpis, ut sunt homicidia, sanguis effusio et similiá). Sedzia pobierat pozostalá 1/3 oraz caloác oplat ze spraw drobniejszych do 12 denarów (minorum excessum, que cottidiana dicitur). O polowe zostala obnižona wysokoác kar przewidzianych prawem magdeburskim i miala byč placona w monecie chelmiňskiej. Mieszczanie uzyskali wolnoáč od nadzwyczajnych podatków (ah omnibus collectis iniustis), utrzymywania gošci (hospitacionibus coactivis), a takže innych nienaležnych áwiadczeň (aliisque exaccionibus indebitis). Zákon uposažyl košcioly, ale zachowal prawo patronátu. Udzielií miastom prawa do wolnego przewozu przez Wisle, jednak z zastrzeženiem bezplatnego przewozu braci, ich ludzi i wszystkich poslów. Gwarantowal tež, že nie bedzie nabywač domów z naruszeniem praw i zwyczajów mieszczan. W ziemi chelmiňskiej wprowadzona zostala moneta o stalej wartošci. Wymianabrakteatów miala nastepowac co 10 lat. a wiec po ich fizycznym zužyciu bez nadmiernych oplat (14 starých na 12 nowych monet) (Paszkiewicz 2009, s. 39 i nn.). Wprzywileju obszerniej opisane zostalo uposaženie ziemskie, zwiazane z nim uprawnienia i obowiazki militarne. Obrót
Ustrojowe i spoleezne uwarunkowania lokaeji miejskich... 15
ziemiy odbywal sie tylko za pošrednietwem Zákonu. Zatrzymal on tež szereg regaliów: jeziora, bobry, žródla solné, kopalnie zlota i srebra", a takže kontrole nad lowami. Jak wiadomo Toruň powstal na obecným miejscu w 1236 roku i obejmowal poczatkowo tylko ezeše póžniejszego Starego Miasta, z koáciolem šw. Jana Chrzciciela i potožonym obok blokiem urzadzeň targowych (zwanych póžniej Werder), z jatkami miesnymi naczele (Jasiňski 1990, s. 100 i nn.; Mikulski 1996, s. 7-24; 1999, s. 23 i nn.).
4. W 1237 roku, a wiec niemal równoczešnie i zapewne w nawiazaniu do powstawania w nowym miejscu Torunia, wystawiony zostal akt lokaeji Ptocka (fundacio et locatio civitatis) przez Piotra, miejscowego biskupa (1232-1239) oraz kapitule katedrálny (Zbiór dokumentáw 1975, nr 9, s. 14-17). Ich partnerem byl ksiaže Konrád Mazowiecki, a Bolesíaw, któremu ojciec wydzielit Mazowsze w 1233 roku (Teterycz-Puzio 2012, s. 216 i nn.) oraz mlodszy Siemowit wyrazili swoja zgode. Biskup obszernie opisal przymusowq sytuaeje, w której sie znalazt z koniecznoáci odwzajemnienia ksi^ciu immunitatibus et libertatibus i lieznych dobrodziejstw. Osoba wystawcy i stosunkowo wezesna data spisania, w ezasie kiedy powstawal dopiero schémat formularza tego typu aktu (Kuraš 1971, s. 113 i nn.), wyjašniajy niektoré terminologiczne niejasnosci tekstu. Zachowany w oryginale dokument12 zawiera wszechstronny opis programu miasta na prawie niemieckim z lat 30. tego stulecia13, który možnáporównywač ze wspomnianym Toruniem; jest on powszechnie znaný, ale niedostatecznie dokladnie interpreto-wany. Uwaga badaezy skupila sie na lokalizaeji wymienionych w nim okreáleň topografieznych. Przemiany Plocka   zložonym i skomplikowanym problémem. Obecnie zrozumienie tekstu ulatwia wnikliwe rozpoznanie kontekstu prze-strzennego w badaniach archeologicznych i zasadnieza weryfikaeja interpretaeji reliktów najstarszej architektury murowanej z badaň Wlodzimierza Szafraň-skiego (Wczesnošredniowieczny Ptock 2002; Piock 2011). Nadal podstawowym problémem jest jednak powiazanie wzmianek w žródlach pisanych z materiálem archeologicznym, który zreszt^ od strony przestrzennej wykazuje istotne luki. Dotycza one wlašnie obszam m iedzy ulica Tadeusza Košciuszki a skarpq wišlany, który zapewne przeznaczony zostal na založenie nowego miasta. Ksiaže pro locacione nove civitatis [...] areám contulit inter ecclesiam Wyslaui et ecclesiam beati Dominici (Golembnik 2011, s. 244 i nn.). Podstawowym problémem jest
i» NaplacuniebyJydotjchczasprowadronebadaniaarcheoIogiczne(Rojkowska2014,s. 105irm.).
11 Wtaáciciel ziemi, na której znalezionoby zloto miai takie uprawnienia quod in term ducis Slesie, w prz> padku srebra obowiazywalo prawo Freibergu (Zieliňska-Melkowska 1986, s. 40-42).
12 Zostal on w nieznanym ezasie uniewažniony przez obciecie dolnej zakladki wraz z pieczeciami, do zachowanego pergaminu przywieszono pieczec biskupa Jakuba zKorzkwi (1396-1425) (Trawkowski 1962, s. 206 i nn. - autor wiaže uniewažnienie z wykupemtabemkapitulnych w 1299 roku).
13 Problém dostrzegla Anna Rutkowska-Plachciňska (1962, s. 143-150); autorka byla jednak záložna od ówczesnego spôsobu patrzenia na ustrojowe uwarunkowania poczatków urbanizaeji.
16
Slawomir Gawias
lokalizacja tego košciola Dobiechny Wojstawowej14. Za wykluczone uwažam próby identyfikowania go z kolegiáty sw. Michala. Wedtug dokumentu wojewody Žyry z 1185 roku kolcgiataNajšwietszej Marii Panny (czyli košciól Wojstawowej) miala znajdowač si? in suburbio Plocensi (Zbiór dokumentów 1975, nr 3, s. 6). Došč przekonujace wydaja si? sugestie, które szukaja dla niej miejsca kolo cmentarza, u zbiegu uJic Tumskiej i Tadeusza Kos'ciuszki (Goíembnik 2011, s. 263, 271-275; Polák 2008, s. 223-228), problém nie jest jednak rozstrzygniety. Uzasadnione jest tež wiazanie losów košciola Wojstawowej z fundacja (juž w koňcu XII wielu lub w latách 1206-1215) klasztoru Norbertanek. Losy pierwszego žeňskiego konwentu w powstajacym miešcie sa istotnym aspektem jego rozwoju. Siostry zostaly usuniete z Plocka w nieznanych okolicznošciach, które sa przedmiotem rozmaitych hipotez15. Osiadly w Promnej nad Pilic^, skad w 1239 roku wrócily do Plocka {Zbiór ogólrty 1919, nr 389, s. 450), zapewne jednak nie na staré miejsce. Ich sredniowieczny koscióí, ze wzgledu na narastajaca katastrofě budowlana, zostat rozebraný i na nowo - w latách 1622-1628 - zbudowany w wiekszej odleglošci od škarpy. Po kasacie w 1819 roku zabudowania ulegty z czasem ponownemu zniszczeniu (Nowowiejski 1930, s. 591 i nn.; Kunkel 2006, s. 292-293)16.
Dokument z 1237 roku dhigo uchodzit za lokacj? na prawie polskim i z tego zapewne powodu wypadl z wtašciwego pola analiz (Buczek 1964, s. 92 i nn., s. 107 inn.; 1967, s. 1013-1226). Badaczy wprowadzato wblad przyrównanie uprawnien goáci do statusu mazowieckich rycerzy. Sprawe wyjašnil Marian Dygo, który pokazat ekwiwalentnošč wysokošci gtówszczyzny za zabicie rycerza-nobila i gošcia kupca-rycerza w ówczesnych przepisach prawa (Dygo 1993, s. 3-17). Istnienie mieszczan-rycerzy bylo w tym czasie zjawiskiem spotykanym w dužych ošrodkach w Rzeszy i Europie Šrodkowej, a przywilej chelmiňski przewidywal dla mieszczan militante obowiazki (Dygo 1993, s. 14-15; Gawias 2000, s. 47). Skomplikowane relacje miedzy ksieciem i biskupem w Plocku oraz dlugi proces eliminovania uprawnien tego ostatniego pokazala Stella Maria Szacherska (1992, s. 175-188). Možná wprawdzie mieó pewne watpliwošci, czy wszystkie elementy jej konstrukcji sa nadal aktuálne. Dotyczy to powiazania genezy miasta biskupiego z dzislalnošciaAleksandraz Malonne, a zwtaszczahipotezy o sprowadzeniu przez niego tkaczy waloůskich, wspartej watpliwí; analogy wroctawska (Stoň 2006, s. 2Í1-223; 2010, s. 145 i nn.). Dowody wskazujace na wczesny i intensywniejszy rozvoj tkaetwa w Ptocku sapózniejsze i došč watte (Szacherska 1978, s. I45inn'; 1992. s. 181-182). Niezaležnie od tego analiza tej badaezki, oparta na bardzo
Ustrojowe ispoleezne uwarunkowania lokacjimiejskich...
:1 Káro! Buczek uvvažat dokladná lokalízaeje za niemožliwíj, dopuszczal jednak umieiscowienie miasta napoiudniowy wschód od grodu, gdzie znajdowaly si? klasztory norbertanek i dominikanów (Buczek 1967, s. 1020-2021).
15 Zobszernej dyskusji - por. Deptula 1975, s. 80-81; ostatnio Bilska-Ciecwierz, 2007, s. 94-95, 126: Sz* maniak 2007, s. 221-236; Kfoczowski 2010, s. 65-66, 168-169, 190-193; Stawski 2010* s. 469-480.
Spraiva ta wymaga dalszego wyjašnienia.
17
dobrej znajomoáci dokumentaeji i realiów, ma szersze znaezenie - poniewaž dotyczy síabo dostrzeganego w badaniach, a stosunkowo dobrze poswiadczonego w Plocku zjawiska miast biskupich i zakresu wlasnošci Košciola. Jego uprawnienia ksi^ž?ta piastowscy starali si? eliminowaé na progu epoki lokacji. Problém nie jest dostateeznie uwzgl?dniany w badaniach.
Z dokumentu lokacji Ptocka wynika, že w czasie jego wystawienia istniaty juž dwa miasta: biskupie, okrešlone jako civitas vetem oraz ksiažece. Wtym drugim znajdowala si? osada žydowska, jakieš podwale (pomerium), prowadzace do via communis, która znajdowata si? przy koáciele Dominikanów (domus Predicatorum), sprowadzonych do Ptocka w latách 1226-1227 (Wotosz 1998, s. 89-120; Dekaňski 1999, s. 107 i nn.; Ktoczowski 2008, s. 46-62; 2010, s. 89-97). Ich lokalizacja wskazuje na istnienie juž wówczas miejskiej osady ksiaž?cej, wzmiankowanej w 1228 roku jako civitas Ploceke (Zbiór dokumentów 1975, nr 8, s. 13; pelen tekst-por. Zbiór ogólrty 1919, nr 266, s. 289). Wskazuje na to analogie innych oárodków: Krakowa, Wroctawia, Poznania (nieco pózniejszego) (Stoň 2006b, s. 227-245) oraz Gdanská (Dekaňski 1999, s. 92 i nn.; Spiež 2003, s. 176-184"; Možejko, Kaczor, Šliwiňski 2006, s. 137 i nn.). Možná sformulowaé sugesti?, že w Ptocku centrum tej osady okrešlone zostato jako via communis. Byé može byt to wi?c wydlužony plac lub ulica targowa (Gawias 1999, s. 3-25; Polák 2008, s. 229). Z braku možliwoáci jednoznaeznej i dôkladnej lokalizaeji košciola Dobiechny kluezowe znaezenie ma sprawa položenia studni oraz studni žydow-skiej (puteum Wyslaue ecclesie et alium puteum ludeorum). Ptock ulokowano na wysokiej škarp iewišlanej i zewzgl?dów geologicznych istniaty trudnošci z zaopa-trzeniem go w wod? (Wysokiňski, Goíembnik 2011, s. 39-52). Zapewne dlatego poczatkowo slabo rozwijalo si? osadnietwo na pótnocny zachód od kolegiáty šw. Michala (Goíembnik 2011, s. 241 i nn.). W póžnym šredniowieczu i kolejných latách wod? noszono zWisly (Sowina 2009, s. 63 i nn., s. 156 inn.). Problém staráno si? rozwiazaó w XVI wieku, projektujac budow? wodoci^gu ezerpiacego wod? z Brzežnicy (Sowina 2009, s. 269). Z tego wzgl?du w 1237 roku studnie byty tak znaczacym elementem topografieznym. Zanajbardziej prawdopodobne ich položenie naležy uznač obszar žródliskowy cieku wodnego u poez^tku ulicy Mostowej (Wysokiňski, Goíembnik 2011, s. 471; Trzecieski 2011, s. 63 i tm.). Ze wzgl?dów komunikacyjnych przy jej wylocie (lub pod grodem) položony byl port, wzmiankowany w 1228 roku jako miejsce wystawienia dokumentów dla zákonu dobrzyňców: in portu Plocensi iuxta ecclesiam Beati Benedicti przez biskupa Guntera (1227-1232) oraz in ripa fluminis Wizla contra civitatem Ploceke przez Konráda Mazowieckiego {Zbiór dokumentów 1975, nr 7, s. 12, nr 8, 13; pelen tekst - por. Zbiór ogólny 1919, nr 265, s. 286, nr 266, s. 288-289). Port slusznie
(s.'739P9Tn5.e "rtykU!y Wt°mÍe' aamBa b'0k Pt "Z badaň na terenie klas2t<™ ™. Mikolaja"
18
Slawomir Gawlas
Ustrojowe i spoleczne uwarunkowania lokacji miejskich.
19
ostatnio lokalizowany jest nie po drugiej stronie Wisly, ale pod skarpq (Sowina 2009, s. 71 i nn.; Golembnik 2011, s. 266; 2015, s. 154-156).
Najnowsze analizy položenia nowego miasta možná wesprzec dodatkowymi argumentami (Polak 2001, s. 24-39; 2008; Golembnik 2011, s. 267 i nn.). Nie ma watpliwošci gdzie ležalo miasto biskupie (czyli stare vetera civitas), które naležy utožsamiač z stosunkowo dobrze zbadaným archeologicznie obszarem podgrodzia. Wskazuje tež na to dokument z 1247 roku (Zbiór dokumentów 1975, nr 12, s. 18-19), w którym Boleslaw, ksiaž? mazowiecki, ze wzgledu na spálenie civitatis [...] cum Castro et ecclesia, mimo sprzeciwu biskupa Piotra II (1245-1254) obawiajacego sie útraty wlasnosci (perpetua alienacio arearum), swoich mieszczan (cives nostros) zamierzal osiedlic in areis ecclesie et ipsorum canonicorum, które znajdowafy sie infra suburbium. Mieli tu zbudowad swoje domy, nie naruszajac praw Koáciola i tak jak kanonicy wypelniač operas debitas et custodiam. Po ustaniu niebezpieczeňstwapruskiego, gdy cives nostri poxsint extra municiones et suburbium habitare, mieli pod grožba^ ekskomuniki calkowicie opuáció wtasnošč košcieln^ i wróció ad locapropria. W 1237 roku wlasnosč Koáciola obejmowala oprócz siedzib kanoników takže 12 tabern, które mialy pozostac wjego posia-daniu, Sytuacja opisana w dokumencie lokacyjnym byla wlašciwie wymuszonq i nieudan^ próbq przejecia miasta biskupiego w celu scalenia caiego obszaru miasta pod wladza. ksiecia i soítysa - sculteto illius civitatis. Ploccy goscie (hospites) uzyskali wówczas w dziedziczne posiadanie obszar osady ksiažecej cum civitate veteri, z zachowaniem dochodów Koáciola z tabern, które nalézaly do uposaženia prebend kanonickich. Granice miasta ksiažecego zostaly opisane z perspektywy katedry i Wzgórza Tumskiego. Wyznaczal je cmentarz (sepulcrd) przy drodze prowadzacej do Czerwiňska. Sformulowanie sugeruje, že nie byla to droga lokálna. Musiala ona dosč zdecydowanie odsuwaé si? na wschód od dalszego przebiegu krawedzi skarpy wislanej. Miasto obejmowalo teraz równiež cale podwale (totum pomerium) - od wspomnianycb studni do placu przy klasztorze Dominikanów.
5. Ksiaže Konrád zakladajúc nowe miasto (nova civitas) došč dokladnie okrešlil jego wolnošci {forma libertatis). Gwarantowal swobode handlu na „nowym targu" (novum forum) wszystkim go odwiedzajacym - rycerzom, duchownym, wolnym i przypisancom. Sadownictwo nad mieszkaňcami miasta, zarówno Niemcami, jak i Polakami (sive Thewtonicos sive Polonos) mial sprawowač soltys. Wyžsze sadownictwo w sprawach krwawych (causa tam aradua, que ad evidenciám ducis deferatur, scilicet pro pugna in gladio, pro percussione in via ve] in domo) náležalo do ksiecia. Pobieral on takže 2/3 kar ze spraw zagrožonych wyžsza. oplata. (causa magna), reszt? zachowywal sortys, któremu przypadaia równiež calošc dochodów ze zwyklych sporów miedzy gosčmi (inter duos hospites de causa simplici). Wysokošc ich glówszczyzny byla równa rycerskiej. Mieszkaňcy miasta zwolnieni zostali z przewodu (conductus), ale z wylaczeniem transportu sukna zakupionego w miescie dla ksiecia oraz konwojowania wiežniów - nie dalej niž
do trzech niezidentyfikowanych miejscowošci. Wyjatki nie dotyczyíy obszaru po drugiej stronie Wisly, który byl calkowicie wolny od przewodu. Zniesiona zostala dotychczas placona danina zwana krowg podworowa (yacca de potuoroue)ls. Przyply wajace lodžie nie bedq zabierane do užytku ksiecia i nie bedzie stosowana przemoc przed rozladowaniem soli. Wladca mógl korzystač jedynie z korabi (navěs que vocantur corabe)19. Tratwy (navispleniusca - pletnica?) miaíy byó wolne od užycia przez ksiecia. Rezygnowal on z przymusowej wym iany pieniadza {moneta civibus per vim non proicitur). Mieszczanie (cives) na obszarze ziemi nie placili cel, a na wodach zarówno ksiecia Konráda, jak i Boleslawa, znajdowali sie pod opiek^ równa^ rycerskiej.
Mieszkaňcy Plocka nie byli zobowiazani do žádných oplat oprócz czynszu z tabern. Wszyscy gošcie (hospites) mieli sie cieszyč piecioma latami wolnosci waženia piwa - tabernas braxandi. Po ich uplywie ksieciu náležalo si? 15 grzywien z miasta lub po grzywnie od každej taberny. Wysokošó dochodu miala nie ulegač w przyszlosci zmianom. Lacznie z 12 tabernami w rekach Košcioia w Plocku projektowano przynajmniej 27 tabern. Rozumieč je naležy jako dzialki zprzywilejem propinacyjnym (Rutkowska-Plachcinska 1978, s. 186 i nn., 191) Ich funkejonowanie wymagalo dostepu do dobrej wody, a przynajmniej jej dostateeznej obfitošci (Karst 2002, s. 9-43); jest to dodatkowa wskazówka co do lokalizaeji starego i nowego miasta. Wyeksponowanie czynszu z tabern bylo zwiazane z ich rola w obiegu pieniežnym i možná je traktowac jako forme jego kontroli. Trudno dociekac, dlaczego nie wymieniono innych urzadzeň, na przyklad jatek. Planowanie liezby okoío 30 tabern i stosunkowo niska wysokošc pobieranego z nich czynszu može byó punktem wyjšcia do oceny skali prze-strzennej calej aglomeracji. Jako analógia narzuca sie „miasto piwne" - Šwidnica, zatožone niemal w tym samým ezasie, okolo 1240 roku; jego program planowany byl poczatkowo na 150 dzialek (Chorowska, Karst, Lasota 1998, s. 157-177; Goliňski 2003, s. 73; Chorowska, Lasota 2013, s. 23 i nn.). Šwidnica byla mia-stem o wyjatkowym sukcesie wspomnianej specjalizacji (Goliňski 2000c, s. 29 i nn.; Chorowska, Lasota 2013, s. 45 i nn.). Jej rozwój umožliwilo odpowiednie zaopatrzenie w dobrg wode i organizaeja odprowadzania nieczystoáci (Goliňski 2003, s. 66 i nn.; Cembrzyňski 2011). W Toruniu staromiejski cech karezmarzy w poezatku XV wieku liezyl 57 mistrzów (Mikulski 1999, s. 81 i nn.), Przed powiekszeniem obszaru miasta po 1252 roku o rynek i nowe bloki zabudowy skala tego rzemiosla nie odbiegala wiec zapewne od tej odnotowanej dla Plocka. Naležy tež odnotowač argumentacj? sugerujaca porówny walna liezbe tabern we Wroclawiu w 1. čwierci XIII stulecia (Goliňski 1991, s. 7-19, s. 85 i nn., s. 165),
'* Trudno sprecyzowač charakter tej daniny, možliwe, že byl to okolieznošciowy stan. Powatpiewam czy nazwa musiata odpowiadaé formie jej placenia, w tym ezasie ulegla ona zapewne juž reluicji. Stanowiskaprezentowane wtej sprawie w literaturze - por. Matuszewski 1936, s. 425-426; Buczek 1972, s. 213-243; 1975, s. 206; 2006, s, 171-210; Modzelewski 1987, s. 79-84.
19 Zapewne byry to nadal jednopienne dhibanki (Ossowski 1999; 2010).
20
Slawomir Gawlas
Ustrojawe i spoleczne Kwarunkowania lokacji miejskich.
21
Trzeba jednak pamietac, že podobna do Šwidnicy liczba dzialek z przywilejami piwnymi wystepowala w Poznaniu w 1253 roku i nieco wczešniej datowanym Dzieržoniowie - Reichenbachu (Rogalanka 1977, s. 323-376; G^siorowski 1988, s. 221; Chorowska 2005, s. 207-224). We Wroclawiu wielkie rozmiary produkcji piwa doprowadzily jeszcze wXIII wieku do wyodrebnienia si§ slodowników jako osobnego zawodu; ich siedziby zlokalizowane byly w kwartale položonym poza můrami miasta lokacji z 1241 roku (Goliňski 1997, s. 140 i nn.; Okólska 2002, s. 47-57). Na poczatku XV wieku miasto liczylo niemal 400 karczmarzy i posiadaczy dzialek z przywilejem taberny. W tym czasie bylo juž zaawansowane zjawisko rozlaczania przywileju taberny od innych zawodów rzemieslniczych (Goliňski 1997, s. 498 i nn., s. 501, pian nr 4). W Krakowie, jak sie zdaje, liczba piwowarów byla zdecydowanie mniejsza, ale oplaty od wyszynku stanowity jednaz wažniejszychpozycji wmiejskichdochodach(Kutrzeba 1898, s. 37-5220). Miastotwórcza rola produkcji piwa we wczesnym okresie lokacji miejskich rysuje sie jako wažny problém badawczy21. Rozwijajace sie miasta od 2. polowy XIII wieku staraly sie ograniczyč konkurencje podmiejska przy pomocy prawa mili, zakazujacego propinacji i handlu w ich bezpošrednim zapleczu. Pierwszg wzmian-k? zawiera dokument lokacji Brzegu z 1250 roku: infra unius miliaris duetům nullam esse volumus tabernám (Schlesisches Urkundenbuch 1977, nr 409, s. 257; por. tež Kühler 1964). Wczešniej zákaz ten pojawil sie w przywileju Przemysla Otakara I dla Opawy, datowanym na 1224 rok22. W Czechach najstarszy przekaz pochodzi z 1265 roku (Žemlička 2014, s. 258 i nn.).
W Ptocku w 1299 roku ksiaž§ Boleslaw II, zamierzajac condicionem etstatum civitatis nostre Plocensis [...] in melius reformari, zalagodzil spór z biskupem Janem II (1297-1310) i naložyt na wójta, lawników i gmin§ {advocato, scabinis et universitate civitatis) coroezna oplatě 60 grzywien pro tabernis seu iure tabernarum Košcioia in ipsa civitate Plocensis; posredniezyl biskup poznaňski Andrzej Zareba (Zbiór dokumentáw 1975, nr 18, s. 24-26). Miasto w 1314 roku obok pieczeci sohysa dysponowalo juž pieczecia^ wlasna^ - tocius civitatis sigillum (Zbiór dokumentáw 1975, nr 19, s. 26-27). Próba likwidacji uprawnieň duchowieňstwa zwiazana byla z now$ lokaeja przestrzenna (obszernie - Polák 2011, s. 311 i nn.; por. tež Szacherska 1992, s. 184 i nn.). Možná dodac, že w Plocku miala ona miejsce mniej wiecej w czasie, kiedy na surowym korzeniu, ale w pewnym nawiazaniu do grodu w Jazdowie, wytyczona zostala Warszawa - miasto o podobnej skali i analogieznym položeniu na wysokiej skarpie nad Wisla (Gieysztor i in. 1980, s. 17 i nn., s. 24 i nn.; Suchodolska 2006, s. 233 i nn.). W tym przypadku przy
wyborze miejsca zapewne zostaly wykorzystane doswiadczeniaptockie, miedzy innymi dotyezace klopotów z zaopatrzeniem w wod?. Przez warszawsk^ škarp? przeplywato kilkanaácie strumieni: Kamionka, Strumyk Šwietojaňski, Dunaj. Strumieň Nowomiejski itd. (Gromski 1977, s. 24 i nn.).
W Plocku spory z Košciolem trwaly takže w XIV wieku. W dokumencie z 1322 roku {Zbiór dokumentov 1975, nr 20, s. 27-31) ksiaže Wactaw (Waňko) ogfosil dokonaná z biskupem Florianem zamian? wsi i gruntów pod Plockiem oraz rezygnacje z czynszu 60 grzywien w zamian za castrum Sierpc, z prawem lokacji tam miasta na prawie áredzkim i kilku wsi wraz z petnym immunitetem S£jdowym (Kaczmarczyk 1936, s. 281-289). Umowa nie zostala zrealizowana, a Sierpc pozostal wlasnošcia ksiažecEj (Žebrowski 2003, s. 83-100; Salina 2011, s. 131). Dostrzegam w niej tendeneje (obserwowan^ takže w innych osrodkach) do oferowania biskupowi, mozolnie wypychanemu z powstajacego w jego siedzibie ksiažecego miasta komunalnego, možliwošci rozwijania miast we wlasnych dobrach. Zostala ona zresztíj zrealizowana w biskupim Putaisku (Zwoliňska 1969, s. 2-57)23, zapewne lokowanym w 1339 roku na prawie chetmiňskim24, po jego zniszczeniu przez Litwinów25. Pultusk byl starým centrum dobr biskupich, zas na prawym brzegu Narwi, na obszarze zwanym póžniej Starým Miastem, istniala osada handlowa przy košciele Panny Marii (Pela 2000, s. 11-3426). Nie ma jednak podstaw žródtowych do przyjmowania wczesniejszej daty lokacji27.
W tekácie umowy z 1322 roku znajduje sie caly szereg interesujacych infor-maeji dotyczqcych topografii Plocka. Biskup zachowywal wlasnosč suburbio inter civitatem et castrum Plocense infra fossata ibidem constituto, prout eadem fossatase in Wyslam extendunt. Miasto biskupienazwane zostalo teraz suburbium, na którym znajdowaly si§ areae canonicorum. Mieszkajacy na nich ludzie (takže
!0 Autor przypuszczal, že w póžnym šredniowieczu bylo nie mniej niž 25 piwowarów (Kutrzeba 1898, s. 38-39).
!1 SzczegóLnie jest ona widoezna w miastach álaskich, na przy klad w biskupiej Nysie (Wólkiewicz 2014, s. 33 -tam starsza literatura).
a Infra unum miliare tabernae nullae prorsus ficmt, sed omneš penitus deponantw, exceptis Ulis, que sunt in dotibus eccehiarum {Codex diplomaticus 1912, nr 265, s. 256-257).
23 Materiál kartografiezny - por. Bartoszewicz 2010,
14 Dokument biskupaKlemensa(1333-1357) dla wójtaMikriajajestwzmiarJcowany (bezpodania daty) w odnowieniuprzj wileju z 1380 roku dla wójta Jana, po zniszczeniu jego wczesniejszej wersji w czasie požáru Warszawy, co može sugerowač udzial w lokacji mieszkanców Warszawy (KDKM 1863, nr 102, s. 95-96; NKDMaz. 2000, nr 234, s. 249-250; por. tež Suchodolska 1980, nr 154, s. 98; Gotembiowski 1990, s. 282-285).
25 Przemiany przestrzenneprzedstawil WlodzimierzPela (1992, s. 347-358). Lokalizacjamiastana obecným miejscu nastreczala problémy zwiazane z wysokim poziomem lustra wody na oplywajacvch go rzekach (Pela 1997, s. 41-54).
16 W cytowanej pracy na stronie 26 oznalezieniu plomb olowianych typu drohiczyúskiego; w ustnej rozmowie autor poinformowal mnie, že bylo ich okolo 100.
27 Przypuszczenia dotyezace przywileju wydanego rzekomo przez Siemowita I w 1257 roku oparte sa. nanieprecyzyjnej wzmiance Wincentego H. Gawareckiego (1826, s. 19), wykorzystujacego wczešniejsze lokálne domysly, których autorzy odwolali sie do wydanego w tym roku w Mistrzewicachpotwierdzemaprzjwilejówbiskupstwaplockiego z 1231 roku; w dokumencie nie ma wzmianki o Pultusku ani o prawie niemieckim (KDM1863, nr 28, s. 21; NKDMaz. 1989, nr 29, s. 37-30; por. tež Kazimierski 1975, s. 12-13; Suchodolska 1980, nr 16, s. 20 i nn., s. 104). Nálezy dodaó, že dokument przywileju z 1257 roku zostal w latách 1264-1279 podfalszowany (Lodyňski 1908, s. 301-315; 1919; Kaczmarczyk 1936, s. 281 i nn.; Matuszewski 1936, s. 419 i nn.).
22 Slawomir Gawlas
w innych domach kanoników) mogli swobodnie sprzedawac bydlo i produkty ze swoich ogrodów in civitate Plocensi oraz wypasač bydlo wraz z mieszczanami, Tracili jednak prawo do uprawianiajakichkolwiek rzemiosl (artificia mechanica). Spošród zawodów wymienieni zostali: karczmarze (tabernatores), piekarze, szewcy, kowale, kusnierze i sukiennicy (pannicidé). Trudno rozstrzygac, czy wszystkie te zawody byly rzeczywiscie wykonywane na terenie koácielnym. Nawet ježeli zinterpretujemy zákaz jako zabezpieczenie lokacyjnego miasta przed možliwa konkurencja, uzyskujemy informacje o kilku obecných w Plocku specjalizacjach rzemiešlniczych. Naležy do nich dodac šwiadkujacych w 1338 roku: rzežnika, szewców i tkaczy (textores) (Zbiór dokumentów 1975, nr 25, s. 43).
Ulamkowe przekazy žródlowe, którymi dysponujemy zwiazane sa ze wspomnianymi juž sporami z Kosciolem. Trzeba miec swiadomošč, že dotycz^ one tylko niektorých problemów i nie pozwalaja na pelniejsze zarysowanie uwarunkowaň i spôsobu realizacji planowanego w 1237 roku miasta. W swietle dokumentu jego podstawq gospodarczq byl handel dalekosiežny S0I4 i suknem, funkcjonowanie portu wislanego i produkcja piwa. Stojqcy na czele gminy sottys wzmiankowany byl jeszcze w 1260 roku28. Póžniej dzieje polityczne wskazuja na kilkakrotne zniszczenie miasta (Suchodolska 2006, s. 219 inn,). Ze wzgledów žródlowych nie možná šledzič rozwoju specjalizacjirzemiešlniczo-produkcyjnych oraz ewolucji prowadz^cej wkierunku ústroju komunalnego. Možná jedynie stwierdzic, že poczatkiem jego powstawania byla nowa lokacja przestrzenna w koňcu XIII wieku.
Instytucja koáciola kupieckiego (ecclesia mercatorurri) jest starsza niž epoka lokacji i dobrze znaná w literaturze (Johansen 1965, s. 85-134; Jasiňski 2005, s. 163 i nn.25). W ci^gu XII wieku w Rzeszy Niemieckiej mial miejsce proces powstawania gminy miejskiej30. Od koňca tego stulecia zwrot duszpasterski w nauczaniu Koációl spowodowal, že przywiazywano wielkie znaczenie do faktycznej realizacji obowiazku uczestnictwa w swiatecznej mszy (Vauchez 2001, s. 611 i nn.; Skierska 2003, s. 43 i nn., s. 87 i nn.). Rozwój specyficznych form žycia religijnego stanowil bardzo wažny aspekt wewnetrznego procesu scalania miejskiej przestrzeni. Ich žródlowym przejawem byly fundacje: koáciola parafialnego, klasztorów mendykanckich i szpitali. Na znaczenie tego zjawiska zwrócil uwage ostatnio Marek Sloň (2006b, s. 228 i nn.). W Polsce wlasny košciól towarzyszyt poczatkom gminy gosci w najwiekszych oárodkach: áw. Wojciecha we Wroclawiu, šw. Trójcy w Krakowie, áw. Malgorzaty w Poznaniu, áw. Mikolaja w Gdaňsku. Wszystkie przekazane zostaly pierwszym konwentom dominikaňskim, a ich funkcje przejeiy nowe koácioly. Inicjatywa fundacji mendykanckich náležala
21 Henrico quoque sculteto de Phcsk (Zbiór dokumentów 1975, nr 17, s. 24).
29 Autor analizuje miedzy innymi funkcje koáciolów šw. Gotharda, položonych na ladowym szlaku Hildesheim - Brandenburg - Poznaň - Kruszwica - Wloclawek; o roli mendykantów - por. Samsonowicz 2014, s. 185 i nn,
30 W tej sprawie ostatnio - Igel 2013, s. 31-46.
Ustrojawe i spoleczne uwartmkowania lokacji miejskich... 23
do ksiažat. Podobnie bylo z inna miejska instytucja - pierwszymi szpitalami (Sloň 2000, s. 5 i nn.; 2006b, s. 37 i nn.; Escher, Hirschmann2005, s. 265 i nn.31). Wprzypadku Plocku nic nie wiemy o koáciele parafialnym dla pierwszej gminy gosci. Može byla onajakos zwiazana z koáciolem Wojslawowej, z którego usunieto norbertanki (dlatego znalazly sie w Promnej, skad wkrótce wrócily), jednak brak przeslanek do dalej idacych hipotez. Koációí Dominikanów nosi wezwanie sw. Dominika i zostal zapewne ufundowany dla tego konwentu (Szyma 2011, s. 298 i nn.). W mieácie lokacji przestrzennej funkcje parafialne pelnila w 1338 roku kolegiáta áw. Michala32. Koációl šw. Bartlomieja powstal dopiero w 1356 roku z inicjatywy Kazimierza Wielkiego {Spominki 1996, s. 129). Podczas nowej lokacji Boleslaw II wykorzystal starszy koációl naležacy do jego patronátu. Problém kolegiáty šw. Michala otwiera róžne interpretacyjne možliwošcP. Przeslanki wskazujace na jej starsza, jeszcze Xll-wieczn^ geneze i hipotetyczna fundacj? Boleslawa Kedzterzawego zostaly ostatnio dosó przekonujaco zakwestioaowane (Deptula 1975, s. 76-77; Bilska-Ciecwierz 2007, s. 70-71, 81, 123). Jednak materiál porównawczy (Bilska-Cieówierz 2007, s. 41) nie pozwala tego wykluczyó, zwlaszcza, že w sasiedztwie odkryto pochówki datowane na XII wiek (Golembnik 2011, s. 241 inn.; Trzecieski 2011, s. 72). Wkaždým razie Konrád Mazowiecki ufundowal budowe murowanej kolegiáty zapewne przed 1228 rokiem. Jej architektura i technika budowlana sugeruje nawiazanie do wzorów álaskich (Szyma 2011, s. 279 i nn.). Podjeta inwestycja, jej položenie i status kolegiáty sa wažnym, a nie rozwinietym w niniejszych rozwažaniach, przejawem rywalizacji Konráda Mazowieckiego z miejscowym biskupem o kontrole nad przestrzenia Plocka. Wraz z fundacJ4 klasztoru Dominikanów towarzyszyta ona zabiegom wokól rozwoju miasta ksiažecego, poprzedzajacym lokacj? z 1237 roku. Možná z nimi ewentualnie wiazač takže pierwsze przy wileje immunitetowe dla Koáciola z lat 1230-1231 (Mitkowski 1960, s. 39-51).
W tym miejscu trzeba takže dodač, že calošciowa analiza rozwoju uposaženia biskupstwa plockiego, a zwlaszcza uprzywilejowania immunitetowego dobr, može dodatkowo ošwietlič okolicznošci powstawania miasta na prawie niemieckim. Jak wiadomo w šrodowisku katedrálnym miedzy 1264 a 1279 rokiem dokonáno inter-polacji lub falszerstwa calego szeregu wczešniejszych przywilejów (z lat 123.1,1239, 1240, 1241, 1252, 1257) w intencji poszerzenia zakresu sadownictwa nad wolna ludnoácia w dobrach koscielnych (Lodyňski 1908, s. 301-315; 1919; Kaczmarczyk 1936, s. 281 i nn.; Matuszewski 1936, s. 4189 i nn.). Zabiegi okázaly sie skuteczne, poniewaž zostaly wkrótce zaakceptowane przez ksiažat. Jednak posuniecie sie do takiej metody posrednio áwiadczy o trudnoáciach w uzyskaniu kompromisu
31 Ksiažk? udostQMiil mi M Pauk,
32 Ecclesia sancti Michaeliparochiali {Zbiór dokumentów 1975, nr 25, s. 43; por. tet Polák 2011. s. 321 inn.).
33 Z kolegiáta, wiazana jest wzmianka o Alardo preposito de ecclesia sancti Michaeli wáród šwiadków dokumentu Konráda Mazowieckiego z 1218 roku (Zbiór ogólny 1919, nr 200, s. 193).
24
Slawomir Gawlas
Ustrojowe i spoleczne uwarunkowania lokacji miejskich.
25
mi?dzy wladcq a biskupem. W tej sytuacji zastanawia charakter przy wileju z 1254 roku, w którym Ziemowit I, za zgoda^ baronów, mial zaakceptowaó opiecz?towany dokument (nie jest on znaný) biskupa Andrzeja (1254-1260), gwarantujacy wolnosc (libertas) dla hospites de quacumque nacione ad incolendas terras dieto episcopatus. Gošcie zasiedlajacy villas, fora, burgos, seu eciam civitates mieli cieszyc si?pleno iure Theutonico. Zachowany w oryginale oraz widymacie legata Filipa, biskupa Fermo z 1279 roku, dokument uchodzi za autentyezny, ajego sformulowania odpowiadaJ4 ezasom wystawienia (KDKM 1863, nr 24, s. 18-19; NKDMaz. 1989, nr 19, s. 20-21; Suchodolska 1980, nr 11, s. 18). Jednak wielkie piany kolonizacyjne bardzo zle pasuja do rozwoju immunitetu w dobrach biskup-stwa i nie ma áladów ich realizacji. Nie wspomnial o nich przy wilej immunitetowy z 1257 roku i w zasadzie nie poszerzal zakresu wolnoáci przyznanych w 1231 roku. Dokument z 1254 roku byl zapewne tylko kolejným elementem nieudanych prób jakiegoš majatkowego kompromisu z biskupem.
6. Rozciagni?ty na stulecie proces ograniezania wlasnosci Kosciola w Plocku, pod powtarzajaca si? presjq ksiažat w zwiazku z lokacjt na prawie niemieckim, jest dobrým punktem wyjácia do postawienia pýtania dlaczego na ziemiach polskich prawie nie doszto do wyksztafcenia si? miast biskupich w siedzibach ich diecezji. Sytuacja ta jest zaskakuj aca z perspektywy Rzeszy Niemieckiej, gdzie w rekach Kosciola znajdowalo si? bardzo wiele miast34. Najwi?ksze z nich w ezasach pelnego áredniowiecza calkowicie si? usamodzielnily. Biskupów wypychal z ich siedzib miejski ruch komunálny35. Na ziemiach polskich kontrol? nad procesami urbanizaeji przejfli ksiaž?ta i nie dopuácili do szerszego rozwoju miast biskupich. W ponižszych uwagach ograniczam si? w tej sprawie do zwi?zlego zarysowania problému na przykladzie kilku kolejných siedzib diecezji.
We Wroclawiu i Poznaniu doszlo do przeniesienia glównego ošrodka na drugi brzeg rzeki z pozostawieniem starego centrum w r?kach Kosciola. Byl to dlugi i došc skomplikowany proces, przebiegajacy w wielu etapách. Najpierw možemy go obserwowaé we Wroclawiu36. W pierwszej fazie gtównym przeciwnikiem ksi?cia nie byl zreszta biskup, ale rodzina Wlostowiców (Manikowska 2000, s. 37-57). Boleslaw Wysoki rozpoezal budow? na Ostrowie Tumskim murowanej rezydeneji, którq kontynuowali jego nast?pcy (Malachowicz E. 1993; Chorowska 2003, s. 45 i nn., s. 59 i nn.; Buško 2005, s. 180 i nn.; Žurek 2006, s. 69-84). Henryk III ustapil biskupowi w 1257 roku dzialki na obszarze grodu i opisal
34 Z olbrzymiej literatúry - por. Bischofs- und Kathedralstädte 1976; Hirschmann 2011; Escher, Hirschtnann, Die Urbanen Zentren 2005, s. 412 i ml, s. 422 i nn., s. 424 i nn., 449 i rm., s. 463 i nn.. s. 473 i rm., s. 485 i nn. Dziekuje Marcinowi Paukowi za zwrócenie uwagi i udostepnienie tych nowych pozycji. Ostatnio - Hirschmann 2013, s. 67-80 i caly szereg innych artykulów w tomie.
35 W tej sprawie-por. Schulz 1992; por. Wólkiewioz 2010, s. 81, 103-105.
36 Podstawowe znaezenie dla interpretaej i wzmianek žrodel pisanych zachowuj e Marta Mrynarska--Kaletynowa 1986, s. 44 i nn.; 1995, s. 9-26. Nowsze badania uwzgledniaja: Buáko i in. 2001, s. 67 i nn.; Piekalski 2010, s. 47 i im.; ostatnio - Piekalski 2014, s. 40 i nn., s. 70 i nn.
granic? z terénem naležacym do ksia^?cego castrum lapideum (Schlesisches Urkmdenbuch 1984, nr 247, s. 164). Dalsze zmiany przyniosla fundaeja kolegiáty šw. Krzyža, a nast?pnie útrata przez zámek po 1310 roku funkeji rezydencjonalnych (Goliňski 1997, s. 250 i nn.). W poiowie XIV wieku (ostateeznie w 1439 roku) Tum przeksztaicil si? w sacerdotum civitas31, którego mieszkaňcy popadali w róžne spory z komunálnym Wroclawiem (Buáko i in. 2001, s. 158 i nn.).
Na lewym brzegu Odry osadnietwo rozwin?lo si? w XII wieku przy prze-prawie przez rzek? i wokól koáciola áw. Wojciecha (Malachowicz M. 2000, s. 189-193; Buško 2005, s. 177-194). Zapewne Boleslaw Wysoki doiaczyl do niego osad? waloňskich tkaezy (Slon 2007, s. 11-2038; 2010, s. 150 i nn.). Istniala takže gmina žydowska. W poezatku XIII wieku juž caly szereg osad skladalo si? na civitas Wraclau (Schlesisches Urkundenbuch 1971, nr 95, s. 68). Henryk Brodaty od poezatku panowania przy stapit do reorganizaeji fórum Vratislaviense (Schlesisches Urkundenbuch 1971, nr 115, s. 81). W 1214 roku przy okazji fundaeji szpitala šw. Ducha pojawil si? po raz pierwszy soltys (scultetus) (Schlesisches Urkundenbuch 1977, nr 142, s. 101; Sloň 2000, s. 80 i nn.). Ksiaž? zachowal nad Odra došc znaezny obszar, gdzie postal dwór, a z ezasem lewobrzežny zámek i fundaeje klasztorne (Malachowicz E. 1994). W latách 20. XIII wieku rozpocz?lo si? na nowym terenie, na zachód od koáciola Marii Magdaleny, wytyczanie dzialek wokól rynku, nast?pnie regulárna parcelacja wkroezyla na dalsze terény (Rynek wroclawski 2001; 2002; Chorowska 2010, s. 67-89). Wladca przystapit do likwi-daeji konkurencyjnych urzadzeň handlowych na Otbinie (Míynarska-Kaletynowa 1986, s. 110 i nn.). Obserwowany dla tego ezasu w žródlach wzrost aktywnoáci ma-jatkowej biskupa Wawrzyúca (Míynarska-Kaletynowa 1986, s. 88 i nn.) wymaga, jak sqdz?, dalszej analizy w szerszym kontekseie. Przemiany instytueji religijnych w powstajacym wielkim miešcie wymagaly wspóludziahi, a przynajmniej akceptujúcej reakeji biskupa. Zachowal on zreszta prawo patronátu nad košciolem Marii Magdaleny (Goliňski 1997, s. 76-77, s. 94-95)39. Jednak na jego szersza partycypacj? w korzyšciach z polityki miejskiej nie byío we Wroclawiu miejsca. Biskupi swoja aktywnošč ekonomiezna i kolonizacyjna juž wczešniej przenieáli do dobr ziemskich o specjalnym statusie (Wiinsch 2002, s. 199-264; Wólkiewicz 2008, s. 225-234) i otoezyli opieka wlasne miasto - dobrze rozwijajaea^ si? Nys? (Wólkiewicz 2013, s. 5 i nn.). Dažyli takže do poszerzenia zakresu swojej wladzy terytorialnej w kasztelanii miliekiej (Chorowska 2008, s. 129-142; Paroň 2008, s. 97-128)40. Mocna pozycja wroclawskich Piastów wobec Koáciola opóžnila, jak
37 Por. takže Slon 2000, s. 38 inn.; okreálenie zaczerpniete zostalo zDescriptio totius Slesie, Bartlomieja Steina.
3! Por. inne artykuly w tej pracy zbiorowej.
™ Drugi košciól parafialny sw. Elžbiety zostal przekazany szpitalowi krzyžowców z czerwona gwiazda, co w póžnym áredniowieczu bylo powodem lieznych konfliktów z dažaca do kontroli nad nim rada (Sloň 2000, s. 131 i nn.).
40 Por. inne artykulj w'tej pracy zbiorowej.
26
Slawomir Gcmlas
Ustrojowe ispoieczne uwarunkowania lokacji miejskich.
27
wiadomo, jego emancypacje i byla przyczyny dramatycznych sporów (Irgang 2003, s 108 i nn.). Z pewnošciy ulatwita wtadcom ich dziatania na obszarze Wroclawia. Zamieszanie po naježdzie w 1241 roku umožliwilo pewne usamodzielnienie sie grniny miejskiej, a lokacja objela, jak sadze, centrálny czeáč miasta. Henryk III nadal mu w 1261 roku prawo magdeburskie i uregulowal caly szereg sporných kwestii, w tym zawlaszczanie przez mieszczan ogrodów i podleglosc sadowy ludzi mieszkajycych infrafossataprime locacionis (Schlesisches Urkundenbuch 1984, nr 373, s. 241-242)41, czyli miasta Henryka Brodatego, które miaio pierwotnie objač wi^kszy obszar. W tym czasie przeprowadzona zostala regulacja przestrzenna rejonu Nowego Targu i založone, w 1263 roku, Nowe Miasto (Sloň 2010, s. 150 i nn.). Henryk IV Probus nadal kontrolowal calosc aglomeracji i forsowal swoje prawa wobec powstajycej biskupiej ziemi nysko-otmuchowskiej (np. Goliňski 2005a, s. 49-62; 2005b, s. 41-5342; Piekalski 2005, s. 39-48). Ugodaz Tomaszem n, a przede wszystkim zasadnicze oslabienie wladzyjego nastepcówpo opiekuňczych rzydach Bolka Šwidnickiego (Gawlas 2000, s. 90) i nastepnie przejšcie ksiestwa pod wladze Koróny Czeskiej, umožliwily pelne usamodzielnienie polityczne komunalnego Wroclawia. Mieszczanie nie dopuácili do wykorzystania sytuacji przez biskupa i czesto sktócony z nim kapitule. Wspomniane sacerdotum civitas bylo glównie okresleniem topograficznym skupiska kléru i obslugujacych go ludzi (Malachowicz E. 1992, s. 92 i nn.; Sloň 2000, s. 38 i nn.)43.
7. Rozwój przestrzenny Poznania byl wjeszcze wyžszym stopniu uwarun-kowany skomplikowanym úkladem odnóg rzecznych oraz wysepek Warty i jej lokálnych doplywów44. Pierwsza gmina miejskapowstalaz inicjatywy Wladysla-wa Odonica na obszarze Šródki, na wschód od grodu i katedry. Nazwa sugeruje istnienie juž wczešniej targu przy kosciele áw. Malgorzaty (Kaczmarczyk 1953, s. 148 i nn.; Jurek 2005, s. 175, przypis 13; Pawlak 2005, s. 62 i nn.). W 1231 roku zostali w nim osadzeni dominikanie (Spiež 2004, s. 9-10). Zápiska rocznikarska informuje o przegranym w 1245 roku sporze jej mieszkaňców (okrešlonych jako cives lub može hospites) z biskupem Boguchwalem (1242-1253) i kapituly o pastwiskanadrzeczne (Rocznik kapitulygnieznieňskiej 1962, s. 8,19)45. Hipote-tyczna rekonstrukcja úkladu przestrzennego osady jest oparta na bardzo slabých przeslankach, ale jej skala nie mogla byč duža (Rogalanka 1988, s. 148-162). Možliwosci rozwoju miasta ograniczaly warunki terenowe i wlasnoáé košcielna.
41 W sprawie interpretacji tego dokumentu zgadzam si? z opini^ Jerzego Rozpedowskiego (1995, s. 42).
43 Na artykul zwrócíta mi uwage Ewa Wólkiewicz.
43 Por. przypis 37.
44 Por. tematyczny tom Kroniki Miasta Poznania (nr 1/2014) - Warta; takže Kaniewski 2004, s. 102 i nn.
45 Hipoteze, že w archetypie zapisane zostalo [h]oies, a odczytane póžniej jako homines možná zastapió innym domyslem, že w archetypie zapiski zostal zapísaný, w postaci skróconej, wyraz ho[spi]tes.
Na lewym brzegu Warty, przy kosciele sw. Gotarda, istniala osada obcych kupców, položona na miedzynarodowým szlaku handlowym (Jasiňski 2005, s. 163-172). Koációl byl wlasnoáciy biskupa. Przemysl I, wraz z bratem Holeslawcm Pobožným i matky Jadwigy, w 1244 roku przekazali go dominikánom, po przejeciu drogy zamiany z biskupem Boguchwalem za koációl sw. Wojciecha (Przywileje miasta 1994, nr 2, s. 1-2). Wystawiony z tej okazji dokument jest slusznie uwažany za áwiadectwo przygotowaň do nowej lokacji Poznania46. Towarzyszyly jej bližej nieznane starania o przejecie praw wlasnoáciowych Koáciola. Wiyže z nimi - jako forme odszkodowania za stracone dochody - j už przywiej e immunitetowe Odonica z lat 1232-1237, w tym prawo do bicia monety w biskupiej Krobi (Gawlas 1997a, s. 69 i nn.; ostatnio - Pelczar 2013, s. 362 i nn.). To doáč wyjytkowe uprawnienie sugeruje specjalne okolicznošci jego nadania (Grodecki 1921; Suchodolski 1987, s. 90 inn.; ostatnio - Pauk 2010, s. 539-571). Udzielanie przywilejów immunitetowych bylo narzedziem wtadzy, a nie zwyktym ustepstwem ksiecia. Postepowanie Odonica, a nastepnie dziatania Przemysla I možná interpretowač jako (podobny jak w przypadku Wroclawia) tendencje do uprzywilejowania dóbr biskupstwa w zamian za ustepstwa wobec powstajycego miasta. W przywileju z 1246 roku ksiyže udzielil zezwolenia na przenoszenie wsi na prawo niemieckie. Pewien wplyw na opóžnianie sie lokacji Poznania mogla mieó nieustabilizowana sytuacja wewnetrzna w Wielkopolsce (Nowacki 2003, s. 125 i nn.), ale kilkuletni okres przygotowaň byl raczej sytuacj y normálny, zwiazany z towarzyszycymí jej trudnoáciami. Problémy wlasnoáciowe našwietla przywilej immunitetowy z 1252 roku, w którym Boguchwat i kapitula wyrazili zgode na wydzielenie z okregów parafialnych (de fundo) koáciolów sw. Marcina i šw. Wojciecha obszaru powstajycego civitas (Przywileje miasta 1994, nr 2, s. 2-3; Wiesiolowski 2006, s. 7 i nn.). Ksiyže, który byl czlowiekiem bardzo pobožným, troszczyl sie o swój pochówek w katedrze, przyrzekal bona fide [...] compensacionem facer e competentem i gwarantowal Kosciolowi nadrzeczne lyki po drugiej stronie Warty, potowe dochodów z przeprawy oraz patronát nowego koáciola parafialnego o póžniej pošwiadczonym wezwaniu Marii Magdaleny. W przygotowanym równoczesnie akcie lokacji, wystawionym przez wladce wraz z mlodszym Boleslawem wiosny 1253 roku, juž oba brzegi Warty mialy naležeó do miasta. Biskup ponowil zgode na budowe koáciola parafialnego i odby wanie procesji w dni áwiyteczne (Przywileje miasta 1994, nr 3, s. 8)47. Próba przejecia kontroli nad fary przez Przemysla II i oddaniejej, ufundowanemu okolo 1282 roku, klasztorowiDominikanek okázala sie nietrwala (KDW 1982, nr 29, s. 36-37)48. Prawa patronátu znajdowaly sie do
46 Okolicznoáci wszechstrormie analizuje Tomasz Jurek (2005, s. 173-191), w ponižszych uwagach w znacznej mierze korzystam z jego interpretacji.
47 W sprawie dokumentu - por. Jurek 2005, s. 181.
48 W 1296 roku ksiaže. twierdzil, že prawo patronátu: ad nos ex nostris antecessoribus ex tempore cuius non extat memoria pertinet et pertinebat (KDW 1878, nr 743, s. 114). Por. tež Gasiorowski 1977, s. 475-477; Jurek 2003, nr 3, s. 46 i nn.; 2005, s. 185-187.
28
Slawomir Gawlas
1555 roku w rekach kapituly i byly przyczyna rôznych konfliktów z komunálnym juž miastem (Dembiňski 2003, s. 63-75; 2005, s. 334 i nn.).
Przemysl I odnowil rezydencjonalne funkcje grodu poznaňskiego na Ostrowie i w 1247 roku potwierdzil in irono ad sanctam Mariam darowizn? Rogalina dla biskupstwa poznaňskiego (KDW 1877, nr 264, s. 221; Kara 2006, s. 99-160). Wprogramie lokacji lewobrzežnego Poznania przewidziano budow? ksiaž?cego zámku. Jednak chronológia jego powstawania i program przestrzenny saprzedmi'o-tem sporów(np. Linette 1981, s. 28 i nn.; Chorowska2004, s. 7-226; ostatnio - Ra-tajczak 2008a, s. 219-242; 2008b, s. 33-5449). Watpie, aby wraz z lokacja. doszlo do równoczesnej rezygnacji ze starej siedziby, jak jest to czesto przyjmowane (Kürbis 1988, s. 121 i nn.; Kóčka-Krenz2003, s. 7-26)50. Takže przebieg lokacji nie wyglada jednoznacznie. Wprawdzie zápiska w „Roczniku kapituly poznaňskiej' informuje, že ksiaž? przeniósl w 1253 roku cives suos de civitate, que sita erat in area que vocatur Srothda circa eeclesiam sancte Margarete na drugi brzeg Warty prope de ecclesia sancti Martini, ubifuerat alia civitas primitus lokata, jednak dokonalo si? to na naleganie (ad instaciam) pewnego mieszczanina z Gubina. Identyfikuje si? go z zasadžcEj Tomaszem z Gubina (Rocznik kapituly poznaňskiej 1962, s. 32; Szymanska 1953, s. 168 i nn.). Zápiska sugeruje, že inicjatorem prže-nosin mieszczan nie byl ksiaž?, ale wlaánie zasadžca, który mial wlasny interes w szybkim powodzeniu lokacji, možná tež przypuszczac, že pokrywal si? on z daženiami samých mieszczan31. Trudno przesadzač, czy przenosiny mieszczan spowodowaly catkowite wyludnienie Sródki, skoro pozostalá ona nadal we wla-snošci ksi?cia. Przemysl II zrezygnowal z niej na rzecz biskupa dopiero w 1288 roku. W dokumencie nazwana zostala wtedy civitas antiqua. Ksiaž?, przekazujac wszystkie swoje uprawnienia, sprecyzowal omne ius civitatis et eius civibus. Obejmowaly one jatki mi?sne, piekarskie i szewskie oraz prawo wykonywania wszystkich rodzajów rzemiosl, a takže propinacji (tabernas prorsus omnes, qui voiunt). Wylaczone zostaly jarmarki (forum annuale vel ebdomadarum solempne) oraz možliwosé detalicznego handlu suknem (wlasnym lub sprowadzonym), ale dozwolone byly zwykle targi tygodniowe (forum [...] privatum) (Przywileje miasta 1994, nr 8, s. 15-16; Rogalanka 1988, s. 150 i nn.52). Interpretacja dokumentu nie jest jednoznaczna53. Raczej nie jest on odbiciem dotychczasowych funkcji Sródki
" Autor shisznie dowodzi, že budow? murowanej rezydencji w Icwobrzežnym miešcie roógl rozpoczač najwczesniej Przemysl II. s0 W spravvie grodu - por. Kóčka-Krenz 2014, s. 43-52.
51 Trzeba jednak pamietač, že Rocznik jest zachowany w r?kopisach tzw. Kroniki Wielkiej i poszczególne sformulowania mogly byé przedmiotem pózniejszych korekt lub uzupefeúen.
52 Autorka inaczej interpretuje istotne szczególy nadania. Dziekuje Markowi Janickiemu za konsultacje filologiczne.
13 Ograniczenie nie dotyczylo targów tygodniowych, ajedynie ewentualnej konkurencji wobee wielotygodníowychjarmarków poznaňskich, o ktorých, niestety, posiadamy pózniejsze informacje (Gasiorowski 1988, s. 280-281). Pierwszy z jarmarków zaczynal si? w pierwszy niedziel? Wielkiego
Ustrojowe i spoieczne uwarunkowania lokacji miejskich.
29
i zawiera program nowego miasta biskupiego. W 1293 roku ksiaž? przekazal wieš Kobylniki i doložyl do niej locum aput ecclesiam Sancte Margarétke, quiSrodca dicitur (Przywileje miasta 1994, nr 9, s. 16-17)54. Ponowne jej nadanie, z prawem sciagania osadników niemieckich i polskich, wspominalo jedynie o karczmach i szewcach, jednej jatce mi?snej i jednej chlebowej oraz podkrešlalo koniecznosc sprzedažy sukna w Poznaniu. W sumie zakres uprawnieň mieszkaňców zostal ograniczony, a biskup dostal w zamian jeszcze podpoznaňskq wieš, ale zobowiazal si? do wieczystego pálenia šwiatla na grobie zmarlej ksi?žnej Ryksy. Zapewne wtedy ksiaž? przeniósl siedzib? do lewobrzežnego zámku (Ziólkowska 2004, s. 27-38)55 i próbowal dysponowac patronátem staromiejskiej fary.
Dokumentacja žródlowa, która powstala w trakcie lokacji Poznania, wyka-zuje w szczcgólach róžne niejasnošci, zapewne po cz?sci stanowiace odbicie gry sprzecznych interesów kolejných wladców i ograniczanego przez nich w swoich prawach biskupa oraz kapituly katedrálnej. Przeksztalcanie si? Ostrowa Tum-skiego w košcielny zespól osadniczy o cz?šciowo miejskim charakterze dopeínito powstanie w XIV wieku miasteczka Chwaliszew, przy przeprawie przez Wart?, pozostajaeego we wlasnošci kapituly (Gasiorowski 1988, s. 230-232; Sloň 2010, s. 124 i nn.). Možná dodaó, že w 1. polowie XVI wieku biskup Jan Lubraňski otoczyl murami obronnymi okolice katedry na Ostrowie (Wawrzyniak 1999, s. 136-13956).
8. Wspótezesnie z pierwsza lokacji poznaňskiej Sródki, Wladyslaw Odonic založyl miasto w Gniežnie. Niestety, posiadane informacje žródlowe sa bardzo skape, a stopieň ich przedyskutowania w literaturze przedmiotu pozostawia bardzo wiele luk i niejasnošci (Munch 1946, s. 62-63"; Chtopocka 1965a, s. 122 i nn.; Gniezno 1995; W?dzi 1995, s. 27-43; Chrzest-šw. Wojciech 2016). Zachodzace w tym ošrodku przemiany niemal wypadly z pola rozwažaú nad procesami lokacji miejskich. Generalnie rzecz biorac Gniezno stanowi bardzo interesujacy przyklad ošrodka, w którym rozwój przestrzenny miasta na prawie niemieckim, jak si? zdaje zostal zatrzymany na etapie pierwszej lokacji. Nie odnaleziono dotychczas pozostalošci wczesnopiastowskiegopalatium, które ze wzgl?du na rang? Gniezna
Postu i trwal cztery ngodnie, zapewne do niego odnosi si? ograniczenic. Nast?pne jarmarki, pi?ciotygodniowe, zaczynaly si? na šw. Jana i šw. Michala. Dokument uwažam zapierwsz? informacj? o poznaůskich jarmarkách.
Si (ikrešlenio hcus moglo oznac<;aé termin miasto (Stadt) (Gawlas 2000, s. 37).
55 Domysly, že podczas rzadów Wactawa II moglo dojáč do szerzej zakrojonychprac budowlanych uwažam za malo prawdopodobne. Rz^dy Henryka Gíogowskiego trwaty takže zbyt krotko. Niewiadomego pochodzenia informacja wAnnales Jana Díugosza, dopisana pod 1310 rokiem, o inkastellacji katedry przez wójta Przemka i zniszczeniu domów kanoników, može sugerowač prób? przej?cia przez niego dawnej juž rezydencji ksiaž?cej (Szvmaňska 1953, s.185 inn.; Jurek 2006, s. 213 i nn.)
" Por. irme artykuly w tomie.
57 W ksiažce streszczenie informacji dotyczacych starszej literatury w szczególach niedostatecznie krytyczne, ale tablice XI i XU zawieraj^ reprodukcje planów z 1797 i 1819 roku.
30 Stawomir Gawlas
powinno powstač na tcrenie ksiažecego grodu, zapewne w okolicy košciola šw. Je-rzego (Pianowski 1994, s. 56-60). Románska forma tej šwiatyni datowanajest na XII-XIII wiek (Sawicki 2001a, s. 163-186; 2016, s. 87 i nn.). Z ksií|žeca rezydencja wiaže si? odkrycie pracowni pfytek posadzkowych, rewelacyjne ze wygladu na ich ikonografi? (Sawicki 2001b, s. 187-218; Soroka 1990, s. 59-101). Argumenty stratygraficzne sugeruj^ že zostala ona zniszczona przed budowa^ murowanego zámku. Ten z kolei jest laczony ze wzmiank^ rocznikarsk^ pod 1234 rokiem: dux [Wladyslaw Odonic] cumfilio suo edificavit Gnesnam castrum et destruxit Bnin (Rocznikkapituly gniežnieňskiej 1962, s. 4; Sawicki 2001c, s. 221-241; 2016, s. 92 i nn.). Stanowi ona stabg podstaw? do uznania wymienionego wladcy za pierwszego budowniczego murowanej rezydencji. Wskazujajednak na to relikty kamiennych murów, a takže wzgledy porównawcze - našladowanie dzialalnošci Henryka Brodatego i može jego legnickiej rezydencji. Przyj?cie takiej chronologii plytek (ewentualnie przed 1192 rokiem) uniemožliwia natomiast interpretacj? ich ikonografii jako šwiadectwa rozkwitu kultury rycerskiej na dworze Odonica (Wiesiotowski 2005, s. 194-19658). W istotny sposób može tež wplynač na ogólny obraz jego aktywnosci w Gniežnie. Spraw? uwažam nadal za otwarta. Možná natomiast z cal^pewnošciq stwierdzié, že murowana rezydencjaksiažeca powstala na Górze Lecha. Juž w XIV wieku utracila swoje znaczenie i zostala w 1457 roku przekazana przez Kazimierza Jagielloňczyka Koáciolowi (Sikorski 1995, s. 247-266; Sawicki 2016, s. 93).
Pierwszq informacjq o aktywnosci Wladyslawa Odonica bylo nadanie tem-plariuszom w 1232 roku hospitale Gniznense wraz z dwoma wsiami (KDW 1877, nr 141, s. 124; Starnawska 1999, s. 56). Szpital przy koáciele sw. Jana przejeli w 1243 roku božogrobcy. Juž w 1198 roku otrzymali oni položony troch? dalej kosciól sw. Krzyža, który ofiarowal frater Prelaius (KDW 1877, nr 34, s. 44). Szpital znalazl si? poza obr?bem miasta lokacyjnego (Chlopocka 1965a, s. 128 i nn.; Starnawska 1999, s. 86-87,230 i nn.; Janiak, Strzyžewski 2001, s. 62 i nn.). Jego powstanie i obecnošc zakonów rycerskich bylo raczej zwiazane z funkcjami pielgrzymkowymi Gniezna, ale jest tež swiadectwem rozwoju miasta. W 1235 roku ksiaž? oddal kanonikom gniežnieňskim wieš Górki wraz z immunitetempro pomerio quo est iuxta castrum in Gnezdna (KDW 1877, nr 177, s. 154). Zamiana ta jest na ogóí laczona z budowa^ zámku, ze wzgl?du na przyj?te tlumaczenie stowa pomerium jako sad (W?dzki 1995, s. 27); oznacza ono jednak podwale. Ksiaž? pozyskiwal jakiš wi?kszy obszar na przedpolu grodu. Dokument powoluje si? na zgod? žony i synów. Ta uroczysta forma sugeruje raczej zwiazek z przygotowa-niami do lokacji Gniezna na prawie niemieckim. Dokonala si? ona przed 1243 rokiem, kiedy wzorem dla lokacji Powidza miaí byc ius Theutonicale [...] quo cives nostri Gnesnenses utuntur (KDW 1877, nr 240, s. 203-240; Sikora 1969,
58 Identyfikacja wzorów ikonograťicznych niektorých plytek ze scénami z rycerskich romansów nie zostala poparta obszerniejsz^ argumentacja.
Ustrojowe i spoleczne uwarimkowania lokacji miejskich... 31
s. 6139). W 1239 roku Odonic wystawiiprzywilej dlaLubiaža/n Gneznensi civitate (KDW 1877, nr 220, s. 186). Miasto zostalo založone na Wzgórzu Panieňskim, sasiadujacym z grodem i katedra, ale oddzielonym ciekiem wodnym Srawy. Wczesnej lokacji odpowiada niewielka skala i malo regulárny úklad przestrzenny miasta, dostosowanego do ksztaltu morenowego wzgórza (Chlopocka 1965b, s. 142 i nn.; Widawski 1973, s. 127-132)60. Nie posiadalo ono poczatkowo wlasnej parafii; kosciól šw. Trójcy ufundowano dopiera w 1421 roku (Chlopocka 1965b, s. 146-147; W?dzki 1995, s. 31). Funkcje duszpasterskie pelnil klasztor Francisz-kanów, založony zapewne w 1259 roku przez Bolestawa Pobožnego. Okolo 1283 roku powstal przy nim klasztor Klarysek z wlasnym košciolem (Karczewski 2012, s. 178 i nn.; Szulc 2016, s. 157-173).
Gniezno bylo glówna siedzibq Wladyslawa Odonica po opanowaniu Wielko-polski. Dobre kontakty z arcybiskupem Pelkí} (1232-1258) mialy duže znaczenie polityczne (Pelczar 2013, s, 364 i nn.). Wydany w 1234 roku generálny przywilej immunitetowy wyróžnial status jego dobr in castelaltura Znegnensi (KDW 1877, nr 174, s. 150-151; Kaczmarczyk 1936, s. 201 i nn.; Matuszewski 1936, s. 315 i nn.). W 1235 roku ksiaž? oddal arcybiskupowi dwie wsie zabrané przez poprzednika, a kolejná nadal (wraz z synami) w nast?pnym roku (KDW 1877, nr 179, 199, s. 155-156, 169-170). Z czasem Žnin stal si? jedným z glównych centrów majat-kowych i pelnil funkcje rezydencjonalne (War?žak 1929, s. 16-19). Arcybiskup Jakub Swinka uzyskal w 1284 roku prawo do bicia w nim monety61.
W dziaíaniach ksiažat wielkopoiskich powtarza si? podobny motyw uprzy-wilejowania dobr arcybiskupich paralelnie do przemian lokacyjnych glównych ošrodków: Gniezna i Poznania. Sprawa wymaga dokladniejszego zbadania w pelniejszym kontekšcie calego procesu urbanizacji na prawie niemieckim, Sie-dziby biskupstw odgrywaly w nim specjalnq rol?. W Gniežnie nie powstaío duže miasto komunálne zdolne do forsowania swoich interesów. Zrezygnowali z tego takže wladcy i nie doszlo do kolejnego powiekszenia jego przestrzeni. Pewnych w tej sprawie informacji dostarczajq relacje o zniszczeniu Gniezna w 1331 roku przez nájazd krzyžacki (Chlopocka 1965b, s. 154 i nn.). Obszar miasta byl zbyt maly, skoro wczesnie rozwin?ly si? osady podmiejskie, cz?šč z nich o funkcjach targowych z wtasnymi košciolami, starszymi od fary šw. Trójcy. Chronológia ich rozwoju nie jest jednak jasna (Chlopocka 1965b, s. 157 i nn.; W?dzki 1995, s. 29 inn.). Tylko dwa przedmieácia nalézaly do miasta-Targowisko z košciolem šw. Wawrzyňca i Wójtostwo z košciolem sw. Michala, inne - do Košciota (w tym Grzybowo). W 1347 roku Kazimierz Wielki w ramach zamiany odstqpil
55 Autor koryguje dat? na 1245 rok.
60 Budowe murów raczej naležy przesuwač na czasy odbudowv po naježdzie krzvžackim w 1331 roku.
" [...] in Zneyna civitate sua et alias in casiellania Lendensi ubi valuerit, monetám nabere liceat speciálem, queper totum nostrum dominium recipi debeat sicut nostra (KDW 1877, nr 542, s. 502; por. tež Suchodolski 1987, s. 94-95).
32
Slawomir Gawlas
arcybiskupowi podmiejski mlyn {Ksanzi mlyn) na Welnie i jezioro Jelonek (KDW 1878, nr 1257, s. 581). Wpóžnym áredniowieczu i czasach nowožytnych miasto bylo otoczone przez rozrastajúc^ si? wlasnoáč koácielng. Nie sprzyjalo to jego rozwojowi, mimo znaczenia wielkich jannarków gniežnieňskich (Topolski 1965, s. 260 i nn., s. 292 i nn.).
9. Inny wariant przemian mial miejsce we Wloclawku62. Náležal on do glównych oárodków wczesnopiastowskich, ale jego dzieje sg jeszcze slabiej po-swiadczone w žródlach pisanych i rozpoznané w badaniach. Dlatego pozostawiaja^ bardzo wiele niejasnošci i watpliwosci (W?dzki 1980, s. 525-527; Wojda 1993; 1995; Krut-Horonziak 1998, s. 108-111; Danielewski 2016, s. 72 i nn., s. 132 i nn., s. 211 i nn., s. 287-289). Osada targowa powstala zapewne w XII wieku nad Zglowiaczka i przy przeprawie przez Wisl?. Po prawej stronie rzeki, przy košciele šw. Gotarda, w Szpetalu Dolným, rozwineta si? inna osada kupiecko-targowa, która znalazla si? we wladaniu benedyktynów. Zostala ona w latách 30. XUI wieku nadaná cystersom. Opactwo zniszczone przez Prusów wkrótce upadlo, a jego dobra byly przedmiotem rôznych sporów wtasnoáciowych instytucji koáciola (Szacherska 1960; Bruszewska-Glombiowa 2002, s. 122-133)63. Skomplikowan^ dyskusj? nad poczatkami biskupstwa možná w tymmiejscu pominač (Kujawski 1999, s. 39 i nn.; Radziminski 1999, s. 73 i nn.). Murowana, katedr? mial zbudowač dopiera biskup Michal (1222-1252), który prowadzil bardzo aktywnq polityk? powi?kszania dóbr i dochodów (Bruszewska-Glombiowska2002, s. 40 i nn.). Swiatyniaznajdowala si? zapewne na dawnym podgrodziu, przy przeprawie przez Wisl?. Obszar podgrodzia przeszedl na wlasnoáč Koáciola przed 1230 rokiem (zapewne przed 1185 rokiem, a može jeszcze wczešmej, przy fundacji biskupstwa)64. Katedra zostala zniszczona przez Krzyžaków w 1329 roku, nowq zas wzniesiono po 1340 roku na bardziej oddalonym od rzeki miejscu, póžniej nazwanym Starým Miastem.
Stosunki Kazimierza Kujawskiego z biskupem Michalem s^ poáwiadczone przez kilkanascie dokumentów (Mitkowski 1968, s. 67 i nn.). Ich interpretacja bez-pošrednio dotyczy problému lokacji Wloclawka, ale pozostawia wiele otwartych pytan. Na rzecz Michala ksiaž? zrezygnowal w styczniu 1250 roku z roszczeň do patronátu nad prepozytur^ katedrálna. Dokument wystawil w biskupim Raciažku (Kajzer 1990, s. 28 i nn.) i dzialal za poárednictwem kanclerza Wolimira i fran-ciszkanina Mikolaja (KDPol. 1848, s. nr 45, s. 42-43). Prepozytem byl w tym
l:„Odpoczatkówdo 1918
Ustroj owe i spoleczne tiwarunkowania lokacji miejskich..
33
62 Opieram sie glównie na pracy pt. „Wloclawek. Dzieje miasta", roku" (1999).
83 Ostatecznalikwidacjaraialamiejscew 1358roku;wsprawie ŕnterpretacji osad sw.Gotarda-por. Jasiňski 2005, s. 165 i nn.
54 Przemiany przestrzenne Wíoclawka zanalizowal wnikliwíe Janusz Bieniak (1999, s. 87-117); datuje on przekazanie Košciolowi okolie katedry po 1185 roku ze wzgledu na brak wzmianki w dokumencie o tej darowižnie. Przeslanka jest slabá i dotyczy raczej dochodów, a nie wtasnošci otoezenia katedry. W tekšcie jest mowa tylko o nowych nadaniach, w tym 10 donič miodu - de cellario eciam in veteri Wiadislaw oraz 10 grzywien srebra- deforo eciam in novo Wladislaw, czyli Inowroclawia (KDPol. 1848, nr 2, s. 5).
czasie kapelan i lekarz wladcy-Mikolaj, który w pozbawionym daty dziennej dokumencie uzyskal prawo do lokacji na prawie niemieckim (na wzór Brzescia) wsi Sobota, naležacej do uposaženiajego funkeji w kapitule. Wáród šwiadkównie bylo biskupa i kanoników (KDPol. 1848, nr 44, s. 41-42: Mitkowski 1968, s. 806S). W obszernym i szczególowym przywileju immunitetowym z paždziernika 1250 roku, który pošwiadczal zawarty w Sieradzu kompromis mi?dzy Kazimierzem a biskupem (za poárednictwem areybiskupa Pelki i biskupa wroclawskiego To-masza), dawnepodgrodzie zostalo okreálonejako ciuitas kathedralis Wladeslauia, quantum territorium cemonicorum oceupat. Jak widac znajdowala si? na nim katedra i domy kanoników, którym ksiaž? potwierdzil wlasnoáč oplat celných na rzeczce Zglowiaczce - od targu Zglowiaczka až do Wisly (aforo Zgouendie usque in Wislam ubicunquefluuius Zgouendia transeatur) oraz targowe z ich Wloclawka (targowe de eadem Wladislauia), a takže clo od statków plynacych Wista {theloneo nauium per Wislam ibidem transeuncium)66. We Wloclawku byly dwa targi: koácielny i ksiaž?cy, nazwany Zglowiaczka. Okrešlenie „miasto katedrálne" i potwierdzenie praw do dochodów sugeruje, že nad Zglowiaczka, na poludnie od grodu, juž istniato (lub bylo wlasnie zakladané) miasto ksiaž?ce, lokowane na prawie niemieckim. Jego powstawanie naruszalo wczesniejsze i uzasadnione prawa Koáciola. Ugoda podci?la widocznie pomyslnoáč tej lokacji. W 1255 roku Kazimierz Kujawski oddal nowemu biskupowi Wolimirowi (1252-1275) swojq civitas theutonicalis wraz z položonym obok (vicinius ciuitati) mlynem na Zglowiaczce oraz dwoma wsiami - Wieniec i Lopacie, z prawem przeniesienia ich ňa prawo niemieckie. Zachowal jedynie osad? ludzi zwanych Korabniki. Uzyskane wsie biskup mógl albo wiaczyč do miasta {sivé civitati tali sepedicte agriculturam in eis adiciendi), albo zasiedlič kolonistami (KDPol. 1848, nr 68, s. 56-58). Spór zostal wznowiony w 1262 roku. Ksiaž? gwaltownie zareagowal na budow? przez biskupa grodu w Raciažku. Z bulli Klemensa III z 1265 roku dowiadujemy si?, že wíadca zawlaszczyl znajdujace si? w nim thesauros et alia bona ibidem inuenta oraz wyrzucil kanoników wloclawskich z ich domów {decanum et canonicis Vladislauienses de ipsorum propriis domibus uiolenter eiecit) {Dokumenty kujawskie i mazowieckie 1888, nr 34, s. 204-205). Papiež podtrzymal ekskomunik? rzucona na ksi?cia. Ugod? ogloszono w kwietniu 1266 roku in antiqua Wladislauia, przez co naležy rozumieč wówczas okolice katedry. Kazimierz w zamian za dwie wsie pod Brzeáciem i ulgi w dziesi?cinie
6! Autor identyfikuje prepozyta Mikolaja zMikolajem zPolski, autorem dwóch traktatów lekarskich i lekarzem kolejných ksiažat, w tym Leszka Czarnego i jego žony.
66 Ďalej w dokumencie jest mowa o ipsa Wladislauia, in qua ecelesia cathedralis sita est, prout adcanonicos eiusdem ecelesie nosciturpertinere (Dokumenty kujawskie i mazowieckie 1888, nr 18, s. 183-188). Nie nálezy targu Zglowiaczka (Zgouendia) identyfikowac z Zglowiaczka^ položona wiele kilometrów w góre rzeczki. Trudno rozstrzygnaé, gdzie w 1253 roku Kazimierz wystawil dokument, w którym na prosbe biskupa Wolimira zwracai koáciolowi w Kruszwicy polowe wsi ChelmceMale- datum in Zgouendia, przypuszczam jednak, že chôdzi o Wloclawek (KDPol. 1848, nr 60, s. 50; Guidon, Pôwierski 1974, s. 40, 44, 128; Danielewski 2016, s. 137-138,254-256).
34
Siawomir Gawlas
oddawal Drwaty i Korabniki nad Wisl^ wraz ze wszystkimi užytkami - ita quod in omnibus fundis et locis circa ecclesiam kathedralem sytis, et in ambabus villis predictis, nihil sibipenitus iuris obtinuit. Ksiaže przekazywat tež mlyn miedzy Wiencem {Winz) a molendinum ciuitatis Wladislauiensis. Zgadzal sie takže na obwarowanie tego miasta w przyszloáci przez biskupów - dominus episcopus et eius successores, predictam ciuitatemfosssatis circumvallare ac munire ualeant lapidibus, lateribus siue lignis (KDPol. 1848, nr 89, s. 70-71). W datowanym na ten sam dzieň innym dokumencie wladca mial deklarowac (pod kara^ 100 grzywien srebra wraonecie), že sam zbuduje umocnienia wokól katedry: dieto episcopo ciuitatem in antiqua Wladislauiafossatis etplancis munire (Dokumenty kujawskie i mazowieckie 1888, nr 90, s. 72-74). Wyrok w sprawie ostateeznej ugody wydaí rok póžniej, we Wroclawiu na synodzie legaekim kardynal Gwido (Dokumenty kujawskie i mazowieckie 1888, nr 36, s. 206-211)67.
Wolimir dažyl do budowy biskupiego wladztwa terytorialnego i to raczej on byl teraz strong ofensywna (Arnold 1921, s. 62 i nn.; Kaczmarczyk 1936, s. 307 i nn.; Matuszewski 1936, s. 442 i nn.). Planowanie budowy murów wskazuje, že zamierzalprzeksztalcic Wtoclawek w duže miasto68. Kazimierz wprawdzie podjal rywalizacje z Košciolem, ale sie z niej musial wycofač. Jeszcze przed ugoda nastapito przeniesienie siedziby kasztelanii do Brzescia Kujawskiego (KDW1877, nr 177, s. 102-104; Urzednicy kujawscy i dobrzyňscy 2014, s. 47,124). Przyczyne rezygnacji przez ksiecia z Wtoclawka možná wiazac nie tylko z okolieznoáciami polityeznymi, ale takže z rozwojem Inowroclawia. Juž sama jego nazwa Novus Wladislaw, Vladizlav Iuvenis (zanotowana od 1185 roku) sugeruje zwiazek z Wlo-elawkiem (Biskup 1978, s. 130 i nn.). Wspóizaležnošč jest jednoznaezna, ale jej wyjašnienie može byč tylko hipotetyezne. Zapewne bylo konsekwencja przenosin siedziby wladzy ksiažecej czy zarzadu prowincji. Juž w 1185 roku wzmiankowany byl w Inovvroclawiu targ (KDPol. 1848, nr 2, s. 5; KDW 1877, nr 32, s. 38). Dia ksiecia Kazimierza, od poezatku panowania w 1231 roku, stanowil on centrum wladzy, w którym wystawil kilkanašcie dokumentów (Mitkowski 1968, s. 82 i nn. i wedlug indeksu). Lokacja miasta na prawie niemieckim jest poswiadczona jedy-nie pošrednio. Doszto do niej zapewne przed 1238 rokiem, kiedy wzmiankowany zostal klasztor Franciszkanów jako miejsce spísania ugody biskupa Michala ze Šwietopelkiem pomorskim injuene Wladizlau in domo fratrum minorum. Tak wezesna fundaeja klasztoru mendykanekiego (KDPol. 1848, nr 23, s. 18-20; Karczewski 2012, s. 155 i nn.) nie mogla funkcjonowac w próžni i slusznie sie j^ wiaže zprzeprowadzona w tym ezasie na nowym miejscu lokacja (Guidon 1968, s. 23; Biskup 1978, s. 137 i nn.; Danielewski 2016, s. 248-249,259-260,291-292,'
°" Ksiaže míal zaplació odszkodowanie arcybiskupowi gniežnieňskiemu i biskupowi viociawskiemu po 200 grzywien, plockiemu - 50 grzywien.
5< Juž w i 262 roku biskup wykupit prawa rycerskie do mlyna na Zglowiaczce, zwiazane z posiadaniem przez dziedziców Cbalna drugiego brzegu rzeki (Dokumenty kujawskie i mazowieckie 1888. nr 27, s. 200).
Ustrojowe i spofeezne uwarunkowania lokaeji m iejskich... 35
305-306), paralelnie do Torunia i Plocka. Wedlug zapiski w „Roczniku kapituly gniežnienskiej" pod 1239 rokiem ksiaže pomorski Swietopelk exussit eccesiam de Wladislauia Iuveni et ipsam civitatem) (Rocznik kapituly gniežnienskiej 1962, s. 4). W 1263 roku zapísaná zostala nazwa „staré miasto" (antiqua civitas), która^ naležy wiazac z targiem przy romaňskim košciele NMPW. Obecný úklad miasta jest pózniejszy, poniewaž w nieznanym ezasie miasto pierwszej lokaeji uleglo zapewne nowej regulaeji przestrzennej (Biskup 1978, s. 143 i nn.; Frycz 1982, s. 417-487; ostatnio - Koc 2012, s. 67 i nn.). Problém wykracza jednak poza ramy niniejszych uwag.
Biskupi Wtoclawek zostal zniszczony przez Zákon podezas nájazdu w 1329 roku. Now§ lokacj? przeprowadzil biskup w 1339 roku na wschód od dawnego, wzdluž Wisly (Bieniak 1999, s. 87-117; Pakulski 1999, s. 118-138). Podsumowujac možná wiec powiedzieč, že civitas kathedralis i konkurencyjne wíoctawskie targi przeksztalcily sie w biskupie miasto komunálne, które pozostato jednak oárodkiem o mniejszym znaezeniu, mimo korzystnego položenia nad spíawn^rzek^. W tym miejscu naležy jeszcze wspomniec o Lubuszu, który z wieloczlonowego zespolu osadniezego o charakterze wczesnomiejskim i siedziby biskupstwa zupelnie stracil po 1249/1250 roku znaezenic. W zwiazku z lokaejq pobliskiego Frankfurtu nad Odra^ w 1253 roku spadl do roli miasteezka margrabiów brandenburskich (Kiersnowski, Kostrzewski, Wedzki 1967, s. 100-101; Historisches Ortslexikon 1983, s. 234 i nn.).
10. Z najbardziej zawiklanq sytuacjíj. mamy do czynienia wKrakowie. Jej omówienie wymagaloby osobnej i drobiazgowej analizy. Biskup zajmowal w Ma-lopolsce szczególn^ pozycje politycznq i jego interesy nie mogry byč w istotniejszy sposób bezpošrednio naruszone. Na Wawelu wspólžycie biskupa, kapituly i ksiecia ezesto nie ukladalo si? dobrze, ale wladcy nie zamierzali sie z niego wycofač ze wzgledu na stoteezne i symboliezne funkeje wzgórza (Banaszkiewicz 1998, s. 277 i nn.). Sprawdzonym spôsobení na unikanie zasadniezych konfliktów w procesie lokaeji bylo omijanie uprawnieň wlasnoáciowych Koáciola poprzez przesuwanie nowego centrum. Pierwszq lokacj? Leszek Bialy przeprowadzil na przedpolu suburbium zwanego Okól. Okupil J4 zapewne przywilejami dla dobr biskupich i zgodq. na rozwój w nich górnictwa (Kodeks dyplomatyczny katedry 1974, nr 12; Suchodolski 1987, s. 81 i nn.; Rajman 2012, s. 50 i nn.). W tym ezasie najwieksze znaezenie mial Slawków, položony na zachód od Krakowa (Pierzak 2002). W dokumencie wielkiej lokaeji z 1257 roku znalazly sie zapewnienia o zachowywaniu praw biskupa w Krowodrzy i na rzece Pradnik oraz zákaz przyj-mowania chlopów — ne hac occasione nostra vel episcopalia aut canonicorumn vel aliorum predia ruralia desolentur (Przywileje ustanawiajqce 2007, s. 25/ Založeniu miasta towarzyszylo zag?szczenie kolejných koncesji immunitetowych
65 PU 1909,nrl88,s. 148:mies/.kancy wdziallachzákonuIsizyi&ctíego-coloniinareisjřatrum in Juvene Wladislauia sive extra inter areas antique civitatis.
36
Slawomir Gawlas
na rzecz biskupstwa70, które konsekwentnie dažylo do uzyskania w swoich dobrach pelnych praw ksiažecych. Na obszarze Okolu utrzymala si<? wlasnošó Košciola i možných (Rajman 2004, s. 65 i nn.). Przypuszczam, že byt to wažny czynnik przeszkadzajacy w polaczeniu miastakomunalnego wielkiej lokacji z Wawelem. Stalo sie to možliwe po stlumieniu buntu przeciw panowaniu Leszka Czarnego, a wiec po 1285 roku. Zagadnienie wiaže sie z zawiklana. dyskusja wokól powstania tzw. nova civitas in Okol (ostatnio - Rajman 2004 s. 209 i nn.; Starzyňski 2010, s. 51 i nn.; Sloň 2010, s. 288 i nn.; por. tež Gawlas 1994, s. 101-11071). W každým razie polaczenie obwarowaň komunalnego Krakowa z Wawelem przeprowadzone zostalo jeszcze przed 1306 rokiem i ponownie, wraz z budowa. murów kamien-nych, po stlumieniu buntu wójta Alberta (Gawlas 2000, s. 90 i nn.; Rajman 2012, s. 205 i rm.; Piekalski 2014, s. 88; ostatnio - Bunt wójta Alberta 2013). Scalenie przestrzeni miejskiej nie pociagnelo za soba. eliminowania wlasnošci Košciola na Wawelu i ulicy Kanoniczej. Miasto lokacyjne zamieszkiwali jednak w przewaža-jacej wiekszošci kupcy i rzemieslnicy (Rajman 2004, s. 342 i nn.). W póžniejszym czasie udzial duchowienstwa ponownie rósl, okolo 1580 roku wynosil (wraz z uniwersytetem) okolo 35%, a stulecie póžniej juž ponad 55% (Niwiňski 1938, s. 549-584; Bieniarzówna, Malecki 1984, s. 13 i nn.).
Z powyžszych uwag možná wyci^gnač wniosek, že rywalizacja ksiažat z episkopatem i szerzej z duchowieňstwem o udzial w korzyšciach z urbanizacji i gospodarki pieniežnej byla niedocenianym, a bardzo istotnym elementem prze-mian ustrojowych, wlasnoáciowych i przestrzennych procesu lokacji w XIII wieku. Piastowie mogli odsunac uprawnienia Košciola i przejmowač jedynie stopniowo, uprzywilejowujac inne dobra biskupie oraz wspóldzialajac z powstaja^cymi gmina-mi miejskimi. Czynników zmian bylo oczywiscie wiele, a znaczaca^ role odgrywaly przemiany religijnošci i paňstwowych funkcji Košciola. Po wprowadzeniu reform gregoriaňskich w Polsce malala zaležnošé biskupów od ksiažat. Dawne nadania, niezbedne do wypelniania zadaň politycznych przez episkopát, funkcjonowania liturgii i prac budowlanych, stawaly sie dla Piastów balastem. Biskupi byli konkurentami wladców przy reorganizacji systému dochodów i wprowadzaniu nowych zásad organizacji wladzy terytorialnej, poniewaž oni równiež dažyli do ich zastosowania w swoich dobrach.
70 Biskup w latách 1253-1258 otrzymal pieó przywilejów immunitetowych (Kaczmarczyk 1936, s. 94 i nn.; Matuszewski 1936, s. 189 i nn.; Gawlas 1997b, s. 391-401).
71 Podtrzymuje wiekszošc zawartj ch w artykule opinii i zapowiadam ponowna. analize.
Ustrojowe i spoleczne uwarunkowania lokacjimiejskich..
37
Literatura
Civitas Posnaniensis
Gniezno
KMP
Milicz
Wioclawek Dzieje Wr.Ant.
Wykaz skrótów
Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów šredniowiecznego Poznania, red. Z. Kumatowska, T. Jurek, Poznaň Gniezno w swietle ostatních badaň archeologicznych. Nowe fakty, nowe interpretacje, red. Z. Kumatowska, Poznaň Kronika Miasta Poznania, Poznaň Milicz. Clavis Regni Poloniae. Gród na pograniczu, red. J. Kolenda, Wroclaw
Wioclawek. Dzieje miasta, red. J. Staszewski, X.V.Od po-czqtków do 1918 roku, Wioclawek WratislaviaAntiqua, Wroclaw
2006b
2007
2010
2013a
2013b
Archeológia et história
2004     Archeológia et história urbana, red. R. Czaja i in., Elblag. Archeológia Gdanská
2006a Archeológia Gdanská, t. 1, red. H. Paner, Gdansk, Archeológia Gdanská, t. 2, red. H. Paner, Gdansk. Archeológia Gdanská, t. 3, red. H. Paner, Gdansk. Archeológia Gdanská, t. 4, red. H. Paner, Gdansk. Archeológia Gdanská, t. 5, red. H. Paner, Gdansk. Archeológia Gdanská, t. 6, red. H. Paner, Gdansk. Archaeology in a town
2012 Archaeology in a town, a town in archaeology. Archeológia w miešcie, miasto w archeológii, Analecta Archaeologica Ressoviensia, red. A. Rozwalka, t. 7, Rzeszów.
Arnold S.
1921      Wiadztwo biskupie na grodzie wolborskim w wieku XIII, Warszawa. Banaszkiewicz J.
1998 Polskie dzieje bajeczne mistrza Wincentego Kadlubka, Wroclaw. Bartoszewicz A. i H.
2010 Puhusk: obraz kartograflczny miasta od konca XV do poczqtku XX wieku, Pultusk.
Bieniak J.
1999 Powstame miasta samorzqdowego - najstarsze lokacje miejskie, [w:] Wioclawek Dzieje, s. 87-117.
Bieniarzówna J., Malecki J. M.
1984      Dzieje Krakowa. Kraków w wiekach XVI-XVIII, Kraków. Bilska-Ciecwierz M.
2007 Powstanie i organizacja kapitul kolegiackich metropolu gnieznieňskiej w šredniowieczu, Kraków.
38
Slawomir Gawlas
Ustroj owe i spoleczne uwarunkowania lokacji miejskich..
39
Bischofs- und Kathedralstädte
1976      Bischofs- und Kathedralstädte des Mittelalters und der frühen Neuzeit red. F. Petri, Köln/Wien.
Biskup M. 1978
Dzieje miasta w šredniowieczu (od koňca XU w. do 1466 r.), [w:] Dzieje Inowroclawia, red. M. Biskup, t. 1 (do 1919 r.), Warszawa-Poznaň-Toruň, s. 129-236.
BoshofE 2007
Europa im 12. Jahrhundert. Auf dem Weg in die Moderne, Stuttgart. Broekmann T.
2005     Rigor iustitiae. Herrschaft, Recht und Terror im normannisch-stauflschen
Süden (1050-1250), Darmstadt. Bruszewska-Glombiowska M.
2002     Biskup whclawski Michal. Dzialalnosc koscielna, gospodarcza, polityczna
(1220-1252), Gdansk.
Buczek K 1964 1967
Targi i miasta naprawiepolskim (okres wczesnošredniowieczny), Wroclaw. Sprawa lokacji miasta Plocka, Kwartalriik Historyczny, R. 74, z. 4, s. 1013-1030.
1970     Regalia, [w:] Slownikstarozytnoscislowiaňskich, t. 4: P-R, red. G. Labuda,
Z. Stieber, Wroclaw, s. 479-484. 1972     Powolowe -poradlne -podymne, Przeglad Historyczny, t. 63, z. 1, s. 1—30. 1975     Skarbowosč: Polska, [w:] Slownik starozytnosci slowiaňskich, t. 5: SS,
red. G. Labuda, Z. Stieber, Wroclaw, s. 205-210. 2006     Studia z dziejów ústrojů spoleczno-gospodarczego Polski piastowskiej, t. 2,
wyd. W. Bukowski, Krakow. Bunt wájta Alberta
2013 BuntwójtaAlberta. Krakow i OpolewewzajemnychzwiqzkachwXWwieku, red. J. Rajman, Armales Universitatis Pedagogice Cracoviensis 133, Studia Historica 13, Krakow.
Busko C 2005
Wroclaw uprogulokacji, [w:] Wschodnia strefa Starega Miasta we Wroclawiu w XII-XIV wieku. Badania na placu Nowy Targ, red. C. Busko, Wroclaw, s. 177-194.
Buško C, Golinski M., Kaczmarek M., Piatkowski L.
2001 História Wroclawia odpradziejów do koňca czasów habsbwskich, Wroclaw. Cembrzyŕlski P.
2011      Zaopatrzenie w wodq i usuwanie nieczystošci w miastach stref baltyckiej i sudecko-karpackiej w XIII-XV1wieku, Wr.Ant. 14, Wroclaw. Chlopocka H.
1965a Gniezno glównym ošrodkiem polityczno-administracyjnym Wielkopolski do polowyXHlw., [w:] DziejeGniezna,red. J. Topolski, Warszawa, s. 118-132.
1965b Lokacja na prawie zachodnioeuropejskim. Rola Gniezna w procesie jedno-czeniapaňstwa, [w:] Dzieje Gniezna, red. J. Topolski, Warszawa, s. 133-156.
Chorowska M,
2003 Rezydencje šredniowieczne na Šlqsku. Zamkí, paláce, wieže mieszkalne, Wroclaw.
2004 Zamek Królewski w Poznaniu na tle architektury zamków slqskich z okresu šredniowiecza, [w:] Zamek ksiqžqt, królów, starostów, KMP, nr 4/2004, s. 7-26.
2005 Rozplanowanie šredniowiecznego Poznania na tie miast slqskich, [w:] Civitas Posnaniensis, s. 207-224.
2008      Zamek czy palác? Ruina zámku w Miliczu na tie šredniowiecznych siedzib
biskupichw Europie, [w:] Milicz, s. 129-142. 2010     Regulárna sieč ulic. Powstanie iprzemiany dopoczqtku XIVw., [w:] Ulice šredniowiecznego Wroclawia, Wr.Ant. 11,'red. J. Piekalski, K. Wachowskí, Wroclaw, s. 67-89. Chorowska M., Karst D., Lasota C.
1998      Organizacja przestrzenna produkcji i sprzedazy piwa w šredniowiecznej Swidnicy, Archaeologia Historica Polona, t. 7, s. 157-180. Chorowska M., Lasota C.
2013      Kamienka mieszczaňska w Swidnicy. Karczma i mieszkanie w XIII-XVIIIw. Wroclaw. Chrzest - šw. Wojciech
2016 Chrzest - šw. Wojciech - Polska. Dziedzictwo šredniowiecznego Gniezna. Katalog wystawy, red. T. Sawicki, Gniezno.
Cieála I.
1958      Taberna wczesnoiredniowieczna na ziemiach polskich, Studia Wczesnošre-dniowieczne, t. 4, s. 159-222. Civitas Cholbergensis
2005      Civitas Cholbergensis. Transformacja kulturowa w strefte nadbaltyckiej wXIIIw., red. M. Rebkowski, Kolobrzeg. Civitates principales
1998 Civitates principales. Wybrane ošrodki wladzy w Polsce wczesnošrednio-wiecznej. Katalog wystawy, red. T. Janiak, D. Stryníak, Gniezno.
Codex diplomaticus
1912 Codex diplomaticus et epistolaris regni Bohemniae, red. G. Friedrich, t. 2 (1198-1230), Pragae.
Czerner O.
2002      Zabudowy rynków. Šredniowieczne bloki srádrynkowe wybranych duiych miast Slqska, Wroclaw. Danielewski M.
2016 Sieč grodowa na Kujawach orazjejfunkcje odpolowyXdo koňcaXIII wieku, Poznaň.
Dekanskí D.
1999 Poczqtkizákonu dominiknnówprowincjipolsko-czeskiej: pokolenie šw. Jacka w zakoníe, Gdansk.
40
Dembinski P.
Slawomir Gawlas
2003
2005
Fundacja i erekcja kolegiáty šw. Marii Magdaleny w Poznaniu, [w:] Stará inowafara, KMP, nr 3/2003, s. 63-75.
Šrodowisko duchownych w šredniowiecznym Poznaniu, [w:] Civitas Posna-niensis, s. 327-343.
Deptula C. 1975
KoéciólPlockiwXHwieku, [w:] KošciólphckiXI-XXwieku. Jubileuszowa ksiegapamiqtkowa 900-lecia diecezji, red. J. Kloczowski, Plock, s. 67-84. Dokumenty kujawskie i mazowieckie
1888
Dygo M 1993
Dokumenty kujawskie i mazowieckie przewažnie z XIII wieku, wyd. B. Ula-nowski, Archiwum Komisji Historycznej Akademii Umiejetnosci, t. 4, Kra-ków.
„Hospites eciam eo iure fruantur quo et milites Mazouienses". Wsprawie lokacjiPlocka w 1237 roku, Kwartalnik Historyczny, R. 100, z. 3, s. 3-17. Escher M., Hirschmann F. G.
2005     Die Urbanen Zentren des hohen und späteren Mittelalters. Vergleichende Untersuchungen zu Städten und Städtelandschaften im Westen des Reiches und im Ostfrankenreich, 1.1.1: Thematischer Teil, Trier. Ewopejskie miasta
2007
Frvcz J. ' 1982
Garnier C. 2013
1826 Gawlas S. 1994
1997a
1997b
1999
Europejskie miasta prawa magdeburskiego: tradycja, dziedzictwo, identyfi-kacja, red. A. Biedrzycka, A. Kutylak-Hapanowicz, Kraków.
Architektura i sztuka Inowroclawia, [w:] Dzieje Inowroclawia, red. M. Biskup, t. 2 (od!919r. dokonca latsiedemdziesiqtych), Poznaň 1982, s. 417^187.
Die Macht des Machbaren: Staufische Politik im Spannungsfeld königlicher Herrschaft undßrstlicher Partizipation, [w:] Macht und Spiegel der Macht. Herrschaft in Europa im 12. und 13. Jahrhundert von der Hintergrund der Chronistik, red. N. Kersken, G. Vercamer, Wiesbaden, s. 235-253. Gawarecki W. H.
Wiadomošc historyczna miasta Pultuska, Warszawa.
Nova civitas in Okol. Fragment z dziejów Krakowa, [w:] Spoleczeňstwo Polski šredniowiecznej, t. 6, red. S. K. Kuczyňski, Warszawa, s. 101-110. Polityka wewne~trzna Przemysla II a mechanizmy spolecznych dožeň i kon-ftiktáww Wielkopolscejegoczasów, [w:] Przemysl II. Odnowienie Królestwa Polskiego, red. J. Krzyžamakowa, Poznaň, s. 65-80. Czlowiek uwiklany w wielkie procesy-przyklad Muškáty, [w:] Czlowiek w spoleczenstwie sredniowiecznym, red. R. Michalowskí i in., Warszawa, s. 391^101.
Ulica a zmiany krajobrazu miejskiego w okresie lokacji, Kwartalnik Historii Kultury Materiálnej, R. 49, z. 1-2, s. 3-25.
Ustrojawe ispoleczne uwarunkowania lokacji miejskich...
41
2000      O ksztalt zjednoczonego Królestwa. Niemieckie wladztwo terytorialne a genéza spoleczno-ustrojowej odrebnošci Polski, wyd. 2, warszawa.
2005 Przelom lokacyjny w dziejach miast šrodkowoeuropejskich, [w:] Civitas Posnaniensis, s. 133-162.
2006 Komercjalizacjajako mechanizm europeizacji peryferii na przykladzie Polski, [w:] R. Czaja i in., Hernie polskie wobec Záchodu. Studio nad rozwojem šredniowiecznej Európy, Warszawa, s. 25-116.
2009 Die Zentrale Funktion der Städte in Ostmitteleuropa in der Zeit des Landesausbaus, [w:] Städtelandschaften im Ostseeraum im Mittelalter und in der frühen Neuzeit, red. R. Czaja, C. Jahnke, Toruň, s. 9-28.
2012 Chlopi w Polsce piastowskiej przed kolonizacjq na prawie niemieckimjako problém historiograficzny, Roczniki Historyczne, R. 78, s. 7-50.
2013 Das Problem der Fürstenmacht zur Zeit von VincentiusKadluhek, [w:] Macht und Spiegel der Macht. Herrschaft in Europa im 12. und 13. Jahrhundert von der Hintergrund der Chronistik, red. N. Kersken, G. Vercamer, Wiesbaden, s. 273-308.
Gasiorowski A.
1977      Zrodia do dziejów Poznania XW-XV w., [w:] Poczqtki i rozwój Starego Miasta w Poznaniu w šwietle badan archeologicznych i urbanistyczno-ar-chitektonicznych, red. W. Blaszczyk, Warszawa, s. 475-477. 1988a    Miastopóžnosredniowieczne, [w:] Dzieje Poznania do roku 1793, t. 1, cz. 1,
red. J. Topolski, Warszawa-Poznaň, s. 209-232. 1988b    Rzemioslo i handel, [w:] Dzieje Poznania do roku 1793, t. l,cz. 1, red. J. Topolski, Warszawa-Poznaň, s. 269-284. Gieysztor A., Szaniawska W, Koczorowska-PielinskaE., Galicka J., Sygietyňska H., Sottan A.
1980 Warszawa ksiqžeca, [w:] Warszawa, jej dzieje i kultúra, Warszawa, s. 17-55. Gniezno
1995 Gnieznopierwszastolica Polski, miasto íwietego Wojciecha. Katalog wystawy, red. M. Wroňska-Idziak, M. Zieliúska, Gniezno.
Golinski M.
1991 Podstawy gospodarcze mieszczaňstwa wroclawskiego w XIII wieku, Wroclaw. 1997     Socjotopografia póžnošredniowiecznego Wroclawia (przestrzeň podatni-
cy-rzemioslo), Wroclaw. 2000a    Ku rekonstrukcjipierwotnych funkcji Tyňskiego Dworu w Pradze, [w:] Šre-
dniowieczny Slqsk i Czechy. Centrum šredniowiecznego miasta. Wroclaw
a Europa Šrodkowa, Wr.Ant. 2, red. J. Piekalski, K. Wachowski, Wroclaw,
s. 127-137.
2000b Praski Tyn wobec skutków XIH-wiecznej transformacji miasta, [w:] Šre-dniowieczny Šlqsk i Czechy. Centrum šredniowiecznego miasta. Wroclaw a Europa Šrodkowa, Wr.Ant. 2, red. J. Piekalski, K. Wachowski, Wroclaw, s. 139-145.
2000c Wokôl socjotopografiipóínošredniowiecznej Šwidnicy, cz, 1, Wroclaw. 2003      Wokól socjotopogrqfii póénoiredniowiecznej Šwidnicy, cz. 2, Wroclaw.
Slawomir Gawlas
2005a Miasta apolityka gospodarcza Henryka IV Probusa, [w:] Slqsk w czasach Henryka IV Prawego, Wr.Ant. 8, red. K. Wachowski, Wroclaw, s. 49-62.
2005b Ksiqze, biskup i zamki, [w:] Nie tylko zamki. Szkice ofiarawaneprafesorowi Jerzemu Rozpedowskiemu w siedemdziesiqtq rocznic? urodzin, red. M. Cho-rowska i in., Wroclaw, s. 41-53.
2012 Woköl problematyki formawania sie starm mieszczahskiego wPolsce, [w:] Studio zhistorii spotecznej, red. M. Golinski, S. Rosik, Scripta historica medievalia, t. 2, Wroclaw, s. 7-76.
2013 Wstep, [w:] Organizacja wladz miejskich, s. 5-6. Gofembiowski M.
1990      Lokacje miast na prawie chelminskim, [w:] Studio Culmenisa historico--juridica czyli ksiega pamiqtkowa 750-lecia prawa chelmihskiego, t. 1, red. Z. Zdröjkowski, Tonin, s. 282-285. Golernbnik A.
2011      Rozwöj osadnictwa otwartego ipierwsza lokacja miasta, fw:] Plock wcze-
snosredniowieczny, s. 217-278. 2015      Czego (i dlaczego) nie wiemy o przesziosci Plocka   zagadnienia wybrane,
[w:] Archaeologica hereditas. Grody sredniowiecznego Mazowsza. Ksiega
poswigconapamieci Marka Dulinicza,Ted. M. Zurek, M. Krasna-Korycinska,
Warszawa-Zielona Göra, s. 147-158.
Grodecki R.
1921      Przywilej menniczy biskupstwa poznanskiego w r. 1232, Poznan. Gromskj J
1977      Kultura sanitarna Warszawy do konca XVIII w., Warszawa. Guldon Z.
1968     Lokacje miast kujawskich i dobrzynskich wXIII-XVw., Ziemia Kujawska, t. 2, s. 19-46. Guldon Z., Powierski J.
1974     Podziafy administracyjne Kujaw iziemi dobrzyhskiej w XIII—XIV wieku, Poznan. Hirschmann F. G.
2011 Die Anfange des Städtewesens In Mitteleuropa. Die Bischofssitze des Reiches bis ins 12. Jahrhundert, Stuttgart.
2013     Die Bischofstädte um 1150-eine vergleichende Analyse mit Ausblick in die Zeit um 1200, [w:] Wandel der Stadt um 1200. Die bauliche und gesellschaftliche Transformation der Stadt im Hochmittelalter, red. K. Igel i in., Stuttgart, s. 67-80. Historisches Ortslexikon
1983 Historisches Ortslexikon für Brandenburg, cz. l:Lebus, oprac. P. P. Rohlracb, Weimar.
IgelK.
2013 Gesellschaftlicher Wandel' - städtischer Wandel? Zur Formierung urbaner Gesellschaften im 12. Jahrhundert, [w:] Wandel der Stadt um 1200. Die bauliche und gesellschaftliche Transformation der Stadt im Hochmittelalter, red. K. Igel i in., Stuttgart, s. 31^16.
Ustrojowe i spoleczne uwarunkowania lokacji miejskich.
43
IrgangW.
2003      Liberias ecclesiae und landesherrliche Gewalt - Vergleich zwischen dem Reich und Polen, [w:] Das Reich und Polen: Parallelen, Interaktionen und Formen der Akkulturation im hohen und späten Mittelalter, red. T. Wünsch, A. Patschovsky, Ostfildern, s. 93-127. Janiak T., Strzyžewski C.
2001 Osadnictwo wczesnošredniowieczne na terenie Gniezna iw jego regionie, [w:] Gniezno, s. 45-85.
Jasinski T.
1999 Toruň XIII-XIV wieku - lokacja miast toruňskich ipoczqtki ich rozwoju (1231-okolo 1350), [w:] História Torunia, red. M Biskup, t. 1: W czasach šredniowiecza (do roku 1454), Toruň, s. 100-166.
Uwarunkowania lokacji Poznania, [w:J Civitas Posnaniensis, s. 163-172.
2005 Johansen P. 1965
Jurek T. 2003
Die Kaufmannskirche, [w:] Die Zeit der Stadtgründung im Ostseeraum, red. M. Stenberger, Visby, s. 85-134.
2005
2006 2011
2015
1953
Wokólzagadeknajdawniejszych dziejówpoznaŕiskiejfary, [w:] Stará i nowa faru, KMP, nr 3/2003, s. 46-62.
Przebieg lokacji Poznania, [w:] Civitas Posnaniensis, s. 173-191. Dziedzic KrólestwaPolskiego ksiqže giogowski Henryk (1274-1309), Krakow. Písmo w žyciu spoiecznym Polski póznego šredniowiecza, [w:] História spo-lecznapóznego šredniowiecza. Nowe badania, red. S. Gawlas, M. T. Szcze-paáski, Warszawa, s. 203-231.
Rozwój dokumentu polskiego w XIII wieku, [w:] Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, Warszawa, s. 88-144. Kaczmarczyk Z.
1936      Immunitet sqdowy ijurysdykcjapoimmunitetowa w dobrach Košciola w Pol-sce do konca XIVwieku, Poznaň.
Przywilej lokacyjny dla Poznania z r. 1253, [w:] Studia poznaňskie ku uczczeniu 1000-lecia miasta i 700-leciasamorzqdu miejskiego (polowaXw., 1253-1953), oprac. M. Suchocki, Z. Wojciechowski, Poznaň, s. 142-166.
KajzerL.
1990     Zamek w Raciqžku, Budownictwo obronno-rezydencjonalne Kujaw i ziemi dobrzynskiej, cz. 1, Lodi.
Kaniewski A.
2004     Poznaň. Dzieje miasta wodq písane, Poznaň. Kára M.
2006      Tron ksiqžecy ad Sonetom Moriam w Poznaniu w šwietle ponownych dociekaň analitycznych, Slávia Antiqua, t. 47, s. 99-160. Karczewski D.
2012     Franciszkanie w monarchii Piastów i Jagiellonów w íredniawieczu. Powsta-nie - rozwój - organizacja, Krakow.
Slawomir Gawlas
2002 Technológia rzemiešlniczej produkcji piwa we Wroclawiu w okresie šrednio-wiecznym i nowoiytnym na tle browarnictwa europejskiego, [w:] Piwo we Wroclawiu odšredmowiecza po czasy wspólczesne, red. H. Okólska, Wroclaw,
s. 943. Kazimierski K.
1975 Przeglqd žrádel historycznych do dziejów Pultuska, [w:] Pultusk Studia i materiály z dziejów miasta i regionu, t. 2, red. B. Gierlach, A. Gieysztor, B. Kotarski, Warszawa, s. 11-26.
Kodeks dyplomatyczny ksiestwa mazowieckiego, wyd. J. T. Lubomirski, Warszawa.
Kodeks dyplomatyczny Polski, t. 2, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, J. Bartoszewicz, Warszawa.
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1, wyd. I. Zakrzewski, Poznaň. Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 2, wyd. I. Zakrzewski, Poznaň. Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 6, wyd. A. Gasiorowski, H. Kowale-wicz, Warszawa-Poznan.
Zwei Studien über die Anfänge der Städteverfassung in den böhmischen Ländern, II. Privileg des Herzogs Sobieslaw II. fiir die Prager Deutschen, Historica 16, s. 116-142. Vznik mestského zřízeni v českýh zemích, Praha.
Aus Böhmens Verfassungsgeschichte. Staat - Städtewesen - Hussitentum, Praha.
Kiersnowski R„ Kostrzewski B., Wedzki A.
Lvkisi, |w:] Slownik staroiytnošci slowiaňskich, t. 3: L O, red. W. Kowa-lenko, G. Labuda, Z. Stieber, Wroclaw, s. 100-101. Ktoczowski J.
200S     Polskaprowincja dominikánska w šredniowieczu i Rzeczypospolitej obojga
fwielu) narodów, Poznaň. 2010     Wspólnoty zákonne w šredniowiecznej Polsce, Lublin. KocS.
2010 Inowroclaw, Krzyžacy a zjednoczenie Królestwa Polskiego, Inowroclaw. Kodeks dyplomatyczny katedry
13^4     Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej sw. Waclawa, cz. 1, wyd. F. Pie-
kosiňski, Krakow.
Kalobrzeg
200"     Kolobrzeg. Wczesne miasto nadBaltykiem, red. L. Leciejewicz, M. Rebkow-ski, Warszawa. Kowalska A. B., Dworaczek M.
2011 Szczecin wczesnošredniowieczny: nadodrzaňskie centrum, Warszawa.
Ustrojowe ispoleczne uwarunkowania lokacji miejskich...
45
Kóčka-Krenz H.
2003 Dzieje Ostrowa Tumskiego w Poznaniuprzed lokacjq miasta, [w:] W kregu katedry, KMP, nr 1/2003, s. 7-26.
2014     Poznaňski gród ksiqžecy na nadwarciaňskiej wyspie, [w:] Warta, KMP, nr 1/2014, s. 43-52.
Krakow
2014     Krakow románski, red. M. Bochenek, Krakow. Krakow europejskie miasto
2007     Krakow europejskie miasto prawa magdeburskiego 1257-1791. Katalog wystawy, red. G. Lichoúczak-Nurek, Krakow. Krakow w chrzešcijaňskiej Europie
2006     Krakow w chrzešcijaňskiej EuropieX-XIIIw. Katalog wystawy, red. E. Firlet, E. Zaitz, Z. Mistal, Krakow. Krásno wolski B.
2004 Lokacyjne úklady urbanistyczne na obszarzeziemi krakowskiej w XIII iXIV w., Krakow.
2006     Wzorce lokacyjnych ukladów urbanistycznych w Malopolsce: stan i metody badaň, postuláty badawcze, próba syntézy, [w:] Procesy lokacyjne miast w Europie šrodkowo-wschodniej, red. C. Busko, M. Goliňski, B. Krukiewicz, Wroclaw, s. 65-137. Krut-Horonziak O.
1998 Wczesnošredniowieczny Wloclawek, [w:] Civitates principales. Wybrane ošrodki wladzy w Polsce wczesnošredniowiecznej. Katalog wystawy, red. T. Janiak, D. Struniak, Gniezno, s. 108-111.
Kujawski W.
1999 Wloclawek-stolica biskupstwa, [w:] Wloclawek Dzieje, s. 36-72. Kundel R.
2006     Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa. Kuraš S.
1971 Przywileje prawa niemieckiego miast iwsi malopolskich XTV-XV wieku, Wroclaw.
Kutrzeba S.
1898 Kühler W.
1964
Kürbis B. 1988
Lalik T. 1975
Piwo w šredniowiecznym Krakowie, Rocznik Krakowski, t. 1, s. 37-52.
Das Bannmeilenrecht. Ein Beitrag der mittelalterlichen Ostsiedlung zur wirtschaftlichen und rechtlichen Verschränkung von Stadt und Land, Würzburg.
Kultúra wczesnego Poznania: twórcy, opiekunowie, uczestnicy, [w:] Dzieje Poznania do roku 1793, t. 1, cz. 1, red. J, Topolski, Warszawa-Poznan, s. 101-133.
Funkcje miast i miasteczekw Polscepózniejszego šredniowiecza, Kwartalnik Histórii Kultúry Materiálnej, R. 23, nr 4, s. 551-565.
46
Siawomir Gawlas
1976 Genéza sieci miasteczek w Polsce sredniowiecznej, [w:] Miasta doby feudálnej w Europie šrodkowo-wschodniej, red. A. Gieysztor, T. Roslanowski, Warszawa-Poznan-Torun, s. 113-136.
Linette E.
1981      Zamek w Poznaniu. 700 lat dziejów,Foznaň. Lucinski J.
1990 Przywilej chelmiňski z 1233 r., jego tresč oraz dzieje jegopostanowieň, [w:] Studia Culmenisa historico-juridica czyli Ksiega pamiqtkowa 750-lecia prawa chelmiňskiego, red. Z. Zdrójkowski, Toruň, s. 81-139.
Lübke C.
2001 Fremde im östlichen Europa Von Gesellschaften ohne Staat zu verstaatlichen Gesellschaften (9.-11. Jahrhundert), Köln,
LückH.
2009 Zur Gerichtsverfassung in den Mutterstädten des Magdeburger und Lübecker Rechts, [vi:] Grundlagen für ein neues Europa. Das Magdeburger und Lübecker Recht in Spätmittelalter und Früher Neuzeit, red. H. Lück, M. Puhle, A. Ranft, Köln, s. 163-181.
Lodyňski M.
1908 O interpolacjach w dokumentoch biskupstwa plockiego, [w:] Sludya histo-ryczne wydane ku czciprof. W. Zakrzewskiego, Krakow, s. 301-315.
1919 Falsyfikaty wšród dokumentov/ biskupstwa plockiego w XIII wieku. Studium historyczno-dyplomatyczne, Krakow.
Magdeburg
2005     Magdeburg. Die Geschichte der Stadt 805-2005, red. M. Hettenhorst, Dössel, s. 137-153. Magdeburger Recht
1989     Magdeburger Recht, red. F. Ebel, t. 2: Die Rechtsmitteilungen und Rechtssprüche für Breslau, cz. 1: Die Quellen von 1261 bis 1452, Köln. Maciakowska Z.
2011      Ksztaltowanie przestrzeni miejskiej Glownego Miasta w Gdansku dopoczqtku XV wieku, Gdansk. Malachowicz E.
1992 Wrociaw na wyspach. Rozwôj urbanistyczny i architektoniczny, wyd. 2, Wrociaw.
1993 Wroclawski zamek ksiqzqcy i kolegiata šw. Krzyéa na Ostrowie, Wrociaw.
1994 Ksiqžece rezydencje, fundacje i mauzólea w lewobrzežnym Wroclawiu, wrociaw.
Malachowicz M.
2000     Zagadnienie najstarszego košciola sw, Wojciecha we Wroclawiu, [w:j Šlqsk okolo roku 1000, red. M. Malachowicz, M. Mlynarska-Kaletynowa, Wrociaw, s. 189-193. Manikowska H.
2000 Princeps fundator w przedlokacyjnym Wroclawiu. Od Piotra Wlostowica do Henryka Brodatego, [w:] Fundacje ifundatorzy w šredniowieczu i epoce nowozytnej, red. E. Opahnski, T. Wišlicz, Warszawa, s. 37-57.
Ustrojowe ispoleczne uwarunkowania lokacji miejskich...
47
Maroszek J.
1990      Targowiska wiejskie w Koronie Polshej w drugiej poiowie XVH i w XVIII wieku, BiaJystok. Matuszewski J.
1936 Immunitetekonomiczny w dobrach Koscioiaw Polsce do roku 1381,Vomaň. Mikulski K.
1996 Problem tzw. „wyspy" toruňskiej w swietle žrádel podatkowych z koňcaXW ipierwszejpolowy XVwieku, Zapiski Historyczne, t. 61, z. 1, s. 7-24.
1999 Przestrzeň i spoleczeňstwo Torunia od koňca XIV do poczqtku XVIII wieku, Toruň.
Mitkowski J.
1960 Sprawa interpolacji w dokumencie Konráda Mazowieckiego dla biskupstwa plockiego z roku 123 7, [w:] Mediaevalia w 50 rocznicepracy naukowej Jana Dqbrowskiego, red. J. Garbacik i in., Warszawa, s, 39-51.
1968     Kancelária Kazimierza Konradowica, ksiecia kujawsko-ieczyckiego 1233-1267, Wrociaw. Mlynarska-Kaletynowa M.
1986 Wrociaw w X11-X11I wieku. Przemiany spoleczne i osadnicze, Wrociaw. 1995      Przemianyprzestrzenne Wroclawia w wiekach XII-XIII, [w:] Architektura
Wroclawia, t. 2: Urbanistyka, red. J. Rozpedowski, E. Róžycka, J. Urbanik, Wroclaw, s. 9-26. Modzelewski K.
1987 Chlopi w monarchii wczesnopiastowskiej, Wrociaw. Možejko H., Kaczor D., Šliwiáski B.
2006 Zarys dziejów klasztoru dominikaňskiego w Gdansku od šredniowiecza do czasów nowožytnych (1226/12127-1835), [w:] Archeológia Gdaňská, s. 137-214.
Moždzioch S.
2002 Castrum munitissimum Bytom: lokálny ošrodek wladzy w paňstwie wczesno-piastowskim, Warszawa.
Münch H.
1946      Genéza rozplanowania m iast wielkopolskich XIII i XIV wieku, Krakow. Nawrolska G.
2012     Poczqtki Elblqga w šwietle žrádel archeologicznych, Elblyg. Niwiáski M.
1938     Stanowypodúalwlasnošciráeruchomejw Krakowie XVI i XVII stulecia, [w:] Studia historyczne ku czci Stanislawa Kutrzeby, t. 2, Krakow, s. 549-584.
NKDMaz 1989
2000
Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, t. 2: Dokumnety z lat 1248-1355, wyd. I. Sulkowska-Kuraš, S. Kuraš, wspólprac. K. Pacuski, H. Wajs,Warszawa.
Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, t. 3: Dokumenty z lat 1356-1381, wyd. 1. Sulkowska-Kuraš, S. Kuraš, wspólpraca J. Pietka, Warszawa.
48
Stawomir Gawlas
Nowacki B.
2003      PrzemyslI: syn Wladyslawa Odonica, ksiqže wielkopolski 1220/1221-1257, Poznaň. Nowowiejski A. J.
1930      Plock Monografia historyczna, Plock.
OkólskaH.
2002      Wroclawskicechkarczmarzywokresieod2pol.XlIIdokoňcaXVlIIw., [w:] Piwo we Wroclawiu od šredniowiecza po czasy wspóíczesne, red. H. Okólska, Wroclaw, s. 47-57. Organizacja wladz miejskich
2013 Organizacja wladz miejskich na obszarze Pierwszej Rzeczpospolitej ina Šlqsku wXlII-XVIIIw., red. M. Golinski, K. Mikulski, Toruň.
Ossowski W.
1999     Studia nad lodžiami jednopiennymi z obszaru Polski, Gdaňsk. 2010     Przemiany w szkutnictwie rzecznym w Polsce. Studium archeologiczne, Gdaňsk.
Pakulski J.
1999 Wladze i spolecznošč miejska w dobiepolokacyjnej (XTV-XVw.), fw:] Wlo-clawek. Dzieje, s. 118-138.
Parou A.
2008 Ugoda w sprawie kasztelanii milickiej (26 VI1249), |w:] Milicz, s. 97-128. Paszkiewicz B.
2009 Brakteaty -pieniqdz šredniowiecznych Prus, Wroclaw. PaukM.
2010 Moneta episcopalis. Mennictwo biskupie w Europie Šrodkowej X-XIII w. ijego zachodnioeuropejski kontekst, Przeglad Historyczny, t. 101, z. 4, s. 539-571.
Pauk M., Wóflriewicz E.
2012 Struktury administracyjne Slqska jako czynnik spójnošci prawnoustrojowej (XII-XVw.j, Šlaski Kwartabiik Historyczny Sobotka, t. 67, z. 4, s. 53-77.
2013 The administrative structure of Silesia as a determinant of legal and constitutional cohesion (Í2'h-15ů' century), [w:] Cuius regio? Ideological and territorial cohesion of the historical region of Silesia (c. 1000-2000), 1.1: The long formation of the region Silesia (c. 1000-1526), red. L. Hare, P. Wi-szewski, R. Žerclik, Wroclaw, s. 65-91.
Pawlak P.
2005 Cmentarzyska przedlokacyjnego Poznania, [w:] Civitas Posnaniensis, s. 59-109.
PelaW.
1992     Rynek w Pultusku w šwietle íródel archeologicznych, Kwartabiik Historii
Kultury Materiálnej, R. 40, z. 3, s. 347-358. 1997     Badania archeologiczno-architektoniczne miasta Pultuska w latách
1978-1984, [w:] Pultusk. Studia i materiály z dziejów miasta i regionu, t. 3,
red. A. Gieysztor i in., Warszawa-Pultusk, s. 41-54.
2000
Pelczar S. 2013
Pianowski Z, 1994
piekalski J. 1999
2004
2005
2010
2014
Pierzak J.
2002 Plock
2011 Polak Z.
2001 2008
2011 Przemyél 2010
Ustroj owe i spoleezne uwarunkowania lokacji m iejskich... 49
Stare Miasto w Pultusku w šwietle íródel archeologiczno-architeklonicznych, [w:] Pultusk Studia i materiály z dziejów miasta i regionu, t. 4, red. H. Sam-sonowicz, Pultusk, s. 11-34.
Wladyslaw Odonic: ksiqže wielkopolski, wygnaniec i protektor Košciola (ok. 1193-1239), Kraków.
„ Sedes regniprincipales ". Rezydencjepiastowskie do polowyXIIIwieku na tie europejskim, Kraków.
Od Kolonii do Krakowa. Przemiana topografii wezesnych miast, Wroclaw. Wczesne domy mieszczan w Europie Srodkowej. Genéza-funkeja -forma, Wroclaw.
Wroclaw - miasto Henryka IV, [w:] Slqsk w czasach Henryka IVPrawego, Wr.Ant. 8, red. K. Wachowski, Wroclaw, s. 39^18.
Struktura osadnieza i drogi Wroclawia przed wytyczeniem regulárnej sieci ulic, [w:] Ulicešredniowiecznego Wroclawia, red. J. Piekalski, K. Wachowski, Wr.Ant. 11, Wroclaw, s. 47-55.
Praga, Wroclaw i Kraków. Przestrzeň publiezna iprywatna w czasach šredniowiecznego przelomu, Wroclaw.
Zamek biskupów krakowskich w Slawkowie, Bytom.
Plock wczesnošredniowieczny, red. A. Golembnik, Warszawa.
Lokacjeplockie w šwietle archeologii, Rocznik Mazowiecki, t. 13, s. 24-39. Raz jeszcze o trzynastowiecznej lokacji Plocha, [w:] Przez granice czasu. Ksiega jubileuszowa pošwiecona profesorowi Jerzemu Gqsowskiemu, red. A. Buko, W. Duczko, Pultusk, s. 223-228.
Plock šredniowieczny - kontynuacja czy nowajakošč?, [w:] Plock, s. 311—376.
Przemysl wczesnosredniowieczny, red. E. Sosnowska, Warszawa. Przywileje miasta
1994      Przywileje miasta PoznaniaXHI-XVI1Iwieku, wyd. W. Maisei, Poznan. Przywileje ustanawiajqce
2007 Przywileje ustanawiajqce gminy miejskie wielkiego Krakowa (XIII—XVIII Wiek), oprac. B. Wyrozumska, Krakow.
PU
1909     Preußisches Urkundenbuch, oprac V. A. Serphin, t 1, cz. 2, Königsberg, Rabecka-Brykczynska I.
1964 Karczma, [w:] Slownik starozytnosci slowianskich, t. 2: F—K, red. W. Kowa-lenko, G. Labuda, T. Lehr-Splawiriski, Wroclaw, s. 373-375.
1974 Jatki rzeznicze w Polsce w XUl-XW wieku, [w:] I. Rebacka-Brykczyriska, T. Sobczak, Z problematyki badan nad produkcjq i konsumpejq zywnosci w Polsce, Wroclaw, s. 7-130.
■
50
RadzimiňskiA
Slawomir Gawlas
1999
Rajman J. 2004 2012
Ratajczak T, 2008a
Kapitula i duchowieňstwo katedrálne w šredniowiecznym Wloclawku, [w:] Wioclawek Dzieje, s. 73-86.
Krakow: zespól osadniczy, proces lokacji, mieszczanie do roku 1333, Krakow. Krakowska civitas soltysów Piotra i Salomona, [w:] Spoleczeňsiwo Polski šredniowiecznej. Zbiór studiem, t. 12, red. S. Górzyňski, Warszawa, s. 47-68.
Medieval architecture of the royal castle in Poznaň, Quaestiones Medii Aevi Novae, t. 13, s. 219-242. 2008b    Šredniowieczny zamek królewski w Poznaniu. Uwagi na témat chronologii i genézy architektury, [w:] Przemyslowie Wielkopolscy od ksiecia dzielnico-wego do króla Polski, red. H. Kóčka-Krenz, Poznaň, s. 33-54. Rechts- und Sprachtransfer
2008      Rechts- und Sprachtransfer in Mittel und Osteuropa. Sachsenspiegel und Magdeburger Recht, red. E. Eichler, K. Lück, Berlin. Rebkowski M,
2001      Pierwsze lokaeje miasl w ksiestwie zachodniopomorskim. Przemiany prze-strzenne i kulturowe, Kolobrzeg. Rocznik kapituly gniežnieňskiej
1962     Rocznik kapituly gniežnieňskiej 1192-1247, [w:] Roczniki wielkopolskie, wyd. B. Kürbis, Monumenta Poloniae Historica, nova series, t. 6, Warszawa, s. 1-20. Rocznik kapituly poznaňskiej
1962 Rocznik kapituly poznaňskiej 965-1309, [w:] Roczniki wielkopolskie, wyd. B. Kürbis, Monumenta Poloniae Historica, nova series, t. 6, Warszawa, s. 21-109.
RogalankaA.
1977 O ukladzie i wielkošci parcel w šredniowiecznym Poznaniu (Próba rozpoznania problému), [w:] Poczqtki i rozwój Starego Miasta w Poznaniu w šwietle badaň archeologieznych i urbanistyczno-architektonicznych, red. W. Blaszczyk, Poznaň, s. 323-376.
1988      Lokacja miasta na lewym brzegu Warty w 1253 roku, [w:] Dzieje Poznania do roku 1793, t. 1, cz. 1, red. J. Topolski, Warszawa-Poznaň, s. 146-163. Rojkowska H.
2014      Odkrycia przed košciolem Dominikanów w Krakowie, [w:] Kraków, s. 105-120. Rozpedowski J.
1995      Wroclaw pierwszej iokacji, [w:] Architektura Wroclawia, t. 2: Urbanistyka, red. J. Rozpedowski, E. Róžycka, J. Urbanik, Wroclaw, s. 41-51. Rozwalka A., Niedžwiadek R., Stasiak M.
2006     Lublin wczesnošredniowieczny. Studium rozwojuprzestrzermego, Warszawa.
Ustrojowe ispoleezne uwarunkowania lokacji miejskich..
51
Rutkowska-Plachcinska A.
1962 Gmina miejska wpoczqtkachXIIIw. w Polsce, [w:] Wiekišrednie - medium aevum. Prace oßarowane Tadeuszowi Mantteuflowi w 60 rocznice urodzin, red. A. Gieysztor, M. H. Serejski, S. Trawkowski, Warszawa, s. 143-150. 1978 Urzqdzenia mlyňskie, przetwórstwo i wyrób artykulów spozywczych, orga-nizaeja sprzedazy, [w:] Historia kultury materialnej Polski, t. 2: Od XII do XVwieku, red. A. Rutkowska-Plachciňska, Wroctaw, s. 180-203. Rynek wroctawski
2001 Rynek wroclawski w šwietle badaň archeologieznych, cz. 1, red. C. Buáko, Wr.Ant. 3, Wroclaw.
2002 Rynek wroclawski w šwietle badaň archeologieznych, cz. 2, red. J. Piekalski, Wr.Ant. 5, Wroclaw.
Salina A.
20 i 1      Polityka ksiqiat mazowieckich wobec wladz Košciota odpoczqtkuXTVwieku do 1526 roku, Poznaň. Salsa Cholbergensis
2000     Salsa Cholbergensis. Kolobrzeg w šredniowieczu, red. L. Leciejewicz, M. R^bkowski, Kolobrzeg. Samsonowicz H.
2014     Szkice o miešcie šredniowiecznym, Warszawa. Sawicki T.
2001a    Badania vrzy košciele šw. Jerzego w Gniežnie, fw:l Gniezno, s. 163-185. 2001b    Pracownia romaňskiej ceramiki architektonieznej na Garze Lecha, [w:l Gniezno, s. 187-218.
2001c    Z badaň nadzamkiem ksiqžecym na Garze Lecha w Gniežnie, [w:] Gniezno, s. 221-241.
2016      Gniezno. Centrlany ošrodekpaňstwa wczesnopiastowskiego w šwietle badaň archeologieznych, [w:] Chrzest- šw. Wojciech, s. 59-104. Schlesisches Urkundenbuch
1971     Schlesisches Urkundenbuch, t. 1: 971-1230, oprac. H. Appelt, Graz.
1977     Schlesisches Urkundenbuch, t. 2:1231-1250, oprac. W. Irgang, Wien.
1984     Schlesisches Urkundenbuch, t. 3: 1251-1266, oprac. W. Irgang, Graz. Schulz K.
1992      „Denn sie lieben die Freiheit so sehr... " Kommunale Aufstände und Entstehung des Europäischen Bürgertums im Hochmittelalter, Darmstadt.
Sikora F.
1969     Dokumentyi kancelariaPrzemyslalorazBoleslawaPobožnego 1239-1279 na tle wspólczesnej dyplomatyki wielkopolskiej, Wroclaw.
Sikorski C.
1995      Uwagi o gniežnieňskim zámku arcybiskupim, [w:] Gniezno. Studia i materiály historyezne, t. 4, red. J. Topolski i in., Poznaň, s. 247-266.
Skierska I.
2003     Obowiqzek mszalny w sredniowiecznej Polsce, Warszawa.
52
Sloá M. 2000 2006a
2006b
2007
2010 Soroka E. 1990
Slawomir Gawlas
Szpitale šredniowiecznego Wroclawia, Warszawa.
Sukiennictwo w Europie Srodkowej i wroclawskie rtowe miasto, Šlaski Kwar-talnik Historyczny Sobotka, t. 61, z. 2, s. 211-223.
Futtdatio civitatis. Program fundacyjnyprocesu lokacyjnego naprzykiadzie Wroclawia, Krakowa i Poznania, [w:] Procesy lokacyjne miast w Europie šrodkowo-wschodniej,ied. C. Buáko, M. Goliňski, B. Krukiewicz, Wroclaw, s. 227-245.
Poczqtki osady waloňskiej i košciola šw. Maurycego we Wroclawiu, [w:] Dzieje parqfii šw. Maurycego na Przedmiešciu Olawskim we Wroclawiu. Od poczqtku osady waloňskiej -poprzez czas Festung Breslau-do wspólcze-snošci, red. R. Žerelik, Wroclaw, s. 11-20.
Miasta podwójne i wielokrotne w šredniowiecznej Europie, Wroclaw.
Romaňskie plytki ceramiczne z Gniezna, [w:] Gniezno. Studia i materiály historyczne, t. 3, red. M. ZieMska, Poznaň, s. 59-101.
Sowina U 2009
Woda i ludzie w miešciepóžnošredniowiecznym i wczesnonowotytnym. Ziemie polskie z Europq w tle, Warszawa. SpiežJ.A. OP
2003     Poczqtki klasztoru w Gdaňsku na tle najstarszych fundacji dominikuňskich, [w:] Dominikanie. Gdaňsk - Polska - Europa, red. D. A. Dekaňski, A. Go-lembnik, M. Grubka, Gdaňsk-Pelplin, s. 167-184. Dominikanie w Poznaniu, [w:] Nasi dominikanie, KMP, nr 3/2004, s. 7-19.
2004
Spominki 1996
Spominki Ploche, [w:] RocznikŠwietokrzyski, wyd. A. Rutkowska-Plachciň-ska, MonumentaPoloniae Historica, nova senes, t. 12, Krakow, s. 127-129.
Stan badaň 2009
Stan badaň archaologicznych miast w Polsce, red. H. Pancr, M, Fudziňski, Z. Borcowski, Gdansk. Starnawska M.
1999     Mimózy Jerozolimq a tukowem. Zákony krzyžowe na ziemiach polskich w šredniowieczu, Warszawa. Starzynski M.
2010 Civitas nostra cracoviensis. Szkic dopolityki miejskiej Kazimierza Wielkiego, [w:J Kazimierz Wielki: história i tradycja, red. M. Jaglarz, Rocznik Niepo-lomicki, t. 2, Niepolomice, s. 37-100.
Stawski M. 2010
Skryptorium czermňskie jako miejsce powstania r^kopisów lititrgicznych norbertanek plockich. Uwagi o zwiqzkach dwóch klasztorów kanonikatu regularnego na Mazowszu, [w:] Sanctimoniales. Zákony ieňskie w Polsce i Europie Srodkowej (do przelomu XVlll iXIXwieku), red. A. Radzirninski, D. Karczewski, Z. Zyglewski, Bydgoszcz, s. 469^180.
Ustrojowe i spoleczne uwantnkowania lokacji miejskich..
53
Stelmach R.
2012      Co mówiq o karczmach šredniowieczne dokumenty šlqskie?, [w:] Koációl i spoleczeňstwo. Studia nad obiegiem informacji ikonfliktach zbrojných w dawnych i nowych wiekach, red. J. Grabowski, Warszawa, s. 77-91. Studia šredniowieczne
2006     Tadeusz Lalik, Studia šredniowieczne, wybral S. Trawkowski, Warszawa. Sucbodolska E.
1980     Regesty dokumentów mazowieckich z lat 1248-1345, Warszawa-Lódž.
2006 Dzieje polityczne (polowa XUI-polowa XIV w.J, [w:] Dzieje Mazowsza, t. 1, red. H. Samsonowicz, Pultusk, s. 213-256.
Suchodolski S.
1987      Moneta možnowladcza i košcielna w Polsce wczesnoéredniowiecznej, Wro-ctaw. Szacherska S. M.
1960      Opactwo cystersów w Szpetalu a misjapruska, Warszawa. 1978      Zloty Wiek miasta 1495-1580, [w:] Dzieje Plocka, wyd. 2, red. A. Gieysztor, Plock,s. 126-179.
1992     Plock - civitas vetus czy civitas cathedralis ?, [w:] Spoleczeňstwo Polski šredniowiecznej. Zbiórstudiów,t. 5,red. S. K.Kuczyůski,Warszawa,s. 175-188.
SzulcA.
2016     Z inspiracji ksi^žnej Jolenty. Klasztory jřanciszkanów i klarysek w šrednio-wiecznym Gnieínie, [w:] Chrzest ~ šw. Wojciech, s. 157-173.
Szyma M.
2011 Architektura sakralna Plocka wXIIl w. - kolegiáta šw. Michala i košciól šw. Dominika, [w:] Plock, s. 279-310.
Szymaniak M.
2007 Biskup plocki Gedko (1206-1223). Dzialalnošé košcielno-polityczna na tle procesu emancypacji Košciola polskiego spod wladzy ksiqž$cej, Toruň.
Szymaflska M.
1953      Wójtostwo poznanskie 1253-1386, [w:] Studia poznaňskie ku uczczeniu 1000-lecia miasta i 700-lecia samorzqdu miejskiego (polowa X w.. 1253-1953), oprac. M Suchocki, Z. Wojciechowski, Poznaň, s. 167-193. Teterycz-Puzio A.
2012 Na rozstajnych drogách. Mazowsze aMalopolska w latách 1138-1313, Stupsk.
Thieme A.
2001      Die Burggrafschaß Altenburg. Studien zu Amt und Herrschaft im Übergang vom hohen zum späten Mittelalter, Leipzig.
Topolski J.
1965      Gniezno miastem wielkichjarmarköw, [w:] Dzieje Gniezna, red. J. Topolski, Warszawa, s. 260-324. Trawkowski S.
1958      Olbin wroclawski w XII wieku, Roczniki Dziejów Spolecziiych i Gospodar-czych, t. 20, s. 69-103.
54
Siawomir Gawlas
1962
2005
Taberny plockie na przelomie XI iXII wieku. Wsprawie zakresu obrotit towarowo-pienifžnego, Przeglad Historyczny, t. 53, z. 4, s. 731-744. Opuscula medievistica. Studia nad historie} spolecznq Polski wczesnopia-stowskiej, Warszawa. Trzecieski M.
2011 Przestrzeň publicma sredniowiecznego Plackajako przedmiot badaň archeologa, [w:] Ulica, plac i cmentarz w publicznej przestrzeni sredniowiecznego i wczesnonowožytnego miasta EuropySrodkowej,Wi.Ant. 13,red. S. Krabach, J. Piekalski, K. Wachowski, Wroclaw, s. 63-75.
Urkunden und erzählende
1970      Urkunden und erzählende Quellen zur deutschen Ostsiedlung im Mittelalter, cz. 2, red. H. Heibig, L. Weiarich, Darmstadt. Urzednicy kujawscy i dobrzyňscy
2014 Urzednicy kujawscy i dobrzyňscy XII-XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, S. Szybkowski, Urzednicy dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku, t. 6, z. 1, red. A. Gasiorowski, Komik.
Zwrot duszpasterskiw Koiciele na Zachodzie, fw:] História chrzešcijaňstwa: religio, kultura, polityka, t. 5: Ekspansja Košciola rzymskiego 1054-1274, red. A. Vauchez, Warszawa, s. 611-634.
Rozwój uposaženia arcybiskupa gnieinieňskiego w šredniowieczu z uwzgled-nieniem stosunków gospodarczych w XIV i XV w., Lwów.
VauchezA. 200]
Warežak J. 1929
Wawrzyniak P 1999
Odkrycie reliktów muru obronnego z czasów biskupa Jana Lubraňskiego na Ostrowie Tumskim w Poznaniu, [w:] Jan Lubraňski ijego dzielo, KMP,
nr 2/1999, s. 136-139. Wczesnošredniowieczny Plock
2002     Wczesnošredniowieczny Plock, red. A. Goíembnik, Warszawa.
Wloclawek, [w:] Slownik starozytnosci slowiaňskich, t. 6: T-W, red. G. La-buda, Z. Steiber, Wroclaw, s. 525-527.
Rozwój Gniezna wpóžnym šredniowieczu (wiek XIII-XV), [w:] Gniezno pierwsza stolica Polski, miasto šwietego Wojciecha. Katalog wystawy, red. M. Wroúska-Idziak, M. Zieliúska, Gniezno, s. 27-43.
Wedzki A. 1980
1995
Miejskie mury obranne w paústwiepolskim dopoczqtkuXVwieku, Warszawa.
Widawski J. 1973
Wiesiolowski J. r ,
2005 Kultura literacka, szkolna i dworska trzynastowiecznego Poznania, Lw.J
Civitas Posnaniensis, s. 193-206.
2006 Košciól i osada Šwiety Marcin w šredniowieczu i okresie staropolskim, [w:J Šwiety Marcin, KMP, nr 1/2006, s. 7-18.
Ustrojowe i spoleczne uwarunkowania lokacji miejskich...
55
Wloclawek. Dzieje
1999      Wloclawek. Dzieje miasta, red. J. Staszewski, t. roku, Wloclawek.
Wojda L. 1993 1995
1: Odpoczqtków do 1918
Wloclawek, Wloclawek.
Zamek we Wloctawku na tle sredniowiecznego miasta, [w:] Stolica i region. Wloclawek ijego dzieje na tieprzemian Kujaw iziemi dobrzyňskiej, red. O. Krut-Horonziak, L. Kajzer, Wloclawek, s. 123-135. WoloszA. K. F.
1998     Románska architektura košciola p.w. šw. Dominika wPlocku, Mazowsze, t. 11, s. 89-120. Wólkiewicz E.
2008     Patrimonium sancti lohannis. U poczqtków wladztwa biskupiego w ziemi otmuchowskiej, [w:] Milicz, s. 225-234.
Curia episcopalis. Organizacja rezydencji biskupów wroclawskich w póžnym šredniowieczu, [w:] Dom, mqfqtek klient, sluga. Manifestacjapozycji elit w przestrzeni materiálnej i spolecznej (XIII-XIX wiek), red. M. Pauk, M. Saczyŕiska, Warszawa, s. 81-110. Urzqdnicy miejscy Nysy do 1618 roku, Toruň.
Košciól ijego wierni. Struktury košcielne i formy pobožnošci w šredniowiecz-nej Nysie, Kraków. Wroniszewski J.
2001      Szlachta ziemi sandomierskiej w šredniowieczu. Zagadnienia spoleczne i gospodarcze, Poznaň-Wroclaw.
2010
2013
2014
Wünsch T. 2002
Territorienbildung zwischen Polen, Böhmen und dem deutschen Reich: Das Breslauer Bistumsland vom 12. bis 16. Jahrhundert, [w:] Geschichte des christlichen Lebens im schlesischen Raum, red. J. Köhler, R. Bendel, Münster, s. 199-264. Wysokiňski L., Golembik A.
2011      Budowa geologiczna rej onu škarpy plockiej, jej geomorfologia i topografia, [w:] Plock, s. 39-52. Zbiór dokumentów
1975     Zbiór dokumentów i listów miasta Plocka, t. 1: 1065-1495, wyd. S. M. Sza-cherska, Warszawa.
Zbiór ogólny
1919      Zbiór ogólny przywilejów ispominków mazowieckich, wyd. J. K. Kocha-nowski, Warszawa. Zieliúska-Melkowska K.
1986     Przywilej chelminski 1233 i 1251, Toruň. Ziólkowska H.
2004     Czaspowstama i osoba fundatora tzw. Zámku Przemysla w Poznaniu, fw:] Zamek ksiažqt, królów, starostów, KMP, nr 4/2004, s. 27-38.
Slawomir Gawlas
56
Zwoliňska J.
1969 Puitusk w šredniowieczu, [w:] Pultusk. Studia i materiály z aziejow miasta i regionu, t. 1, red. J. Antoniewicz, A. Gieysztor, S. Kotarski, Warszawa, s. 2-57.
Žebrowski T.
2003 Sierpc wšredniowieczu iXVIwieku, [w:] Dzieje Sierpca iziemisierpeckiej, red. M. Chudzynski, Sierpc, s. 83-100.
Žemlička J.
2014 Králoství v pohybu: Kolonizace, města a stříbro v závěru přemyslivské epochy, Praha.
ŽurekA.
2006 Summum Wratislaviense, Šlaski Kwartalnik Historyczny Sobotka, t. 61, z. 1, s. 69-84.
POLITICAL AND SOCIAL CONDITIONS OF URBAN INCORPORATION IN POLISH TERRITORY IN THE FIRST HALF OF THE 13™ CENTURY
Summary
The rapid acceleration of the urbanization processes in Polish territory in the first half of the 13'6 century occurred in a period when the ducal document became the means of control over land ownership, trade, and generally, the confirmation of property rights. Regarding the beginnings of urban incorporations in Poland, we have only fragmentary information in written sources that is overshadowed by their model developed in the middle of this century. Archaeological excavations showed the multi-phase nature of settlement transformations in urban centres. Due to these, we can better understand the gradual development of the incorporation model: from a colony of foreign merchants, referred to as guests (hospites), to a trade and craft municipal town. Already in the first phase of urbanization, the aspirations of dukes to seize the benefits of urbanization and the development of the monetary economy collided with ownership privileges of the Church. After the introduction of the Gregorian reforms in Poland the dependence of bishops on dukes decreased. Old bestowals that were necessary to fulfil the political tasks of the episcopate and the functioning of the liturgy became a burden. The model of an early town under German law is presented in a document designed in 1237 for the incorporation of Plock. After decades of conflict with the Church in this town, the source documentation that allows researchers to know the course of the municipality's formation survived. Similar process can be observed in other diocesan seats: Wroclaw. Poznaň, Gniezno, Wloclawck and Krakow; apart from Wloclawek, bishops' cities did not develop in other centres. The Piasts gradually removed the powers of the Church, favouring other bishops' properties and cooperating with emerging urban communes.
Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytet Mikolaja Kopernika w Toruniu
Archaeologia Historica Polona _torn 23,2015
http://dx. dot org/1 ft 12775/AHP.2015.002
KRZYSZTOF M1KULSKI
Soc jotopografia przedmiešč torunskich w XTV-XVTII wieku -
- przypadek Žabienca
The socio-topography of Tenia's suburbs in the 14,b-18Ul century -
- the Žabieniec case
Zarys trešci. Jedným z najbardziej regularnie, gesto zabudowanym i zasiedlonym obszarem na przedmieáciu Torunia od šr edniowiecza do koňca XVIII wieku byl Žabieniec - ezeše Rybaków. W šredniowieczu obejmowal on 22 parcele, zas w koňcu XVIII wieku 24 parcele, którym wíadze pruskie nadaly w 1793 roku numery katastrálne 48-71. W artykule odtworzone zostaty losy parcel potožonych na Žabieňcu w XVIII wieku (z zaznaczeniem wysokošci czynszów oplácaných do kasy miejskiej, zmian w zabudowie, zniszczeň powodowanych przez wylewy Wishy i inne wydarzenia, np. wybuch prochu), a takže struktura zawodowa i etniezna ich dzieržawców. Rekonstrukcja ta pokazuje možliwošci badaň nad przedmíeáciami toruúskimi w przyszlošci.
Slova kluczowe: Toruň, Žabieniec, sredniowiecze, nowozytnošč, soejotopografia.
Stan badaň
Stan badaň nad przeobraženiami przestrzeni urbanistycznej i soejotopografii miast polskich w šredniowieczu i epoce nowožytnej jest nadal stosunkowo ubogi. Dotyczy to równiež Torunia, jednego z najwiekszych miast polskich tamtej epoki. Brak opracowaú pošwi^conych tej problematyce sprawil, že w wielu publikacjach, takže naukowych. powtarzane S4 bledne ustálenia niemieckich historyków-regionalistów z XIX wieku. Opracowany i opublikowany w latách 90. ubieglego wieku „Atlas historyczny Torunia" stanowi jedynie synteze i popula-ryzaeje ówczesnego stanu wiedzy. Natomiast nie byly dotad wykorzystane przez badaczy bogate archiwalia fiskálně, sadowe i kartografiezne, przechowywanc