13 8 Hanna Koika-Krenz
POZNAN-FROM STRONGHOLD TO CITY
Summary
The process of the formation of the urban centre in Poznan was long and variable, which resulted in particular from changes taking place in the early medieval settlement network. The results of historical analyses and archaeological excavations lead to the conclusion that the formation of this centre can be divided into three main stages, whose material manifestation were the changes in the major settlement areas. The first stage was related to the operation of the stronghold on Ostrow Turaski (Cathedral Island), located at the crossing of water and overland routes, activating the surrounding settlement since at least the beginning of the 10th century. The second stage should be related to the first attempt at the city's incorporation in the 1230s, based on the settlement situated on the right bank of the Warta River (Ostrowek, Srodka and Komandoria). Designating the third stage was the transfer of the seat of the Dominicans to the left bank of the river in 1244 and ownership regulations in relation to the functioning of the settlements of sw. Gotard, sw. Marcin and sw. Wojciech, which brought lasting results in the creation of the city. Archaeological data indicates that the development of the newly founded city initially proceeded with difficulty, probably in part due to the sudden death of Przemysf I. As late as in the 1280s, during the reign of Przemysl II it gained momentum, as evidenced by sources, as well as the construction of the monumental ducal castle.
Archaeologia Historica Polona 1011123,2015
Muzeum Archeologiczne y, Gdaňsku
http://dx.doi.org/10.12775/AHP.2015.006
HENRYK PANER
Rozwój przestrzenny wczesnošredniowiecznego Gdaňská w šwietle žródel archeologicznych
Spatial development of early medieval Gdansk in the light
of archaeological sources
Zarys trešci: Artykul jest próba podsumowania dotychczasowego stanu badaň archeologicznych w kontekácie ustálen dotyczacych rozwoju przestrzennego wczesnošredniowiecznego Gdaňská. W rozwažaniach uwzgledniono zarówno tezy oparte o rezultáty starszych badaň, jak i efekty najnowszych prac wykopaliskowych, w tym nowe wyniki datowania grodu gdaňskiego. W swietle dokonaných ustálen Gdaňsk wczesnošredniowieczny jawi si? jako zespól osadniezy zložony z róžnorodnychpod wzgledem formy i funkeji elementów, które cechuje zarówno wieloczlonowošč, jak i nieregularnosč ukladów przestrzennych.
Slowa kluczowe: Gdansk, wezesne šredniowiecze, architektura románska.
GdanskjestpotožonynadZatokq Gdaňsky w miejscu gdzie Motlawauchodzi do Wisiy, okoto 4,5 km od brzegu Morza Baltyckiego. Zatoká ta jest odgrodzona od otwartego morza poprzez Pólwysep Helski, który rozciaja si§ na dlugošci ponad 30 km, tworzac ideálne warunki dla funkcjonowania portu morskiego. Až do roku 1371 jedna z odnóg Wisiy, znaná jako Wisia Gdaňská, ptynela w miejscu obecnej ulicy Watewej i Karpiej. Tak wiec od wschodu miasto byte chronione przez Motlaw^, delt§ Wisiy i przez bagna Žulaw, od poludnia zas przez rzeke Radunie;. Od záchodu wynosi sie, tutaj wysoezyzna Pojezierza Kaszubskiego ze znacznq liezba. cieków wodnych, formujacych u jej podnóža aluwialne stožki. Cieki te stanowiq doskonale žródto czystej wody pitnej, a fakt, že spiywajq zwawym nurtem z dosc znacznych wysokosci, czynije przydatnymi tak do celów obronnych, jak i gospodarezych. Zatem od zarania swego istnienia Gdaňsk byt šwietnie ulokowany i dobrze chroniony, znajdujqc sic w bezpiecznej odleglošci od morskiego wybrzeža, a przy tym ležac na skrzyžowaniu kilku gíównych szlaków ladowych, rzecznych i morskich, w miejscu doskonale zaopatrzonym w wod§ pitnq.
! 40 Hemyk Paner
Grodzisko na „ Zamczysku "
Wczesnosredniowieczny gród gdaňski položony w widlach Motlawy i Wisry (znaný w literaturze jako stanowisko 1) zostal w 1. polowie XIV wiek u w znacznym stopniu zniszczony w trakcie budowy zámku krzyžackiego, od czego ta czešc miasta otrzymala nazwe „Zamczysko". Najstarsze odkrycia mialy tu miejsce w latách 20. XX wieku, kiedy w wykopach pod instalacje odkryto warstwy wczesnošredniowieczne, fragmenty murów zamkowych oraz póžnoáredniowiecz-ne cmentarzysko. Po wojnie, w latách 1948- 1954, prowadzono tu badania przy ulicy Rycerskiej 5 (wykopy I-V o powierzchni 325 m2), odsianiajae 17 poziomów zabudowy grodu, datowanych wówczas od okolo 980 do 1308 roku, tj. do zajecia Gdaňská przez Krzyžaków1. Nieopodal, przy ulicy Rycerskiej 13, natrafiono na ulice o szerokoáci 5,5 m, której nawierzchnia byla umocniona drewnianynú bierwionami oraz usytuowanych nad nú| szesc poziomów zabudowy, datowanych wówczas na okres od poczatku XI do koňca XIII wieku (Lepówna 1967, s. 110-116; Barnycz-Gupieniec 1998, s. 6). Badaniami objeto lež umocnienia grodu, zakladajac vykop VIII przy ulicy Rycerskiej 14/14. Stwierdzono, že drewniano-ziemna konstrukeja walu zostala posadowiona na warstwachnie starszych niž Xl-wieczne. W latách 1954-1961 odslonieto i zadokumentowano relikty umocnieň brzegowych oraz konstrukeje poniostów zwiazanych z funkejonowaniem portu, usytuowane po zachodniej i poludniowo-zachodniej stronie grodzíska, miedzy innymi przy ulicy Sukienniczej 8 (wykop XX), przy ulicy Obroňców Poczty Polskiej 1/2 (wykop XXI) oraz przy ulicy Grodzkiej 3-4, gdzie odkryto nie tylko wczesnošrednio-wieczne nabrzeža i pomosty, ale takže pozostalošci walów oraz podwaliny baszty grodowej. Natrafiono tež na relikty umocnieň brzegowych zwiazanych z portem novo powstajacej dzielnicy miasta (stanowisko 2), usytuowanych nad zbiornikiem ivodm m pomiedzy ulicami Tartaczna, Sukiennicza i Placem Obroňców Poczty Polskiej otwartym od poludnia na Motiawe, od pólnocy zbierajacy wody cieku pft nacego z wysoezyzny (Zbierski 1964, s. 188-192).
W opinii Janiny Kamiňskiej jednoczlonowy gród byl otoezony watem, o sze-rokošci u podstawy wynoszacej okolo 14 m; zamykal on obszar o powierzchni okolo 2,25 ha (165 x 215 m). Zamieszkiwala go ludnosc wolna, której dieta zawierala w wiekszošci zboža i mieso zwierzat hodowlanych, lowiaca ryby indywidualnie, trudniaca sie takže rzemioslem. Ws'ród importów odkryto przedmioty pochodzace z Anglii, Fryzji, Flandrii, Nadrenií, Saksonii, Skandynawii, Prus, Rusi Kijowskiej i Bizancjum. Po zniszczeniu grodu przez Boleslawa Krzywoustego ludnošč ku-piecka i rzemieálniczaprzeniosla sie na podgrodzie (stanowisko 2), zas w grodzie pozostalí ludzie feudála (Kamiňska 1955, s. 158-161). Z opinia J. Kamiňskiej nie
; Badania te byly prowadzone przez K. Jaždžewskiego (1958, s. 73-120) oraz Janin? Kamifcka, 0955) we wspólpracy z zespotem wielu archeologów i specjalistów innych dyscyplin.
Rozwójprzestrzenny wczesnošredniowiecznego Gdaňsko...
141
(T) Kofcůolšw Mfcofcya
(D KoídólSw. Katarzyny ' .
(3) Koéciót Najšwiatszej Marii panny
(4) WielkiMlyn
(5) Grúflgaaflskistl
(6) Oiadnlctwo wcKsnoirecfniíMnattne na obszarze Starego i Gtównago Miasta
Rye. 1. Wczesnosredmowieczne osadnietwo na terenie Gdaňská (oprac. H. Paner, S. Moszczyúski)
Fig. 1. Early medieval settlement in Gdansk (prepared by H. Paner, S. Moszczyňski) zgodzit sie Andrzej Zbierski, który uznal pozostalošci fortyfikaeji znalezione w wykopie VIII przy ulicy Rycerskiej 14/15 za ezesc walów: zewnetrznego i wewnetrznego. Ten ostatní mial otaczač od poludniowego wschodu siedzibe feudala castellum, podezas gdy wal zewnetrzny bronil od pólnocy dzielnicy rybacko-rzemiešlniczej. Zdaniem A. Zbierskiego, a naswjpnie Barbary Lepówny
142 HenrykPaner
oraz Romany Barnycz-Gupieniec, wyodr?bniona siedziba feudála i dzielnica rybačka, a takže regulárne rozplanowanie zabudowy, czy powtarzalnošč jej planu, interpretowana jako dziedziczenie dziatek i warsztatów, áwiadczyfy o miejskim charakterze Gdanskájuž od X wieku (Kmieciňski 1955a, s. 233-237' Zbierski 1964, s. 325-328, pian 13; Lepówna 1967, s. 131; Barnycz-Gupieniec' 1974, s. 104-105). W literaturze znalazio swój wyraz w wymiennym užywaniu nazwy „gród" i „miasto"2.
Wyniki prac publikowano miedzy innymi wperiodyku „Studia Wczesno-šredniowieczne" oraz w 10 tornách sérii „Gdaňsk Wczesnosredniowieczny" seryjnego wydawnictwa Komisji Archeologicznej Gdaňskiego Towarzystwa Naukowego. Znalazty si? tam zarówno wyniki badaá poszczególnych stanowisk, jak i opracowania dotyczace: garncarstwa (Lepówna 1967; 1968), szewstwa (Wiklak 1960, s. 7-104), bursztyniarstwa(Wapiňska 1967, s. 83-99), budownictwa drewnianego (Byrska 1955, s. 217-232; Barnycz-Gupieniec 1974), ryboíówstwa (Kmieciňski 1955b; Rulewicz 1994), hutnictwa i kowalstwa (Piaskowski 1960), obróbki koáci i poroža/rogu, bednarstwa i tokarstwa (Barnycz-Gupieniec 1961, s. 391-434), wtókiennictwa (Kamiňska, Nahlik 1958), zlotnietwa (Holowinska
1959, s. 55-105; 1960, s. 183-239), a takže monet (Gupieniec 1963), zabawek i gier (Kunicka-Okuliczowa 1959, s. 107-143) oraz wyrobów szklanych (Chmielowska
1960, s. 105-157). Opracowano równiež košci zwierzece (Jaworski 1952; Krysiak 1956; 1967, s. 7-51; Suslowska, Urbanowicz 1967, s. 53-65; Kubasiewicz 1977) oraz szezatíci rošlinne (Madalski 1952; Lechnicki 1955, s. 252-259; Lechnicki, Klichowska, Gupieniec 1961, s. 5-25). Przeprowadzono tež prób? synchronizaeji stanowisk archeologicznych w oparciu o materiál ceramiezny (Lepówna 1967). Ogólne podsumowanie wyników badaň stanowiska 1 zawarto w „Archeológia urbium" (1966) oraz kilka lat póžniej wpienvszym tomie „Historii Gdaňská" pod redakejíj Edmunda Cieálaka (Zbierski 1978a, s. 71-125; 1978b, s. 194-223).
Niezaležnie od stosunkowo wyczerpujgcych opracowaň materialowych, wiele watpliwoáci zaczery z ezasem budzic interpretaeje znalezisk, szczególnie zwiazanych z rzemioslem, czyli funkejonowaniem na grodzie wyspecjalizowanych warsztatów rzemiešlniczych. Ostatecznie po wieloletnich, niezwykle drobiazgo-wych studiach, R. Barnycz-Gupieniec uznala, že podstawowym zajeciem ludnoáci gdaňskiego grodu bylo rybotówstwo, zas pozostalé zajačia miaiy charakter uboezny i wykonywane byly gtównie na wtasne potrzeby. Badaczka potwientóla tež wczešniejsze przypuszczenia Konráda Jaždžewskiego o obowiazku služby zbrojnej tej ludnoáci dla ksiecia, za czym mogq przemawiač znaleziska militariów (Barnycz-Gupieniec 2003, s. 13-14).
Watpliwošci budzilo takže zbyt wezesne datowanie materialów ceramieznych i monet, a takže uznanie, že ezas trwania jednego poziomu osadniezego dla
1 O tendenejach w interpretaci i wyników badaá grodów wczesnoáredniowiecziiych pod katem ich traktowania jako wezesne miasta-por. Moždzioch 2002, s. 195,
Rozwój przestrzenny wczesnošredniowiecznego Gdaňská... 143
stanowiska 1 wynosil 25 lat (Losiňski 2001, s. 51-54). Doprowadzilo to w roku 2003, z iniejaty wy Bogdana Kosci nskiego, do podjecia próby datowania poziomów osadniezych na podstawic analiz drewna z konstrukeji odslonietych przy polnočnej ezeáci dawnego wykopu gtównego, w wykopie o dlugoáci 14 m (Košciňski, Paner 2005, s. 11-47)3. Z uzyskanych 29 dat, 14 pochodzi ze starszej fazy istnienia grodu, 1 z fazy árodkowej oraz 14 z fazy miodszej, Najmlodsz^ dat? (1138 +8; -6) uzyskano dla pogranieza poziomów 3 i 4, jako že w wyžszych poziomach, ze ivzgledu na znaezny stopieů destrukeji drewno nie nadawato si? do analiz. Daty najstarsze, dla poziomu 16/17, obejmu^ lata 1062/1063 oraz 1089/1090 (Košciňski, Paner 2005, s. 23). Ze wzgledu na zaskakujacy wynik analiz, zweryfikowano daty dendrochronologiczne, wykonujac seri? analiz radioweglowych C14 dla prób nasionwyselekcjonowanych z mierzwy zalegajacej w poziomach 4,6,10/11 i ll4. Na tej podstawie terminus ante quem zbadaných poziomów ustalono na rok 1160, co potwierdzilo ustálenia dokonané w oparciu o metod? dendrochronologiczne. Okázalo si?, že ezas trwania poziomów, z których uzyskano daty bezwzgl?dne, zamiast dotychczasowych 275 lat, wyliczonych wedhig schématu trwania jednego poziomu od 10/15 do 25 lat, može wynosic zaledwie 80 lat, zatem ezas przypada-jacy najeden poziom osadniezy wynosi zaledwie okolo 7 lat. Porównujac wyniki uzyskane dla podgrodzia (wykopy I-V) z wynikami badaň przeprowadzonych przez Andrzeja Gol?biewskiego we wschodniej cz?sci watu grodowego (por. nižej) možná postawié tez?, že podgrodzie stanowilo póžniejszy od fortyfíkaeji grodu etap rozbudowy tego ošrodka, zwiazany z modernizace walu grodowego od jego zewn?trznej strony dokonaná, w latách 90. XI stulecia.
Podjeto tež próby okrešlenia chronologii walu wrejonie ulicy Rycerskiej 14-18, gdzie dla jego dolnej, izbicowej konstrukeji uzyskano daty 1052-1054, zas dla wyžszej, przektadkowej oraz cz?šci zewn?trznych daty 1080-1100. W opinii kierownika wspomnianych wyzej badaň, A. Gol?biewskiego, „[...] w latách 1052-1054 powstal nicwielki gród otoezony walem w konstrukeji skrzyniowej, naprawiany cz?sto w latách 60-tych tego stulecia" (Gol?biewski 2005a, s. 571 „Na poezatku lat 90. ulegl on spáleniu. W roku 1097 powstal nowy pierácieň walu od strony wschodniej, gl?biej posadowiony i w konstrukeji rusztowej, oka-lajacy dopiero wtedy znaezny obszar z dzielnic^ rzemiešlniczo-rybacka^ Starszy pieršcieň pozostawiono, wydzielajac nim siedzib? feudála" (Gol?biewski 2005b, s. 345-347). Whioski te poparli Henryk Paner i B. Košciňski, stawiajac tez? že tzw, wal wewn?trzny odkryty w wykopach VIII i XIV, postawiony na reliktach osadnietwa z X/XI wieku, mógl miec zwiazek z dzialaniami z czasów Boleslawa
3 Analiz}' wykonal Tomasz Wažny z Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikolaj a Kopernika w Toruniu.
'Próby zostaly pobrané przez Monike Badure z Katedry Ekologii Rošlin Wvdziaíu Biologii uniwersytetu Gdaňskiego, analize wykonal Tomasz Goslar z Poznaňskiegó Laboratórium Käaiow^glowego.
144 Henryk Paner
Krzywoustego, po zajedu przez jego wojska gdanskiego grodu (Koáciňski, Paner 2005, s. 27).
Z taka. teza natomiast nie zgodzif sie Zbigniew Polák, opierajac sie glównie na wynikach badaň przy ulicy Grodzkiej 17, który stwierdzil, že konstrukcyjria niejednorodnoáč poludniowo-wschodniego odcinka grodowych umocnieň nie može byč dowodera na istnienie w tym miejscu walu broniacego siedziby feudála, jako že podobna niejednorodnoáč cechuje takže inne przebadane fragmenty wahj grodowego, jak chočby umocnienia odkryte przy ulicy Grodzkiej 6-7 (Paner 2006 g. 18-19; Paner, Borcowski 1993, s. 85). Przytoczyi równiež fakt, že žadnego' podzialuprzestrzeni grodu nie stwierdzono w trakcie badaň prowadzonych przy ulicach Grodzkiej 17/Rycerskiej 11, chociaž wjego opinii ten wíaánie obszar powinien takich dowodów dostarczyč, ješli teza o wydzielonym castellum jest prawdziwa. Cytowany badacz widzial w tym miejscu niczym niezaklócony rozwój osadnictwa od okolo polowy XI wieku, bez sladów požáru czy destrukcji co ražaco odbiega od obrazu uzyskanego dla póinocnej czeáci grodu (Polák 2009. s. 474)5. Jednoczeánie zanegowal miejski charakter opisywanego oárodka, stwierdzajac: „Gród nie byl miastem, ale oárodkiem organizacji gospodarczej i administracji paňstwowej, siedziby urzedników, zamieszkiwana. glównie przez rycerstwo pospolité i ludnosč služebna" (Baraňski 1994, s. 91-99; Moždzioch 2002, s. 217-218). „Jegobudowabylapowažnymprzedsiewzi^ciem logistycznym, decyzje o niej podejmowal sam ksiqže, a wykonywala w ramaeh obowiazJcowej poslugi Iudnosó pospolitá i rycerstwo ze znacznego obszaru" (Zajaczkowski 2002, s. 399-427; Dabrowski 2007, s. 53-86)6. Warto zauwažyč, že w wykopie XlVpod walem wydzielono trzy poziomy zabudowy mieszkalnej, šrodkowy, na podstawie monet Ottona III i Adelajdy, datowano na lata 992-995. Warstwy starsze niž zabudowa wnetrza grodu znaleziono tež w wykopach przy ulicach Rycerskiej 13 i Grodzkiej 12. Warstwe kulturowa pod walem stwierdzono równiež w wykopie VIII. przy ulicľ Rycerskiej 14/15. Przy ulicy Grodzkiej 19 pobráno 10 próbek drewna z najstarszych elementów rusztu oraz z dolnych partii skrzyň zachowanych do dziewieciu bělek, z których uzyskano daty: 1051-1059 rok oraz 1061-1065 rok. Dia dostawionych do walu od strony rzeki skrzyň, pemiacych funkcje pomostów otrzymano daty od 1101 do 1106 roku. Na podstawie odkryc z ulicy Grodzkiej 6-7 stwierdzono, že wal funkcjonowal od polowy XI do lat 40. XIV wieku.
W áwietle uzyskanych wyników budynki mieszkalne w polnočnej czeáci grodu pojawily sie po 40 latách od zbudowania umocnieň. Wedhtg najnowszych ustálen R, Barycz-Gupieniec možná tam wyróžnič trzy fazy. Najstarsza obejmuje okres od 1090 roku do poczqtku lat 20. XII wieku. Odpowiadaly jej poziomy od 16/17 do 13, w których nie stwierdzono gestej zabudowy i moszczonych ulic. Kolejná
T^ftoiacje ustne od Zbigniewa Poláka, za które uprzejmie dziekuje.
ŕ Z Polák, Grodzisko. Niepublikowane materiály opracowane do projektu pt. Atlas Historyczny Gdaáška, red. W. Dlugokecki, za których udostepnienie serdecznie dziekuje,
Rozwójprzestrzenny wczesnošredniowiecznego Gdaňsko... 145
faza - srodkowa - datowana jest na 1, polowy lat 20. XII wieku. Zwiazane z niq byly poziomy 12 do 10; w poziomie 12 zamiast domów zrebowych odnotowano plecionkowe, w 11 ponownie zrebowe, zniszczone przez požár z czasów Boleslawa jCrzy woustego (1116 rok?), w 10 zas takže plecionkowe. Najmlodszej fazie przypa-dajacej na okres od poczatku lat 30. XII wieku, odpowiadal poziom 9, w którym stwierdzono moszczenie ulic, stabilizacje zabudowy w konstrukcji zrebowej, anawetdomy wieloizbowe(Barnycz-Gupieniec2003, s. 12-14). Na przelomie XII i Xni wieku osadnictwo to zostalo zniszczone gwattownym požárem (Koáciňski, Paner 2005, s. 39-40).
Poludniowa czeáč grodu mogla byč zasiedlona niečo wczeániej, o czym áwiadczq znaleziska monet, jak juž wspomniano, nie zanotowano tam równiež (w trakcie badaň przy ulicach Grodzkiej 17/Rycerskiej 11/12) ani sladów gwat-townego požáru, ani tymczasowej zabudowy plecionkowej, rozbiórki budynków czy destrukcji ulic. Stwierdzono natomiast podobieňstwo w rozplanowaniu poszczególnych poziomów, co može swiadczyč o stabilizácii osadnictwa. Tak wiec zjawiska odnotowane w polnočnej czeáci gdanskiego grodziska, nie zna-lazíy-jak dotad - potwierdzenia wjego poludniowej cze&i. Wyjatkiem jest wspólne zuboženie w obu przypadkach inwentarza znalezisk datowanych od 2. cwierci XII wieku, a takže standaryzacja wyrobów garncarskich (Lepówna 1968, s. 171-173). Zdaniem Leszka Kajzera zmiana charakteru nawarstwieň na przelomie XII i XIII wieku zwiazana jest ze zmianq pelnionej przez gród funkcji (Kajzer 2003, s. 426). Jednoczesnie powstaly tu pierwsze obiekty murowane, w tym kosciól pod wezwaniem NM Panny, wzniesiony w poludniowo-zachodniej cz^sci (Kajzer 2003, s. 426). Z obiektem tym kojarzone sq zarówno ptytki posadzkowe z poziomu 2, datowane na schylek XII wieku (Lepówna 1967; Šwiechowski 2000, ryc. 272, 276, 294, 398), jak i baza kolumny romaňskiej znalezionej przy ulicy Czopowej 15 (wykop X), aczkolwiek -jak dotad - nie natrafiono na relikty tej swiqtyni. Natomiast w rejonie ulic Grodzkiej i Sukienniczej odkryto zapewne pozostalošci cmentarza przykošcielnego. Na groby natrafiono tu zarówno w latách miedzy wojennych, jak i w 1964 roku, kiedy to znaleziono d^bowe trumny, lužne košci, jeden pochówek kobiety, trzy pochówki dzieci oraz granitowe plyty na-grobnezdobionekrzyžem. Wpoludniowo-wschodniej cz?áci, zapewne w czasach Šwietopelka, wzniesiono wiež$ mieszkalno-obronnq, wzmiankowanq w žródlach mówiqcych o zdobyciu gdanskiego grodu przez Boleslawa Pobožnego w roku 1272 (Kajzer 2003, s. 433-436).
Staré Miasto
Jeszcze podczas badaň prowadzonych w latách 60. XX wieku, w pobližu ulicy Podwale Staromiejskie 57-59, zarejestrowano brzeg zbiornika wodnego otaczajacego niegdyá gród gdaúski oraz wal umocniony na koronie drewnem,
146
Henryk Paner
Rozwój przestrzenny wczesnošredniowiecznego Gdaňská... 147
który biegnac wzdhiž tego brzegu mógl równiež pelnič funkcje komunikacyjne (Jaždžewski 1961, s. 36-37; Zbicrski 1964, s. 75-79). Nieopodal, wrejonie ulic Poďwale Staromiejskie, Igielnicka, Olejarna, Podzamcze, Katarzynki, Obornicka (stanowisko 2) natrafiono na szešó poziomów osadniczych z pozostatošciami domów i warsztatów rzemiešlniczych szewców, rogowiarzy i igielników (Hote-wiňska 1967, s. 186-187,190;Barnycz-Gupieniec 1998, s. 7); najstarsze založenia datowano na poczatki XIII wieku. Poszukujae architektury romariskiej, jeszcze w latách 50. i 60., wykonano badania sondažowe w koáciele pw. šw. Katarzyny i šw. Mikolaja. W pierwszym, na gtebokošci okolo 4m pod posadzk^, natrafiono na obrabiane okrzeski i slady wylewek, co zostalo wówczas zinterpretowane jako relikty zniszczonego košciola romaňskiego i nigdy powažnie nie zaistnialo w li-teraturze, w latách póžniejszych odkryto tam pod prezbiterium wielowarstwowe cmentarzysko datowane na XIII wiek (Gladykowska-Rzeczycka 1998, s. 28-29). W košciele pw. šw. Mikolaja natomiast zarejestrowano tek ceglany zalegajacy pod obecný zakrysti^, co nieslusznie uznáno za najstarsze pozostatošci tej swiaryni, a pod kaplica^ šw. Jacka odkryto zw?glone konstrukcje drewniane, uznané za resztki walu(?) wczesnosredniowiecznego (Zbierski 1958, s. 60-63; 1978c, s. 248; 2003, s. 406-410). Po blisko 50 latách podjeto w tym rejonie, zarówno napláču pomi^dzy košciolem áw. Mikolaja a ulica^ Szerokq, jak i pod sama^ šwiatyn% nowe badania, prowadzone od roku 2001 przez Andrzeja Golembnika. W krypcie pod kapitularzem natrafiono na slady wczesnosredniowiecznego osadnictwa oraz pozostatošci ciekuwodnego(Maciakowska2001,s. 16-18; Golembnik2002, s. 17; 2009, s. 301-302; Trzeciecka, Trzeciecki 2002, s. 99-118). Pomi?dzy ulicami Szeroka a Swietojanska^ zarejestrowano obiekty z materiálem ceramicznym datowanym na 2. potowe X wieku lub przetom X i XI wieku, których kontekst zostat zniszczony przez niwelacj? wykonan^ tu w XI wieku. W nástupným stuleciu teren ten byl intensywnie užytkowany, byč može jako plac targowy, po czym w XIV wieku nastapilajego kolejná niwelacja, zapewne zwiazana z przylaczeniem do dominium Gtównego Miasta (Trzeciecka, Trzeciecki 2002, s. 99-134).
Do badaň Žofii Holowiňskiej na stanowisku 2 w rejonie ulicy Podwale Staromiejskie nawiazaly ratownicze prace wykopaliskowe przeprowadzone przez H. Panera w latách 1989-1981 przy ulicy Podwale Staromiejskie 82'. W pobližu dawnej ulicy Oborniki, w wykopie budowlanym o powierzchni 200 m2, natrafiono na relikty 28 domostw, zalegajace w dziewtociu poziomach zabudowy (Paner 1993, s. 53-56; 1998, s. 184-205)8. Najstarsze z nich datowano metody dendro-chronologiczna^ od okolo 1151 do 1170 roku. Pozostalé konstrukcje wyst?pujace w wyžszych poziomach zostaly wykonane z drewna ácietego w latách 1190 i 1191, w okresieodmajadolipca 1202 roku oraz w latách 1210 i 1225. Szercg konstrukcji
7 Badania prowadzone przez Henryka Panera i Zbigniewa Borcowskiego w 1991 roku przy wspóhidziale Elžbietj' Korosowskiej i Bogdana Košciňskiego flnansowal znanj' gdanskí piekarz - Grzegorz Pellowski.
* Niestetj, znaczna czešč domostw ulegla zniszczeniu w trakcie wczeániejszych ptač zienraych.
z kolejných poziomów datowano na wiek XIV oraz poczatki XV. Za calec uznáno strop zapiaszczonego torfu, który zalegal na poziomie od 0,003 m n.p.m. do 0,38m n.p.m. Pierwsze konstrukcje drewniane wyst?powaly wlaánie na stropie tego torfu. Towarzyszyly im warstwy trzciny i faszyny oraz mierzwa. Regulárny úklad domostw na osi pólnoc - poludnie w polnočnej cz§šci wykopu budowlanego byl niečo zaklócony. Odstonieto tam konstrukcje mieszkalne w poludniowych czešciach odchylone na zachód, w polnočných zaš na wschód o 10-12° (sondáže 10-12). Úklad ten powtarzal sif w kolejných poziomach póžnošredniowiecznych usytuowanych na wysokošci 2,2-2,3 m n.p.m. W kilku wykopach warstwy póžnosredniowieczne byly oddzielone od wczesnošredniowiecznych spaleniz.na grubošci okolo 10 cm (sondáže 4, 5, 9). Odkryte domostwa w wiekszošci wznie-siono w technice zrejxwej, dwa w sumikowo-latkowej (w sondažu 8) oraz kilka w plecionkowej (w sondažach 1, 8, 9). Warto przypomnieč, že na stanowisku 1, w poziomie ôsmym, datowanym na lata 1140-1160, odkryto chat? wykonan^ w konstrukcji sumikowo-latkowej. Podtogi w wiekszošci budynków wykonane byty z nawozu zmieszanego z glina^ i piaskiem oraz pokryte platami kory lub rzadziej dranic o grubošci od 4,5 do 8 cm. Paleniska odkryte wewnatrz domostw skonstruowano z zielonkawego ilu uformowanego w okr^g, który niekiedy byl dodatkowo wzmocniony drewnianymi rámami mocowanymi po bokach palikami. W jedným z domów odkryto pozostatošci pieca kopulowego zbudowanego na starszym palenisku otwartym. W poziomach od drugiego do szóstego, datowanych na okres od polowy XII do XIII wieku, natrafiono na slady intensywnej produkcji rogowiarskiej, zaš w poziomach od pierwszego do czwartego, z polowy XII do przetomu XII i XIII wieku - garbarskiej i szewskiej. Wewnatrz domostw znale-ziono pieršcionki, kablaczki, fragmenty bransolet, grudki bursztynu i pólwy twory bursztynowe oraz nože. W pomieszczeniach wykorzystywanych przez rogowiarzy znaleziono grzebienie z poroža datowane w oparciu o przyjete klasyfikacje na 2. polowij XIII i XIV wiek (Hilczer-Kurnatowska 1961, s. 41-144), a takže duže ilošci surowca, pótfabrykatów i odpadów produkcyjnych. W poziomach wczesnošredniowiecznych (od 1 do 6) wyst^powaty glównie naczynia ceramiczne o esowatym profilu oraz pojedynczo czarki, naczynia flaszowate i z cylindryczna; szyjk^. W poziomie 6, datowanym na wiek XIII natrafiono tež na fragmenty naczyn importowanych barwy zielono-oliwkowej z charakterystycznym plastycznym ornamentem w postaci lusek. Cz?šé starszej zabudowy zniszczyly urzadzenia sanitárne (latryny) z XV i XVI wieku, z których wydobyto cale naczynia, dobrze zachowane fragmenty obuwia oraz kopyta szewskie.
W latách 90. XX wieku B. Košciňski przeprowadzil badania ratownicze u zbiegu ulic Podwale Staromiejskie 69 i Soleckiej; iacznie objely one obszar 260 m2. Najstarsze slady dzialalnošci cztowieka odstonieto tu na poziomie 0,2m n.p.m. Wydzielono siedem poziomów wczesnošredniowiecznych, drew-nianych konstrukcji sumikowo-latkowych i zretowych o miažszošci okolo 2m,
148 HemykPaner
którestatiowiiy pozostalosti po regulárnej zabudowie mieszkalnej i gospodarczej tej cz?šci miasta, datowanej roboczo na XIII wiek. Zabudowa ta koncentrowala sie wzdluž drogi o konstrukcji legarowej, biegnacej z pólnocnego wschodu na poludniowy zachód, prawdopodobnie od miasta do grodu. Wspomniana droga wystepowala przez wszystkie fazy wczesnošredniowiecznej zabudowy, podobnie jak ležace obok niej budynki z warsztatem rogowiarskim. W posesjach nr 70 i 71 odslonieto ceglane paleniska i utožone z cegieí posadzki, zapewne pozostalosti po zabudowie szkieletowej datowanej na schylek póžnego šredniowiecza. Do tych obiektów, zdaniem B. Košciňskiego9, nawiazy wary latryny odkryte pod podlogami murowanych domów z XVI wieku, gdzie natrafiono na bogata kolekcj? naczyň z 1. polowy XV wicku (Košciňski 1998, s. 94-118). Gleboko wkopane kamienne fundamenty murowanych domostw zniszczyly pozostalosti starszych konstrukcji szkieletowych. Poza naczyniam i na uwagf zashiguja inne znalcziska: pieršcionki i kaWaczki datowane na wczesne šredniowiecze, wczesnoáredniowieczne brakteaty oraz kolekcja produktów i pólproduktów, surowca i odpadów rogowiarskich, a takže naczyň drewnianych i obuwia.
Interesujace wyniki przyniosly tež badania prowadzone w obrebie Wielkiego Mlyna, w swej obecnej formie datowanego na XTV wiek10, usytuowa-nego na wysepce zwanej Tarczq. (Schild), položnej w widlach nowego kanálu mlyňskiego, tuž ponižej Mostu Law Chlebowych11. Za mlýnem odkryto trzy poziomy drewnianych ulic i pozostalosti domów, datowane na lata 1230, 1261 i 1301. W trakcie badaň wykopaliskowych, wewnatrz Wielkiego Mlyna, pod fundamentami ceglanymi i kamiennymi podtrzymujacymi niegdyš urzadzenia mlyáskie, natrafiono na pálenisko z XI wieku i studnie z XIII wieku, fragmenty wczesnoáredniowiecznych naczyň ceramicznych, a takže konstrukcje drewniane
0 niewyjašnionym dotad przeznaczeniu, datowane metodq dendrochronologiczn^ na okolo 1350 rok. Poniewaž jeszcze w poczatkach XIV wieku gdaňszczanie korzystali z mlyna w šw. Wojciechu, wielu badaczy uwaža, že wczeániej nie funkcjonowal w Gdaňsku žáden mlyn zbožowy. Wielki Mlyn o wysokošci 26m
1 dlugošci 41 m byl w šredniowieczu najwiekszym základem przemystowym Gdaňská iposiadal poczatkowo 12, póžniej 18 kól o árednicy okolo 5m. lego poddasze liczace szešé kondygnacji služylo do przechowywania zapasów zboža i maki, a przerób siegal 3,5 do 4 tysiecy lasztów ziarna rocznie, co daje dziennie okolo 43 m3, ješli založyc prace we wszystkie dni tygodnia z wyjatkiem niedziel. Pierwsza ordynacja Wielkiego Mlyna pochodzi z 1365 roku, jednak wiadomo, že
9 Opinia ztožona w Archiwum Muzeum Archeologicznego w Gdaňsku, dotyczaca badaň ratowniczych na stanowisku przy ulicy Podwale Staromiejskie 69 w Gdaňsku.
10 Badania prowadzili Marian Kochanowski, Miroslaw Fudziňski i Olgierd Felczak.
11 Budowa kanálu Raduni, wspomnianego po raz pierwszy w žródlach w 1338 roku, byla zwi^zana z potrzebami gospodarki krzyžackiej, tj. uruchomieniem mlyna zbožowego usytuowanego pomiedzy šw. Wojciechem aPruszczem Gdaůskim oraz dostarczeniem wody pitnej do zámku krzyžackiego w Gdaňsku i do miasta.
149
jeszcze przed rokiem 1338 z okolie Pruszcza Gdaňskiego wykopano, przez Staré Ivfiasto, uchodzacy do Wisly sztuezny kanál, mlyňski. Jedným z jego zadaň bylo zasilanie fosy zamkowej. Jednak przed rokiem 1356 Krzyžacy przekopali nowy kanál mlyňski, który biegnac od Orunii, przejmowai po drodze wody Potoku Siedleckiego. Opinie na témat jego przebiegu sq podzielone. Jedni badaeze uwazaJ4, že na obszarze Starego Miasta puszczono go korytem starego kanálu12, prowadzac od niego kilka mniejszych kanatów zasilajacych nowo powstate wówczas urzadzenia przemyslowe, inni opowiadaja sie raczej za istnieniem dwóch kanalów: starego i nowego, przy czym ten pierwszy mialby uchodzič do Motlawy na poludnie od kosciola áw. Katarzy ny, drugi zas wpadač do Wisly na pólnoc od tego kosciola13. Wielki Mlyn ulegl spáleniu w 1391 roku, zostal jednak szybko odbudowany, do ezego znaeznie przyczynily si§ oplaty specjalne wymuszone przez Krzyžaków na usiugobioreach. Okolice Wielkiego Mlyna wigžq si? šcišle z hipoteza dotyezaca lokalizaeji na Starým Miešcie XlII-wiecznego miasta na prawie lubeekim. Zwolennikami umiejscowienia go wlašnie tutaj sa. miedzy innymi Kazimierz Jasiňski (1978, s. 271-297) i Józef Spors (1982, s. 17 -81). Na Gtównym Miešcie chcieli je widzieč Walther Stephan (1911, s. 3-9), Erich Keyser (1913, s. 149 i nn.) i A. Zbierski (1978b, s. 194-223). Wpobližu Wielkiego Mlyna, w miejscu obecnej piekarni Grzegorza Pellowskiego, równiež odkryto pozostalosti wczesnošredniowiecznej zabudowy (póíziemianka), wstepnie datowane na XI-XII wiek14.
W latách 1999-2000 w rejonie ulic Rajskiej i Heweliusza natrafiono na wczesnoáredniowieczne osade (XII-XIĽ wiek), zniszczon^ przez požár. Zrejestro-wano tam pólziemianki, jamy šmietniskowe i paleniska osady rybackiej, a takže umocniony faszyn^ i palowaniem brzeg cieku wodnego. Na przelomie XIII i XIV wieku nastúpila tutaj intencjonalna rozbiórka budynków zniszczonych przez požár, miedzy innym i szkieletowego (nr 2818), wzniesionego na planie kwadratu o boku 6,50m, z dužym aneksem o dlugošci ponad 9m. Dom splonal u schylku XIII badž na poezatku XIV wieku, kiedy to zniszczeniu uleglo cale osadnietwo w tym rejonie. Rozebráno wówczas sciany budynków, stupy konstrukcji nosných šci^to na poziomie podlóg, a pozostalé po rozbiórce zagli^bienia wypelniono gliní} (Szyszka, Krzywdziňski 2003, s. 137-141; Paner 2006, s. 36-37). Podobne zjawisko zaobserwowano pomiedzy ulicami Elžbietaňska^, Karmelickq i Podwalem Grodzkim, gdzie odkryto ziemianki, jamy gospodareze i paleniskaz importowanq ceramik^ skandynawska^ datowane na XII i XIII wiek. Na calym tym obszarze
11 Dia tego kanálu badaeze rezerwuja. nazwe Kanál Raduni lub Kana! Mlyňski.
13 W dokumencie z 1356 roku znajdujemy wzmianke o dwóch kanalach mlyňskich, tj. novum fossatum molendini i antlquum fossatum molenini, jednak zapewne chôdzi tu o ich przebieg na terenie dzielnicy Orunia i Staré Szkoty.
14 Badania prowadzil H. Paner. Po ich zakoňczeniu wewnatrz Wielkiego Mlyna urzadzono na koszt inwestora ekspozycje ezeici reliktów najstarszego budynku mlyna, wzbogacona. o animaeje komputerow^.
Rozwójprzestrzermy wczesnošredniowieeznego Gdaňsko..
150 HemykPaner
zostala przeprowadzona planowa niwelacja na poczatku XIV wieku (Paner 2006, s. 32; Borcowski 2009, s. 89-104).
W ostatních dekádach najciekawsze wyniki przyniosly badania prowadzotie na Placu Dominikaňskim oraz pod budynkiem Mali Targowej. Poszukiwanie najstarszych reliktówkošciola šw. Mikolaja i klasztoru dominikanóww Gdaňsku mialo miejsce juž w latách 50. XX wieku, fundamenty wspomnianego košciola zostaiy wówczas bl?dnie datowane na XII wiek (Zbierski 1958, s. 53-77). Jed-nakže podczas najnowszych badaň prowadzonych przez Muzeum Archeologiczne w Gdaňsku odkryto pod Hala^ Targowa^ kamienne fundamenty dwóch romaňskich koáciolów: starszego, datowanego na okolo 1190 rok oraz mlodszego, przebu-dowanego wtaánie przez zákon dominikanów po roku 1227 (Borcowski 2009, s. 93-102; Paner 2009, s. 35-36; Szyszka 2009a, s. 105-136). Ponadto odkryto tež wielowarstwowe cmentarzysko oraz pozostalosci wczesnošredniowiecznej osady.
Osada powstala tutaj juž w X wieku, najpierw z obiektami mieszkalnyrai w postaci pólziemianek (Borcowski 2009, s. 92), nastcpnic wzbogacona
0 mieszkalno-gospodarcze zbudowania wzniesione w konstrukcji zrebowej
1 sumikowo-latkowej, znacznie rzadziej shipowej i plecionkowej. W 2. polowie Xwiekuw zachodniej cz?šci K?py Dominikaňskiej powstalcmentarz, naktórym zmaríych uložono w grobach gtowami na zachód. Znaczna czešc pochówkéw znajdowala si? w owalnych jamách, choó w wielu grobach natrafiono tež na resztki trumien (Krzywdziňski 2007, s. 7-64; 2010, s. 9-56). U schyíku XII wieku na obszarze cmentarza wznicsiono pierwszy kosciól, którego fundamenty przcciely kilkanašcie najstarszych jam grobowych. W tym samým czasie nadal funkcjonowala osada i rozrastajacy si? na wschód od apsydy cmentarz. Ten starszy koációl byl orientowana^ šwiatynia^ jednonawowa^ z trójdzielnym masywem zachodnimi prezbiterium w formie pólkolistcj apsydy o wewnetrznym promieniu 4m, przechodzacej wprostokatne prezbiterium o dlugoáci 4,8 m i szerokošci wewn?trznej 7,8m. Prezbiterium od záchodu zostalo zamkniete podporami pod luk t?czowy. Dlugošč calego založenia wynosila 34,5 m, zewn?trzna dtugosc fundamentów nawy 17,4 m, szerokošč 14,6m. Od záchodu nawa byla zamkní?ta múrem poprzecznym, na którym wzniesiono filary wspierajace masyw zachodni o szerokošci 17,3m i dlugoáci 6,9m. Masyw ten byl murowany z cegly o wymia-rach 90-105 x 120-135 * 275-285 mm, utožonej w watku wendyjskim. Zamykaly go dwie wieže o wymiarach 6,9*6,9m každá, pomiedzy nimi centralnie usy-tuowano wejšcie do šwiatyni, obramione portálem. Nad kruchta znajdowala si? empora, zapewne otwarta na nawe arkáda o rozpi?toáci okolo 3,5m. Koációl ten zostal zniszczony przez požár w latách 20. XIII wieku, prawdopodobnie w trakcie nájazdu Prusów (Szyszka 2003, s. 485-499; Paner 2009, s. 35-36; Szyszka 2009a, s. 105-136; 2009b, s. 621-622).
Mtodszy kosciól powstal natych samých fundamentach i zostal przebudowany przez dominikanów zgodnie z ówczesnymi zásadami dotyczacymi koáciolów
Rozwójprzestrzenny wczesnošredniowiecznego Gdaňská... 151
zakonówžebraczych. Rozbudowano o 10m wschodniq cz?sč, przyjednoczesnym slcróceniu o okolo 5 m zachodniej cz?áci, anowe založenie osi^gn?lo dlugoác 40m. Na miejscu rozebranej apsydy wybudowano prostokatny chór o wewnetrz-nej dlugoáci lim i szerokošci 7m, przykryty zapewne dwoma polami sklepieň krzyžowych. Dlugošč nawy po przebudowie wynosila okolo 27m, szerokošč zaé 13,5 m; miala zapewne ptaski, drewniany strop. Przejšcie pomiedzy nawg a prezbiterium podkreálono dwoma symetrycznie rozmieszczonymi aneksami o wymiarach 9,5 x 5,5m každý. Prawdopodobnie pelnily one rol? kaplic bocznych lub ramion transeptu (Szyszka 2009b, s. 627-628; Paner 2009, s. 35).
Na podstawie wyników badaň w piwnicach Hali Targowej ustalono, tež že w roku 1308 kosciól i najstarsze zabudowania klasztorne zostaiy zniszczone przez zákon krzyžacki. Nast?pnie w 1. polowie XIV wieku zbudowano na nowym rniejscu gotycki kosciól pw. šw. Míkolaja i przylegajace do niego od pómocy zabudowania klasztoru (Borcowski 2009, s. 89-104). Dziatania te poprzedzito zbudowanie na ówczesnym placu klasztornym, kilka metrów na wschód od najstarszego koáciola Dominikanów, dužego, ceglanego pieca wapienniczego o wymiarach 460 x 610 cm. Piec ten, o kubaturze okolo 40 m3, pozwalal uzyskač z jednorazowego wypalu okolo 70 ton wapna (Borcowski 2009, s. 101).
W trakcie badaň prowadzonych na terenie obecnego Placu Dominikaňskiego, który lezy pomi?dzy obecným košciolem pw. šw. Mikolaja a Halq Targowg, natrafiono na najstarsze zachowane pozostalošci klasztoru Dom inikanów, datowane w áwietle najnowszych badaň na 2. potow? XIII wieku (Kajzer 2003, s. 423-436; Szyszka 2009b, s. 610-640; Šwiechowski 2009, s. 71-73). Byl to podpiwniczony budynek zniszczony w czasie nájazdu Krzyžaków na Gdansk w roku 1308 (Szyszka 2009b, s. 630-632). Zachowaía si? jedynie podziemna kondygnacja o po-wierzchni okolo 52 m2 i wysokošci 3,2 m. Pomieszczenie nakrywalo czteropolowe sklepicnie, oddzielone gurtami, opařte na centrálnym filarze i pendentywach. Pierwotnie kondygnacja ta byla zagl?biona okolo 1,4m w ziemi?, Konstrukcja šcian i sklepienia opierala si? na oámiu filarach przyšciennych i wspomnianym juž filarze centrálnym (Szyszka 2009b, s. 632). W zachodniej czešci poludniowej áciany znajdowalo si? wejšcie do piwnicy, natomiast we wschodniej cz?áci áciany polnočnej glifione okno dla wentylacji pomieszczenia. Pomimo licznych prze-budów, zarówno w šredniowieczu, jak i w czasach nowožytnyeh zachowaly sie fragmenty oryginalnych sklepieň, detal architektoniczny: „uskokowo ksztaltowane filary przyšcienne, filar centrálny, blendy o wykroju petnego i ostrego luku, konsole (wsporniki), ostrotukowe wysklcpione gurty, glifione okno wentylacyj-ne, podstawa pieca, detal kamieniarski" (Szyszka 2009b, s. 633). W 2009 roku rozpocz?to w tym obiekcie prace konserwatorskie i adaptacyjne, które zostaiy uwieňczone w koňcu 2014 roku, oddaniem obiektu do užytku zwiedzajacych, jako kolejný oddzial Muzeum Archeologicznego w Gdaňsku.
152
Henryk Parter
Rozwójprzestrzenny wczesnošredniowiecznego Gdaňská... 153
Juž w XXI wieku mialy miejsce znaczace odkrytia w rejonie ulic Panieňskiej iTartacznej, gdzie najstarsze warstwy datowano na okoio polowe XII wieku, natomiast budynki z poziomu póžnošredniowiecznego zostaly rozebrané pod koniec lat 40. XIV stulecia, kiedy przeprowadzono tutaj Kanál Mlyňski (Misiuk 2013, s. 337-370). Niemniej, przez blisko 200 lat istnialo w tym miejscu stabilne osadnictwo.
Gtówne Miasto
Z wyjatkiem dobrze znaných w literaturze odkryč dokonaných przez A. Zbier-skiego pod budynkiem ratusza Glównego Miasta (Zbierski 1978a, s. 71-125; 1978b, s. 194-223), nigdzie w pobližu nie stwierdzono osadnictwa starszego niž ze schylku XIII wieku. W 1995 roku pobráno próby drewna z konstrukcji odkrytých niegdyá przez wspomnianego badacza w wykopach przy ulicach Dlugiej i Ku-ánierskiej. Zostaly one wydatowane na 932 rok i, jak na razie, jest to najstarsza, pewna data roczna dla Gdaňská. Daty uzyskane z pozostalých prób mieszcz^ sie w 2. polowie XIII wieku (1251 rok, po 1267 roku, 1269 rok15, 1300 rok16) oraz na 1. polow? XIV wieku (1331 rok, 1334 rok, 1335 rok, 1340 rok17). Nie wiemy jednak z jakich konstrukcji pobráno próbki, poniewaž wykopy przez kilka lat byly zalané wod4, na skutek czego drewniane elementy ulegly wyplukaniu i przemieszczeniu.
W latách 1995 i 1996, korzystajacz remontupiwnic, przeprowadzono badania sondažowe w rejonie polnočnej krawedzi ulicy Dlugi Targ, w piwnicach ówcze-snego Jazz Clubu18. Jak dotad, udalo si? datowač tylko jedna, z prób drewna na rok 130019, nižej jednak zalegaly starsze warstwy, ktorých dokladná chronológia nie zostala ustalona.
Brak osadnictwa z wczesnego šredniowiecza stwierdzono miedzy innymi przy ulicy Piwnej (obok Komendy Rejonowej Policji)20, przy ulicach Dlugi Targ i Powrožniczej (gdzie przebadano 1200 m2), przy ulicy Pocztowej, miedzy ulicami sw. Ducha a Mariack^, po wschodniej stronie Kaplicy Królewskiej (932 m2), przy ulicy Grza&iej (360 m2), czy przy ulicy Kleszej (320 m2). W 1992 roku Zbigniew Borcowski i Elžbieta Kolosowska przeprowadzili badania na zapleczu posesji przy ulicy Powrožników 3. Warstwy o charakterze niwelacyjno-izolacyjnym zalegajace na calcu datowano w oparciu o materiál ceramiczny na XIV wiek oraz
15 Dwie ostattlie daty z Wedem +x (tj. nie wiecej niž 20 lat) i -6 lat.
16 Data obarczona bledém +8 i -6 lat
17 Wszystkie z bludem +x i -6 lat.
ls Badania prowadzili Henryk Paner i Olga Hutkowska. " Data pochodzi z deski nr 9.
20 Odkryto tu konstrukcj e drewri iane datowari e od roku 1306 do lat 1352,1362i 1370 oraz latryny z okresu nowožytnego. Nie natraíiono natomiast na slady osadnictwa wczesnošredniowiecznego.
przefom XV i XVI stulecia. W wyniku analizy dendrochronologicznej ustalono, ze drewno užyte w konstrukcjach najstarszych znalezionych tu domostw zostalo áciete w latách od 1333-1334 do 1389. W zachodniej czeáci wykopu natrafiono na beczk? bez dna o šrednicy 1 m, wkopanq w latwo przesiakalne warstwy calca, wiažaaj sie z najstarszymi poziomami piwnic. Jej funkcja nie jest calkiem jasna (drenaž?), bowiem jedyne wypelnisko stanowil gruz ceglany pochodzacy z póžniejszych destrukcji. W wyniku przeprowadzonych analiz specj alistycznych ustalono, že beczke wykonano z drewna šcietego w zachodnich Niemczech w latách 1348-135821
Miasto lubeckie
Jedn$ z wiekszych niewiadomych rozwoju przestrzennego Gdaňská jest tzw. Miasto lubeckie - temat który od ponad 100 lat frapuje wszystkich badaczy zajmujacych sie dziejami tego miasta, przy czym dyskusja toczy sie glównie odnosme jego lokalizacji badž to na Starým, badž to na Gtównym Miešcie. Z cala. pewnosciq juž od lat 20. XIII wieku mogla istniec w Gdansku gmina kupców lubeckich, a okolo 1260 roku lokowano miasto na prawie lubeckim (Jasiňski 1996, s. 57). Jak dotad, nie posiadamy przekonywujacych ewidencji archeologicznych, które moglyby pomoc w dokladným ustáleniu granic i ksztattu tej czeáci miasta. Ponadto dopiero poczatek XV wieku to czas, w którym dobiega konca ksztarto-wanie sie áredniowiecznego zespolu urbanistycznego Gdaňská, gdzie zárazem pewnemu „zamazanitf'ulegaj^ niektoré starsze orgaiuzmyprzestrzenne, wczesniej funkcjonujace na tym terenie. Proces ten možemy obserwowač glównie dzieki wynikom badaň archeologicznych, jako že až do polowy XIV wieku dysponujemy bardzo ograniczonq liczb^ žródel pisanych, w szczególnoáci jeáli chôdzi o obszar Glównego Miasta (Maciakowska 2011). Jeszcze do poczatku poprzedniego stulecia wiekszosč badaczy uwažala, že Gtówne Miasto zostalo založone na tzw. surowym korzeniu. Z tej utartej w nauce opinii wylamali si? W. Stephan publikujme prace pt. ■„Die StrassennahmenDanzigs" (1911) orazE.Keyser, który postawil teze o lokowa-niu miasta na prawie lubeckim przez ksiecia Šwietopelka na obszarze póžniejszego Glównego Miasta. Przeciwnikiem teorii W. Stephena byl Paul Simson, dajac ternu wyraz w historii Gdaňská opublikowanej w 1913 roku. W latách powojennych do teorii W. Stephena i E. Keysera nawiazat A. Zbierski, opierajac sif na odkryciu domów mieszkalnych znalezionych pod ratuszem Glównego Miasta i datowanych przez niego na XIII wiek (Zbierski 1975, s. 55-66). Jednakže wyniki badaň wykopaliskowych prowadzonych przez ostatnie lata na terenie Glównego Miasta, wtym takže w najbližszej okolicy ratusza, nie pozwalaja na utrzymanie tej tézy (Paner 2004a, s. 15-32; 2004b, s. 65-73).
21 Analizy wykonat Tomasz Wazny w Pracowni Dendrochronologicznej ASP w Warszawie.
154
Henryk Paner
Dokonujqc podsumowania badaň za ostatnie 30 lat, nie znalazlem dostateez-nych podstaw dla potwierdzenia lokalizacji miasta lubeckiego na tym obszarze. W žadnym z wykopów nie znaleziono šladów osadnictwa starszego niž ze schylku XIII wieku badž 1. polowy XIV wieku. Natomiast odkrycia dokonané na terenie Starego Miasta zdecydowanie potwierdzaja^ osadnictwo istniejace tu juž od X wieku, co pozwala dopatrywaó si? wlašnie w tym rejonie takže i miasta lubeckiego. W mojej opinii moglo si? ono znajdowač na terenach položonych na pólnoc od košciola pw. šw. Mikolaja, byč može nawet po rejon ulicy Gnilnej, od wschodu po szpital šw. Ducha i ulicy Olejarnia, od záchodu do ulicy Podwale Grodzkie i wreszcie od poludnia nie przekraczajac linii ulicy Podwale Staromiej-skie. Zdaniem Žofii Maciakowskiej bardziej prawdopodobny dla lokalizacji miasta lubeckiego jest obszar od poludniowo-zachodnich graníc Targu Drzewncgo až po koációl pw. šw. Katarzy ny, przy czym - zdaniem badaczki - nie možná bližej okreslic zasi?gu pólnocnego, choc nálezy brad pod uwag? že przypuszczalnie obejmowalo ono obszar, na którym postawiono póžniej Wielki Mlyn. Jak sie wydaje kwestia dokladniejszej lokalizacji miasta lubeckiego w Gdaňsku može zostač wyjašniona jedynie poprzez dalsze badania archeologiczne, szczególnie w rejonie ulicKowalskiej, Garncarskiej i naPiaskach, gdzie -jakdot^d-prowa-dzono tylko nieliczne prace.
Reasumujac, Gdaňsk doskonale wpisuje si? w twierdzenie, že wczesne miasta šrodkowej cz?šci Európy s^ zespolami osadniczymi zložonymi z elementów zróžnicowanych pod wzgl?dem formy i pelnionych funkcji, przy czym cechuje je wieloczlonowosó i nieregularnoáč ukladów przestrzennych (R?bkowski 2001, s. 25-27). Tak wlašnie jawi nam si? wczesnošredniowieczny Gdaňsk w šwietle dotychczasowych wyników badaň archeologicznych. Wyniki te poslužyly nie tylko do rozlicznych opracowaň naukowych, ale równiež zostaly udost?pnione zwiedzaj^cym wformie nowoczesnej ekspozycji. Powstala ona w2008 roku w budynku oryginalnego gdanskiego spichrza i prezentuje mi?dzy innymi zre-konstruowany fragment šredniowiecznego miasta z XIII-XIV wieku w postaci uliczki wypelnionej domostwami oraz warsztatami i sklepami. Uliczka ta jest wzbogacona rekonstrukcjami postaci šredniowiecznych gdaňszczan, wykonanych w oparciu o materiál szkieletowy pozyskany w trakcie badaň pod Halq Targowa; oraz wzbogacona halasami i zapácham i šredniowiecznego miasta. Spichlerz o nazwie „Bl?kitny Baranek", w którym prezentowana jest wystawa, potožony przy ulicy Chmielnej 53, otrzymal w 2011 roku prestižowa. nagrod? Unii Euro-pejskiej „Europa Nostra" za rekonstrukci? i adaptacj? obiektu zabytkowego na cele muzeálne.
Rozwójprzestrzenny wczesnošredniowiecznego Gdaňská..
155
archeológia Gdaňsk
Gdaňsk šredniowieczny
História
SW
Literatúra
Wykaz skrótów
Archeológia Gdanská, t. 1, red. H. Paner, Gdansk
Gdansk wczesnošredniowieczny, red. J. Kamiňska, Wroclaw,
Gdansk
Gdansk šredniowieczny w šwietle najnowszych badaň archeologicznych i historycznych, red. H. Paner, J. Huk, Gdansk - História Gdanská, t. 1 (do roku 1454), red. E. Ciešlak, Gdansk
Studia Wczesnošredniowieczne. Studia, Materiály, Sprawozdania, Warszawa-Wroclaw
Archaeologia urbium
1966 Archaeologia urbium: corpus des ensembles archeologiques, des villes du haut Moyen Áge, fasc. 1: PI. 1-30: Le Gdansk des X-XIII siécles, red. W. Hensel, Warszawa.
Baraňski M.
1994      Zalogi grodowe w Polsce wczesnopiastowskiej, [w:] Spoleczeňstwo Polski šredniowiecznej, t. 6, red. S. K. Kuczyúski, Warszawa, s. 91-100. Barnycz-Gupieniec R.
1961 Tokarstwo i bednarstwo z XUI-XIV wieku w osadzie miejskiej w Gdansku, Materiály Zachodniopomorskie, t. 7, s. 391-434.
Drewniane budownictwo mieszkalne w Gdansku w X-XIII wieku, Wroclaw-Gdansk.
Badania nadwczesnošredniowiecznym Gdaňskiem. História - rezultáty, [w:] Gdansk šredniowieczny, s. 5-11.
Analiza planigrqftczna materiálu zabytkowego grodu gdaňskiego z X-XII wieku (stanowisko I), [w:] XlIISesja Pomorzoznawcza, t. 2: Odwczesnego šredniowiecza do czasów nowožytnych, red. H. Paner, M. Fudziňski, Gdansk, s. 11-18.
Borcowski Z.
2009     Stanowisko 5 w ujeciufunkcjonalno-chronologicznym, [w:] Archeológia, t. 1, s. 89-104.
ByrskaE.
1955      Budownictwo w gdaňskiej dzielnicy rybackiej w XII iXIII w., SW, nr 3, s. 217-232. ChmielowskaA.
1960      Wyroby szklarskie z X-XIII wieku na stanowisku 1 w Gdansku, [w:] Gdansk, t. 3, s. 105-157.
Dabrowski F.
2007     Studia nad administracjq kasztelaňskq Polski XIII wieku, Warszawa.
1974 1998 2003
156
Henryk Paner
Rozwójprzestrzenny wczesnošredniowiecznego Gdaňská.
157
Gladykowska-Rzeczycka J. J.
1998      Ántropologiczne badania materiáloví kostných ze šredniowiecznychobiektóv Pomorza Gdaňskiego, [w:] Gdaňsk sredniowieczny, s. 26-42. Golembnik A.
2002 Zachodnia pierzeja ulicy Szklary -problematyka badawcza, [w:] Dominu kaňskie Centrum šw. Jacka w Gdaňsku. Badania archeologiczne, t. 2, red. A. Golembnik, Warszawa, s. 7-17.
2009      Wyniki prac wykopaliskowych w kosciele šw. Mikolaja i ich wartošč dla poznania topografii najstarszych poziomów osadniczych Gdaňská, [w:] Stan badaň archeologicznych miast w Polsce, red. H. Paner, M. Fudzinski, Z. Borcowski, Gdaňsk, s. 295-308. Golebiewski A.
2005a Zamczysko w Gdaňsku - nowe fakty i ustálenia w swietle badaň archeologicznych 2002-2003, [w:] XIVSesja Pomorzoznawcza, t. 2: Od wczesnego šredniowiecza do czasów nowožytnych, red. H. Paner, M. Fudziůski, Gdaňsk, s. 49-65.
2005b Zamczysko w Gdaňsku. História i wyniki nowych badán archeologicznych, Pomoratiia Antiqua, t. 20, s. 327-385.
Gupieniec A.
1963      Monety šredniowieczne znalezione na terenie Gdaňská, Prace i Materiály Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Lodži, seria archeologiczna, nr9, s. 167-193. Hilczer-Kurnatowska Z.
1961      Rogownictwo gdaňskie w X-XPVwieku, [w:] Gdaňsk, t. 4, s. 41-144. Holowiůska Z
1959
1960
1967
Jasinski K. 1978
1996
Jaworski Z. 1952
Wczesnošredniowieczne rzemioslo zlotnicze w Gdaňsku, \w:] Gdaňsk, t. 1, | s. 55-105.
Materiály archeologiczne do badaň nadnajstarszym Gdaňskiem lokacyjnym, Kwartalnik Historii Kultury Materiálnej, R. 8, nr 1, s. 183-239. Dzielnica rzemiešlnicza z XIII-XIV wieku w Gdaňsku (stanowisko 2), [w:] Gdaňsk,X.6, s. 183-243.
Gdaňsk w okresie samodzielnošci politycznej Pomorza Gdaňskiego, [w:] História, s. 271-297.
Poczqtki gminy miejskiej w Gdaňsku. Na marginesie badaň nad dokumentem Šwietopelkadladominikanówgdaňskichz 1227 r., [w:] Studia naddziejami miast i mieszczaňstwa w šredniowieczu. Studia ofiarowane Profesorovi Antoniemu Czacharowskiemu w szešédziesiqtq piqtq rocznice urodzin i czter-dziestolecie pracy naukowej, Studia Polonica Historiae Urbanae, t. 2, red. R. Czaja, J. Tandecki, Toruň, s. 43-57.
Szczqtki zwierzqt ssqcych i ptákův/ z grodu gdaňskiego z XIII w., SW, nr 1, s. 85-91.
1958      GdaňskX-Xlll w. na tle Pomorza wczesnošredniowiecznego, [w:] Pomorze
áredniowieczne, red. G. Labuda, Warszawa, s. 73-120. 1961      Gdaňsk wczesnošredniowieczny w swietle wykopalisk, Gdynia. Kajzer L.
2003      Stolica bez romaňszczyzny?, [w:] Dominikanie. Gdaňsk - Polska - Europa, red. D. A. Dekaůski, A. Golembnik, M. Grubka, Gdaůsk-Pelplin, s. 423^436.
Kamiúska J.
1955 Gdaňsk wczesnošredniowieczny w swietle siedmiu lat archeologicznych prac badawczych, Gdaňsk.
Kamrnska J., Nahlik A.
1958      Wlókiennictwo gdaňskie w X-XIII wieku, Lodž. Keyser E.
1921      Die Besiedlung der Altstadt Danzig, Zeitschrift des Westpreussischen Ge-schichtsvereins, t. 61, s. 149-192.
Kmiecinski J.
1955a Vmocnienia grodu gdaňskiego we wczesnym šredniowieczu, SW, nr 3, s. 233-237.
1955b Sprzetrybách i organizacjarybolówstwaw Gdaňsku w XII i XIII w, w swietle prac wykopaliskowych w 1. 1948-1951, SW, nr 3, s. 212-216.
Košciňski B.
1998      Wstepne wyniki badaň na stanowisku 2 w Gdaňsku w 1996roku, [w:] Gdaňsk sredniowieczny, s. 94-118. Košciňski B., Paner H.
2005 Nowe wyniki datowania grodu gdaňskiego - stanowisko 1 (wyk. I-V), [w:] XIVSesja Pomorzoznawcza, t. 2: Od wczesnego šredniowiecza do czasów nowožytnych, red. H. Paner, M. Fudziůski, Gdaňsk, s. 9-47.
Krysiak K.
1956 Wyniki badaň nad materiálem zwierzecym z wykopalisk w Gdaňsku, Wroclaw. 1967      Szczqtki zwierzece z wykopalisk w Gdaňsku, [w:] Gdaňsk, t. 6, s. 7-51.
Krzywdziňski R.
2007      Cmentarzysko ze stanowiska 5 - Hala Targowa w Gdaňsku od polowy XII
wieku do 1813 roku, [w:] Archeológia, t. 2, s. 7-64. 2010     Cmentarzysko na Placu Dominikaňskim w Gdaňsku (badaniaz 2002 i 2003 roku), [w:] Archeológia, t. 4, s. 9-56. Kubasiewicz M.
1977 Badania archeozoologiczne na terenie Gdaňská IX-XIVwieku, [w:] Gdansk, t. 9.
Kunicka-Okuliczowa L.
1959 Wczesnošredniowiecznezabawkiigryz Gdaňská, [w:] Gdaňsk,t. 1, s. 107-143.
Lechnicki F.
1955 Szczqtki roslinne z wykopalisk gdaňskich w latách 1950-1952, SW, nr 3, s. 252-259.
158
Henryk Paner
Rozwój przestrzenny wczesnošredniowiecznego Gdaňská.
159
Lechnicki F., Klichowska M., Gupieniec R.
1961
Lepówna B,
1967
1968 Losiáski W.
2001
Szczqtki rošlinne ze stanowiska 1 w Gdansku (wykop gíówny), [w:] Gdansk, t. 4, s. 5-25.
Próba synchronizácii stanowisk archeologicznych na terenie Gdanská w oparciu o materiál ceramiczny, [w:] Gdansk, t. 6, s. 101-136. Garncarstwo gdaňskie w X-XIH wieku, [w:] Gdansk, t. 7.
Poczqtki wczesnošredniowiecznego Gdaňská. Problem widziany z oddalenia, Slávia Antiqua, t. 42, s. 51-59. Maciakowska Z.
2011
M^dalski J.
1952 Misiuk Z.
2013
Ksztaltowanie przestrzeni miejskiej Glównego Miasta w Gdansku do po-czqtku XV wieku, [w:] Fontes commentationesque ad res gestas Gedani et Pomeraniae, t. 3, red. H. Panei, Gdansk.
Szczqtki rošlinne z wykopalisk w Gdansku, SW, nr 1, s. 97-98.
Wstepne wyniki badaň archeologicznych prowadzonych na obszarze pro-tomiasta gdaňskiego pomiedzy dzisiejszymi ulicami Tartacznq iPanieňskq w Gdansku w latách 2008-2010, [w:] XVIISesja Pomorzoznawcza, t. 2: Od póznego šredniowiecza do czasów nowožytnych, red. H. Paner, M. Fudzinski, Gdansk, s. 337-370.
Moždzioch S.
2002
Paner H. 1993
1998
Castrum munitissimum Bytom, snopiastowskim, Warszawa.
Lokálny ošrodek wladzy w paňstwie wcze-
2004a
2004b
2006
2009
Badania ratownicze na Starým Miešcie w Gdansku w 1990 roku. Gdansk stanowisko 2, Sprawozdania Gdaňskiego Towarzystwa Naukowego, nr 18, s. 53-56.
Problematyka badaň nadšredniowiecznym Gdaňskiem w šwietleprac arche-ologicznychprowadzonychw latách 1987-1997, [w:] Wšwietlenajnowszych badaň archeologicznych i historycznych, red. H. Paner, J. Huk, Gdansk, s. 184-205.
The spatial development of Gdansk to the beginning of the 14th century. The origins of the Old and Main Town, [w:] Polish lands at the turn of the first and the second millennia, red. P. Urbaňczyk, Warszawa, s. 15-32. Nowe zrodia archeologiczne do dziejów wczesnošredniowiecznego Gdanská, [w:] Archeológia et história urbana, red. R. Czaja i in., Elblag, s. 165-173. Archeológia Gdaňskaw latách 1988-2005. The archaeology of Gdansk'a new periodical from the Gdansk Archaeological Museum, [w:] Archeológia, 1.1, s. 11-88.
Archeológia Gdanská w latách 1988-2005. The archaeology of Gdansk'a new periodical from the Gdansk Archaeological Museum, [w:] Archeológia, 1.1 wydam'e 2 poprawione, s. 11-88.
Paner H., Borcowski Z.
1993 Gdansk Ulica Grodzka 6-1, St. 1, AZP: 12-44, Informator Archeologiczny. Badania rok 1989, Warszawa, s. 85.
piaskowski J.
1960      Technika gdaňskiego hutnictwai kowalstwa želaznego X-XWw. napodstawie badaň metáloznawczych, [w:] Gdaňsk, t. 2.
Polak Z.
2009 Badania archeologiczne prowadzone przy ulicy Grodzkiej 17 w Gdaňsku, na terenie dawnego grodu ksiqž^cego i zámku krzyžackiego, [w:] XVISesja Pomorzoznawcza, cz. 1: Odepoki kamienia do okresu wczesnošredniowiecznego, Acta Archaeologica Pomoranica 3, red. A. Janowski, K. Kowalski, S. Síowinski, Szczecin, s. 471-480. Rebkowski M.
2001      Pierwsze lokacje miast w ksiestwie zachodniopomorskim. Przemiany prze-strzenne i kulturowe, Kotobrzeg.
Rulewicz M.
1994 Rybolówstwo Gdaňská na tie ošrodków miejskich Pomorza od IX do XIII wieku, Wroclaw.
Spors J,
1982 Lokalizacja miasta lokacyjnego na prawie lubeckim w Gdaňsku w drugiej polowieXHIiwpoczqtkachXIVwieku,RocmikGůmsiá,t.42,z. l,s. 17-81.
Stephan W.
1911      Die Strassennahmen Danzigs, Quellen und Darstellungen zur Geschichte
Westpreussens, t. 7, s. 5-10. Suslowska W., Urbanowicz K.
1967      Szczqtki ryb z wczesnošredniowiecznego Gdaňská (X-XIII), [w:] Gdaňsk,
t. 6, s. 53-65.
Szyszka M.
2003      Badania ratunkowe wpiwnicach Hali Targowej w Gdaňsku, [w:] Dominikanie.
Gdaňsk - Polska - Europa, red. D. A. Dekanski, A. Golembnik, M. Grubka,
Gdansk-Pelplin, s. 485-499. 2009a    Románski koiciólpw. šw. Mikoiaja i trzynastowiecznyzespól podominikaňski
w swietle badán archeologicznych na stan. 5 w Gdaňsku, [w:] Architektura
románska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, red. T. Janiak, Gniezno,
s. 610-640.
2009b    Románski košciólpod wezwaniem šwietego Mikoiaja w šwietle badaň archeologicznych z 2001 i 2003 roku, [w:] Archeológia, 1.1, wydanie 2 poprawione, s. 105-136. Szyszka M., Krzywdzinski R.
2003 Badania ratownicze stanowiska u zbiegu ulicy Rajskiej i Heweliusza w Gdaňsku (lata 1999-2000), [w:]XIIISesjaPomorzoznawcza, t. 2: Odwczesnego šredniowiecza do czasów nowožytnych, red. H. Paner, M. Fudzinski, Gdaňsk, s. 137-141.
160
Henryk Parier
Šwiechowski Z.
2000 Architektura románska w Poises, Warszawa. Trzeeiecka A., Trzeciecki M.
T
2002 Ceramika wczesnosredniowieczna z badaň na terenie posesji Szkla-ry 1 - Szklary 5, [w:] Dominikaňskie Centrum éw. Jacka w Gdansku. Badania archeologiezne, t. 2, red. A. Golembnik, Warszawa, s. 99-134.
Wapinska A.
1967 Materiály do wczesnoéredniowiecznego bwsztyniarstwa gdaňskiego, [w:] Gdatisk, t. 6, s. 83-99.
Wiklak H.
1960      Obuwie gdaňskiewX-XIIIwieku, [w:] Gdansk, t. 3, s. 7-104. Zajaezkowski S. M.
2002 Obowiqzki ludnosci wiejskiej w Polsce w budownictwie obwnnym do polowy XV w., [w:] Budownictwo i budowniczowie w przesztošci, red. A. Abramowicz, J. Maik, Lodi, s. 399-427.
Zbierski A.
1958 Dotychczasowe wyniki badaň archeologieznych w košciolach sw. Mikoiqja iéw. Katarzyny w Gdaňsku, Rocznik Gdanskí, R. 15/16, s, 53-77.
1964      Port gdaňski na tle miasta w X-XIII wieku, [w:] Gdansk, t. 5.
1975 Poczqtki Glównego (Prawego) miasta w Gdansku, Kwartalnik Historii Kultury Materiálnej, R. 23, nr 1, s. 55-66.
1978a    Rozwój przestrzenny Gdaňská w IX-XIII wieku, [w:] História, s. 71-125.
1978b    Osrodekhandlowy iportowy, [w:] História, s. 194-223.
1978c    Kultura mieszkaňców, [w:] História, s. 234-259.
2003 Gdansk w okresie przybycia dominikánov/ w XIII w., [w:] Dominikanie. Gdansk - Polska - Európa, red. D. A. Dekanskí, A. Golembnik, M. Grubka, Gdansk-Pelplin, s. 399-421.
SPA TIAL DE VELOPMENT OF EARL Y MEDIE VAL GDANSK IN THE LIGHT OF ARCHAEOLOGICAL SOURCES
Rozwój przestrzenny wczesnoiredniowiecznego Gdaňská..
161
Within the Old Town, in the areas of the streets of Podwale Staromiejskie, Oborniki Olejarna, Igielnicka and Tartaczna, compact built-up zones appeared about the mid-12th century. At that time numerous dwellings and craft workshops; mainly shoemaker, tanning and bone and antler production ones were erected. These were built using the log construction, post-and-plank construction methods and, less frequently, the wattle construction one. In the vicinity of the Wielki Mlyn (the Great Mill), on the mill islet called Schild, three levels of wooden streets and the remains of houses dated to the years 1230-1301, while under this edifice traces of settlement from the ll" and the 13th centuries were recorded. Settlement from the 12,h and the 13d" centuries was also discovered in the area of Raj ska Street and Heweliusza Street. Near St Nicholas' church, at the large square, probably of a market place nature, settlements from the 10th century were recorded. Under the building of the Market Hall, the site of a former Dominican monastery, a settlement from the 10" century, a cemetery dated from the second half of the 10,h century and the remains of two Romanesque churches were discovered. The older of the churches, 34.5m long, with a semicircular apse, was built in the 1190s, while the younger one, 40m long, with a rectangular choir was erected on the older remains in the 1220s. In the second half of the 13th century, the construction of the monastery began, the remains of which survived under the present Plac Dominikánski (Dominican Square). There was one chamber with a quadripartite vault supported by a central pillar. This was renovated and currently it houses a subterranean exhibition. In the Main Town, apart from a small settlement in the area of Dlugi Targ Street, more intense traces of an early medieval settlement were not recorded. In this system, the location of Lübeck town, founded about 1260, should be suspected in the areas of the Old Town.
Summary
Gdansk is situated on Gdansk Bay at the mouth of the Motlawa River at the confluence with the Vistula River, about 4.5 km from the Baltic Sea coast. Gdansk Bay is protected from the open seaby the Hel Peninsula that stretches over 30 km, creating ideal conditions for operating a seaport. The oldest traces of early medieval settlement were recorded in the area of Dlugi Targ Street under the town hall of the main town. Dendrochronological analyses proved that the oldest wooden structures in this region can be dated to the 930s. In the 1060s, at the confluence of the Motlawa and the Vistula Rivers a stronghold was built, which was also the seat of the local duke. This stronghold, with a surface area of 2.25 hectares, was surrounded by earthen and wooden ramparts, about 14 meters wide at the base. The results of recent studies indicate that the collapse of this edifice should be dated to the turn of the 12th century or the beginning of the 13;h century.