Titus Livius. Ab Urbe condita, lib. I.

[57] Ardeam Rutuli habebant, gens, ut in ea regione atque in ea aetate, divitiis praepollens; eaque
ipsa causa belli fuit, quod rex Romanus cum ipse ditari, exhaustus magnificentia publicorum operum,
tum praeda delenire popularium animos studebat, praeter aliam superbiam regno infestos etiam quod
se in fabrorum ministeriis ac servili tam diu habitos opere ab rege indignabantur. Temptata res
est, si primo impetu capi Ardea posset: ubi id parum processit, obsidione munitionibusque
coepti premi hostes. In his stativis, ut fit longo magis quam acri bello, satis liberi commeatus
erant, primoribus tamen magis quam militibus; regii quidem iuvenes interdum otium conviviis
comisationibusque inter se terebant. Forte potantibus his apud Sex. Tarquinium, ubi et Collatinus
cenabat Tarquinius, Egeri filius, incidit de uxoribus mentio. Suam quisque laudare miris modis;
inde certamine accenso Collatinus negat verbis opus esse; paucis id quidem horis posse sciri
quantum ceteris praestet Lucretia sua. "Quin, si vigor iuventae inest, conscendimus equos
invisimusque praesentes nostrarum ingenia? Id cuique spectatissimum sit quod necopinato viri
adventu occurrerit oculis." Incaluerant vino; "Age sane" omnes; citatis equis avolant Romam. Quo
cum primis se intendentibus tenebris pervenissent, pergunt inde Collatiam, ubi Lucretiam
haudquaquam ut regias nurus, quas in convivio luxuque cum aequalibus viderant tempus terentes sed
nocte sera deditam lanae inter lucubrantes ancillas in medio aedium sedentem inveniunt. Muliebris
certaminis laus penes Lucretiam fuit. Adveniens vir Tarquiniique excepti benigne; victor maritus
comiter invitat regios iuvenes. Ibi Sex. Tarquinium mala libido Lucretiae per vim stuprandae capit;
cum forma tum spectata castitas incitat. Et tum quidem ab nocturno iuvenali ludo in castra redeunt.

[58] Paucis interiectis diebus Sex. Tarquinius inscio Collatino cum comite uno Collatiam venit. Ubi
exceptus benigne ab ignaris consilii cum post cenam in hospitale cubiculum deductus esset, amore
ardens, postquam satis tuta circa sopitique omnes videbantur, stricto gladio ad dormientem
Lucretiam venit sinistraque manu mulieris pectore oppresso "Tace, Lucretia" inquit; "Sex.
Tarquinius sum; ferrum in manu est; moriere, si emiseris vocem." Cum pavida ex somno mulier nullam
opem, prope mortem imminentem videret, tum Tarquinius fateri amorem, orare, miscere precibus minas,
versare in omnes partes muliebrem animum. Ubi obstinatam videbat et ne mortis quidem metu
inclinari, addit ad metum dedecus: cum mortua iugulatum servum nudum positurum ait, ut in sordido
adulterio necata dicatur. Quo terrore cum vicisset obstinatam pudicitiam velut vi victrix libido,
profectusque inde Tarquinius ferox expugnato decore muliebri esset, Lucretia maesta tanto malo
nuntium Romam eundem ad patrem Ardeamque ad virum mittit, ut cum singulis fidelibus amicis veniant;
ita facto maturatoque opus esse; rem atrocem incidisse. Sp. Lucretius cum P. Valerio Volesi filio,
Collatinus cum L. Iunio Bruto venit, cum quo forte Romam rediens ab nuntio uxoris erat conventus.
Lucretiam sedentem maestam in cubiculo inveniunt. Adventu suorum lacrimae obortae, quaerentique
viro "Satin salve?" "Minime" inquit; "quid enim salvi est mulieri amissa pudicitia? Vestigia viri
alieni, Collatine, in lecto sunt tuo; ceterum corpus est tantum violatum, animus insons; mors
testis erit. Sed date dexteras fidemque haud impune adultero fore. Sex. est Tarquinius qui hostis
pro hospite priore nocte vi armatus mihi sibique, si vos viri estis, pestiferum hinc abstulit
gaudium." Dant ordine omnes fidem; consolantur aegram animi avertendo noxam ab coacta in auctorem
delicti: mentem peccare, non corpus, et unde consilium afuerit culpam abesse. "Vos" inquit
"uideritis quid illi debeatur: ego me etsi peccato absolvo, supplicio non libero; nec ulla deinde
impudica Lucretiae exemplo vivet." Cultrum, quem sub veste abditum habebat, eum in corde defigit,
prolapsaque in volnus moribunda cecidit. Conclamat vir paterque.

[59] Brutus illis luctu occupatis cultrum ex volnere Lucretiae extractum, manantem cruore prae se
tenens, "Per hunc" inquit "castissimum ante regiam iniuriam sanguinem iuro, vosque, di, testes
facio me L. Tarquinium Superbum cum scelerata coniuge et omni liberorum stirpe ferro igni quacumque
dehinc vi possim exsecuturum, nec illos nec alium quemquam regnare Romae passurum." Cultrum deinde
Collatino tradit, inde Lucretio ac Valerio, stupentibus miraculo rei, unde novum in Bruti pectore
ingenium. Ut praeceptum erat iurant; totique ab luctu versi in iram, Brutum iam inde ad expugnandum
regnum vocantem sequuntur ducem.

Elatum domo Lucretiae corpus in forum deferunt, concientque miraculo, ut fit, rei novae atque
indignitate homines. Pro se quisque scelus regium ac vim queruntur. Movet cum patris maestitia, tum
Brutus castigator lacrimarum atque inertium querellarum auctorque quod viros, quod Romanos deceret,
arma capiendi adversus hostilia ausos. Ferocissimus quisque iuvenum cum armis voluntarius adest;
sequitur et cetera iuventus. Inde patre praeside relicto Collatiae [ad portas] custodibusque datis
ne quis eum motum regibus nuntiaret, ceteri armati duce Bruto Romam profecti. Ubi eo ventum est,
quacumque incedit armata multitudo, pavorem ac tumultum facit; rursus ubi anteire primores
civitatis vident, quidquid sit haud temere esse rentur. Nec minorem motum animorum Romae tam atrox
res facit quam Collatiae fecerat; ergo ex omnibus locis urbis in forum curritur. Quo simul ventum
est, praeco ad tribunum celerum, in quo tum magistratu forte Brutus erat, populum advocavit. Ibi
oratio habita nequaquam eius pectoris ingeniique quod simulatum ad eam diem fuerat, de vi ac
libidine Sex. Tarquini, de stupro infando Lucretiae et miserabili caede, de orbitate Tricipitini
cui morte filiae causa mortis indignior ac miserabilior esset. Addita superbia ipsius regis
miseriaeque et labores plebis in fossas cloacasque exhauriendas demersae; Romanos homines, victores
omnium circa populorum, opifices ac lapicidas pro bellatoribus factos. Indigna Ser. Tulli regis
memorata caedes et invecta corpori patris nefando vehiculo filia, invocatique ultores parentum di.
His atrocioribusque, credo, aliis, quae praesens rerum indignitas haudquaquam relatu scriptoribus
facilia subicit, memoratis, incensam multitudinem perpulit ut imperium regi abrogaret exsulesque
esse iuberet L. Tarquinium cum coniuge ac liberis. Ipse iunioribus qui ultro nomina dabant lectis
armatisque, ad concitandum inde adversus regem exercitum Ardeam in castra est profectus: imperium
in urbe Lucretio, praefecto urbis iam ante ab rege instituto, relinquit. Inter hunc tumultum Tullia
domo profugit exsecrantibus quacumque incedebat invocantibusque parentum furias viris
mulieribusque.