Morfologia współczesnego języka polskiego II
Paradygmatyka fleksyjna
Prezentacja e-learningowa
1
I. Wprowadzenie, podstawowa terminologia
Paradygmatyka fleksyjna zajmuje się opisem formalnych (morfologicznych) wykładników
poszczególnych kategorii morfologicznych języka (zob. Morfologia współczesnego języka
polskiego I. Teoria → kategorie morfologicze języka polskiego)
Przedmiot opisu:
- ustalenie zasobu formalnych wykładników danej kategorii morfologicznej;
- ustalenie reguł doboru (dystrybucji) wykładników;
- ustalenie relacji pomiędzy wykładnikami poszczególnych kategorii morfologicznych
przysługującym danemu leksemowi (wykładniki proste, skumulowane, nieciągłe);
- opis budowy morfologicznej form fleksyjnych (formy syntetyczne i analityczne);
- opis stosunków morfotaktycznych (określenie pozycji zajmowanej przez dany
składnik).
Forma fleksyjna (forma gramatyczna): wyraz gramatyczny, czyli element leksemu
odmiennego, składa się z flektemu i formy tekstowej (wyrazu tekstowego
odpowiadającego w sensie materialnym danemu flektemowi).
Flektem: abstrakcyjna jednostka językowa składająca się ze znaczenia leksykalnego
i pewnej funkcji gramatycznej.
Forma tekstowa Flektem
znaczenie leksykalne funkcja gramatyczna
lekarza LEKARZ D./B., lp.
książce KSIĄŻKA C./Ms., lp.
malują MALOWAĆ 3. os., lp., czas teraźniejszy,
tryb oznajmujący
Formy fleksyjne mogą się różnić bądź tylko pod względem funkcjonalnym, bądź także
pod względem formalnym. Proszę zwrócić uwagę na różnice funkcjonalne i formalne
między poniższymi formami fleksyjnymi:
Forma tekstowa Flektem
znaczenie leksykalne funkcja gramatyczna
prezent-0 PREZENT M., lp.
prezent-u PREZENT D., lp.
prezent-owi PREZENT C., lp.
prezent-0 PREZENT B., lp.
prezent-em PREZENT N., lp.
prezenć-e
(ortogaficznie: prezencie)
PREZENT Ms., lp.
 prezent-0 (M. lp. + B. lp.) – formy fleksyjnie synkretyczne
Morfologia współczesnego języka polskiego II
Paradygmatyka fleksyjna
Prezentacja e-learningowa
2
Forma tekstowa Flektem
znaczenie leksykalne funkcja gramatyczna
dom-0 DOM M., lp.
dom-u DOM D., lp.
dom-owi DOM C., lp.
dom-0 DOM B., lp.
dom-em DOM N., lp.
dom-u DOM Ms., lp.
 dom-0 (M. lp. + B. lp.) – formy fleksyjnie synkretyczne
 dom-u (D. lp. + Ms. lp.) – formy fleksyjnie synkretyczne
Synkteryzm: formalne nierozróżnianie funkcjonalnie różnych form fleksyjnych (istnieje
różnica funkcjonalna, lecz brak różnicy formalnej). Synkretyzm jest zawsze połączony
z neutralizacją jakiejś opozycji morfologicznej. W przypadku niektórych paradygmatów
synkretyzm może dotyczyć szeregu form:
a) leksem PANI
forma tekstowa funkcja gramatyczna
pani M., lp.
pani D., lp.
pani C., lp.
panią B., lp.
panią N., lp.
pani Ms., lp.
pani W., lp.
- w powyższym przypadku mamy do czynienia z dwoma przypadkami neutralizacji
opozycji morfologicznej w ramach kategorii przypadka (pani – M., D., C., Ms., W. lp.
+ panią – B., N. lp.)
b) leksem DOBRY
forma tekstowa funkcja gramatyczna
dobre
(to jest dobre dziecko)
M., lp., r. n.
dobre
(widzę dobre dziecko)
B., lp., r. n.
dobre
(to są dobre wyniki)
M., lm., r. nmos.
dobre
(widzę dobre wyniki)
B., lm., r. nmos.
- w powyższym przypadku mamy do czynienia z neutralizacją opozycji morfologicznej
w ramach kategorii przypadka, liczby, rodzaju
Morfologia współczesnego języka polskiego II
Paradygmatyka fleksyjna
Prezentacja e-learningowa
3
Formy fleksyjnie oboczne: jednej funkcji gramatycznej odpowiadają dwie różne formy
tekstowe (dwa różne wykładniki formalne).
forma tekstowa funkcja gramatyczna
pisarzy D., lm.
pisarzów
forma tekstowa funkcja gramatyczna
kwitł 3. os., lp., czas
teraźniejszy, tryb
oznajmujący
kwitnął
Temat fleksyjny: wykładnik znaczenia leksykalnego formy fleksyjnej, uzsykiwany przez
odcięcie morfu fleksyjnego (flektywu):
dom - u
książk´- i
(orfograficznie: książki)
rzadk´- ej
(ortograficznie: rzadkiej)
Rozróżnia się następujące tematy fleksyjne:
a) podstawowy:
 temat jest identyczny we wszystkich formach fleksyjnych (dom-0,
dom-u, dom-em; prac-a, prac-y, prac-e…)
 formy fleksyjne tego samego leksemu różnią się fonologicznie (chodzi o alternanty
tematu):
ręk - a dobr - y id - ę
ręk´- i idź - esz
ręc - e dobrz - y idź - e
rąk - 0 id - ą
 niektóre oboczności mogą mieć charakter nieregularny, nie są zgodne z żadną
z występujących alternacji:
dwoj - e
dwojg - a
dwojg - u
 niektóre alternacje w temacie mają funkcję morfologiczną (sygnalizują jakąś
wartość kategorii morfologicznej):
ok - o ocz - y
ok - a ocz - u
- u ocz - om
Alternacja k : cz [č] sygnalizuje wartość kategorii liczby.
Morfologia współczesnego języka polskiego II
Paradygmatyka fleksyjna
Prezentacja e-learningowa
4
brat - 0 brać - a
brat - a brać - i
brat - u brać - om
brat - a brać - i
brat - em brać - mi
brać - e brać - ach
brać - e brać - a
Alternacja t : ć sygnalizuje m.in. wartość kategorii liczby (z wyjątkiem Ms. i W. lp.).
 w niektórych paradygmatach występuje zjawisko supletywizmu – chodzi
o niepowtarzalne, morfologicznie niewytłumaczalne oboczności tematu (tematy
supletywne); istnieją dwa typy supletywizmu:
 zupełny – alternanty tematu są pod względem fonologicznym zupełnie
różne:
rok- : latczłowiek-
: ludźid-
: szed
niezupełny (częściowy) – alternanty tematu są pod względem
fonologicznym częściowo identyczne:
jecha- : jadba-
się : boj- się
tydzień- : tygodńojciec-
: ojcdzieck-
: dziećb)
wtórny (derywowany): tworzy go temat podstawowy i afiks formotwórczy
(tematotwórczy), który jednocześnie pełni rolę gramatyczną:
leksem Rosjanin
temat wtórny temat podstawowy
Rosjanin - 0 Rosjan - on
Rosjanin - a Rosjan - 0
Sufiks formotwórczy -in sygnalizuje liczbę pojedynczą.
leksem centrum
temat wtórny temat podstawowy
centrum - 0 centr - a
centr - ów
Sufiks formotwórczy -um sygnalizuje liczbę pojedynczą.
Następujący temat:
II. Podstawowa terminologia, charakterystyka polskiej fleksji
Morfologia współczesnego języka polskiego II
Paradygmatyka fleksyjna
Prezentacja e-learningowa
5
Flektyw: pojedynczy sufiks fleksyjny lub ciąg morfemów fleksyjnych, które spełniają funkcję
wykładników kategorii morfologicznej. W języku polskim występują następujące formy
flektywu:
 końcówka fleksyjna