Morfologia współczesnego języka polskiego II
Paradygmatyka fleksyjna
Prezentacja e-learningowa
1
II. Podstawowa terminologia, charakterystyka polskiej fleksji
Flektyw: pojedynczy morfem fleksyjny lub ciąg morfemów fleksyjnych, które spełniają
funkcję wykładników kategorii morfologicznej. W języku polskim ma flektyw najczęściej
formę końcówki fleksyjnej.
Osobliwe sytuacje:
1) forma fleksyjna zawiera 2 końcówki fleksyjne (w przypadku analitycznych form
fleksyjnych):
będ-ę mieszkał-a
będ-ę mieszkał-0
będ-ą chciel-i
-ę/-ą – wykładnik kategorii osoby i liczby
-a/-0/-i – wykładnik kategorii liczby i rodzaju
2) częścią flektywu może być także morfem rdzenny:
będ-ę mieszkał
będ – wykładnik kategorii czasu
3) przed końcówką fleksyjną może wystąpić afiks formotwórczy (tematotwórczy):
Amerykan-in-owi
pogań-in-a
muze-um-0
pisz-ąc-ego
4) końcówka fleksyjna może mieć ruchomy charakter (np. końcówki osobowe
czasowników: -m, -ś, -śmy, -ście):
czytałaś → tyś czytała
czytaliśmy → myśmy czytali
czytaliście → wyście czytali
Końcówka fleksyjna może występować w różnych wariantach. Różnica pomiędzy takimi
wariantami ma charakter fonologiczny. O warianty (alternanty) końcówki fleksyjnej chodzi
jedynie w przypadku, gdy są fonologicznie różne formy umotywowane morfologicznie:
now-ymi : tań-imi
kobiet-y, prac-y : cioć-i, kość-i
gdym był : jużem był
Morfologia współczesnego języka polskiego II
Paradygmatyka fleksyjna
Prezentacja e-learningowa
2
Końcówki izofunkcyjne: wyrażają identyczną funkcję morfologiczną, jednak różnice
fonologiczne między nimi nie można wyjaśnić na podstawie reguł morfologicznych:
D. lp. rzeczowników męskich: -a studenta, psa
-u stołu
-i/-y kaleki, kolegi, starosty
Forma fleksyjna może dopuszczać 2 końcówki izofunkcyjne (końcówki równoległe):
dń-i / dń-e
pisarz-y / pisarz-ów
Wykładniki kategorii morfologicznych
1. proste – dany morf jest wykładnikiem tylko 1 wartości danej kategorii morfologicznej
- typ wykładnika spotykany w językach aglutynacyjnych (1 morf gramatyczny = 1
wartość danej kategorii morfologicznej), w językach fleksyjnych występuje rzadko
- w języku polskim ten typ wykładnika reprezentuje morf trybu przypuszczającego
by (nie jest wykładnikiem żadnej innej kategorii morfologicznej)
pisał-by-m
pisali-by-śmy
2. skumulowane – morf jest jednocześnie wykładnikiem kilku kategorii
morfologicznych (końcówki gramatyczne w języku polskim mają w większości
przypadków charakter wykładników skumulowanych)
- typ charakterystyczny dla języków fleksyjnych
- końcówki rzeczowników wyrażają jednocześnie przypadek i liczbę
- koncówki przymiotników wyrażają jednocześnie rodzaj, przypadek i liczbę
- końcówki osobowe czasowników wyrażają jednocześnie osobę i liczbę
do dom-u -u D./Ms., lp.
now-ego kolegę -ego r.m.żyw., B., lp.
pisz-ą -ą 3. os., lm.
3. nieciągłe – równocześnie dwa morfy tej samej formy tekstowej spełniają wspólnie
funkcję wykładnika danej kategorii morfologicznej
pisa-ł-e-m -e rodzaj (m.) + liczba (lp.)
-m osoba (1.) + liczba (lp.)
pisa-ł-a-m -a rodzaj (ż.) + liczba (lp.)
-m osoba (1.) + liczba (lp.)
pisa-l-i-śmy -i rodzaj (mos.) + liczba (lm.)
-śmy osoba (1.) + liczba (lm.)
pisa-ł-y-śmy -y rodzaj (nmos.) + liczba (lm.)
-śmy osoba (1.) + liczba (lm.)
Morfologia współczesnego języka polskiego II
Paradygmatyka fleksyjna
Prezentacja e-learningowa
3
Paradygmat fleksyjny
Paradygmat fleksyjny: zbiór form fleksyjnych leksemu wraz z formami tekstowymi
przypisanymi każdemu flektemowi; rozróżnia się dwa typy paradygmatu fleksyjnego:
a) paradygmat funkcjonalny: zbiór flektemów
Paradygmat funkcjonalny
rzeczownika student
lp. lm.
M. M.
D. D.
C. C.
B. B.
N. N.
Ms. Ms.
W. W.
b) paradygmat formalny: zbiór form tekstowych
Paradygmat formalny
rzeczownika student
lp. lm.
M. student studenci
D. studenta studentów
C. studentowi studentom
B. studenta studentów
N. studentem studentami
Ms. studencie studentach
W. studencie studenci
Paradygmat funkcjonalny może być:
a) zupełny
- zawiera wszystkie możliwe wartości wszystkich kategorii fleksyjnych, które
przysługują leksemowi danej części mowy (rzeczownik → przypadek, liczba;
przymiotnik → przypadek, liczba, rodzaj; czasownik → czas, tryb, ewentualnie
osoba – czasowniki osobowe, strona – czasowniki przechodnie)
b) niezupełny (zredukowany)
- brak którejś z możliwych kategorii fleksyjnych przysługujących leksemowi danej
części mowy
→ paradygmat zredukowany o daną kategorię fleksyjną
 pluralia i singularia tantum (brak kategorii liczby)
 zaimek się (brak kategorii liczby)
 czasowniki typu brakować (brak kategorii osoby, aspektu i strony)
 czasowniki typu świtać, grzmieć (brak kategorii osoby)
- brak co najmniej jednej wartości z możliwych kategorii fleksyjnych
przysługujących leksemowi danej części mowy
Morfologia współczesnego języka polskiego II
Paradygmatyka fleksyjna
Prezentacja e-learningowa
4
→ paradygmat niezupełny ze względu na daną kategorię fleksyjną
 zaimek się (brak mianownika w obrębie kategorii przypadka)
 czasowmik brakować (brak rozkaźnika w obrębie kategorii trybu)
 czasownik nieosobowy można (brak rozkaźnika w obrębie kategorii trybu)
Paradygmat formalny może być:
a) niedefektywny
- zawiera pełny zestaw form fleksyjnych (pełny zestaw wykładników
morfologicznych, czyli morfów fleksyjnych)
b) defektywny
- brak w nim morfologicznych wykładników (morfów fleksyjnych) którejś
z kategorii fleksyjnych
c) zerowy
- wszystkie formy fleksyjne są synkretyczne (brak formalnego rozróżnienia
funkcjonalnie różnych form fleksyjnych); jedna forma tekstowa reprezentuje
wszystkie formy fleksyjne w danym paradygmacie
- leksem o zerowym paradygmacie formalnym jest leksemem nieodmiennym
(ambitus, argot, attaché, atelier, biennale, boa, chow-chow, dingo, dżudo/judo,
frotté, guru, kamikadze, kiwi, pali, pepsi, rodeo, tse-tse, zebu…)
Zerowy paradygmat formalny
rzeczownika atelier
lp. lm.
M. atelier atelier
D. atelier atelier
C. atelier atelier
B. atelier atelier
N. atelier atelier
Ms. atelier atelier
W. atelier atelier
- UWAGA! leksemy nieodmienne mają zupełny paradygmat formalny (jedna forma
tekstowa reprezentuje wszystkie formy fleksyjne i pełni wszystkie funkcje
gramatyczne – w kontekście łatwo je rozpoznać)
Paradygmat funkcjonalny rzeczownika attaché
lp. lm.
M. M. W pierwszym rzędzie siedzi polski attaché.
W pierwszym rzędzie siedzą polscy attaché.
D. D. Nie znam żadnego polskiego attaché.
Nie znam żadnych polskich attaché.
C. C. Trzeba o tym powiedzieć polskiemu attaché.
Trzeba o tym powiedzieć polskim attaché.
B. B. Widzę polskiego attaché.
Widzę polskich attaché.
N. N. Spotkałem się z polskim attaché.
Spotkałem się z polskimi attaché.
Ms. Ms. Rozmawiałem o polskim attaché.
Rozmawiałem o polskich attaché.
W. W. Drogi attaché, niech pan nie zapomni o nas.
Drodzy attaché, niech panowie nie zapomną o nas.
Morfologia współczesnego języka polskiego II
Paradygmatyka fleksyjna
Prezentacja e-learningowa
5
Typy fleksji
Fleksję można podzielić na dwa typy:
a) koniugacja – fleksja czasowników i predykatywów oparta na kategoriach
morfologicznych czasu, trybu i osoby)
b) deklinacja – fleksja imion (rzeczowników, przymiotników i liczebników) i imiennych
form czasowników (imiesłowy przymiotnikowe) oparta na kategorii morfologicznej
przypadka
Paradygmaty koniugacyjne dzieli się:
- ze względu na strukturę paradygmatu funkcjonalnego na:
a) paradygmaty osobowe: paradygmaty funkcjonalne pełne w zakresie osoby i liczby
(czytać, malować, dzwonić, walczyć, zajmować się…)
b) paradygmaty nieosobowe: paradygmaty funkcjonalne niezupełne w zakresie osoby
(tylko forma 3. os. lp.), liczby (tylko lp.), trybu (brak trybu rozkazującego) i strony
(brak strony biernej) (brakować, grzmieć, należy, świtać, trzeba, warto…)
- ze względu na budowę paradygmatu formalnego na:
a) paradygmaty syntetyczno-analityczne: paradygmaty zawierające formy tekstowe
syntetyczne i analityczne (czytam, czytał-em, będę czytać; świta, świtało, będzie
świtać; można, można było, można by, będzie można)
b) paradygmaty analityczne: paradygmaty predykatywów nieosobowych zawierające
tylko formy analityczne
(jest) widać było widać będzie widać
(jest) słychać było słychać będzie słychać
(jest) czuć było czuć będzie czuć
(jest) znać było znać będzie znać
Widać po jego minie, że coś przykrego się wydarzyło.
Z sąsiedniego mieszkania było słychać muzykę.
Czuć od niego wódką.
Od razu znać fachową rękę.
Paradygmaty deklinacyjne dzieli się według konstutywnych kategorii morfologicznych
dla danego paradygmatu funkcjonalnego na:
a) paradygmat rzeczownikowy:
- oparty na kategorii przypadka i liczby
- zawiera typowy zestaw wykładników (końcowek fleksyjnych)
- tematy fleksyjne są w większości przypadków niesupletywne
b) paradygmat zaimkowy:
- oparty na kategorii przypadka
- wysoki stopień supletywizmu
Morfologia współczesnego języka polskiego II
Paradygmatyka fleksyjna
Prezentacja e-learningowa
6
- zawiera także morfologicznie niepodzielne formy (skumulowane wykładniki
znaczenia leksykalnego i gramatycznego, np. ja, ty, my, wy, się)
c) paradygmat liczebnikowy:
- oparty na kategorii przypadka i rodzaju
- bogaty synkretyzm form
d) paradygmat przymiotnikowy:
- oparty na kategorii przypadka, liczby i rodzaju
- bogaty synkretyzm form
- zawiera typowy zestaw wykładników (końcowek fleksyjnych)
Następujący temat:
Rzeczownik, paradygmat rzeczownikowy