D ZIEJE N A JN O W SZ E , R O C Z N IK XLII — 2010, 2
PL ISSN 0419 8824
Marek Sioma
Lublin
Koncepcja i realizacja hasła
konsolidacji narodowej w latach 1936-1939.
Założenia ogólne
Geneza
Obóz piłsudczykowski (Obóz) był formacją polityczną trudno definiowalną. Formalnie
nigdy nie powstał i nigdy też nie został rozwiązany, a jego rozwój był konsekwencją skupiania
się wokół osoby Józefa Piłsudskiego działaczy politycznych, społecznych, a nawet
gospodarczych, którzy podzielając jego wizję Niepodległej, a następnie koncepcję jej ustroju,
stworzyli grono ludzi (wraz z upływem czasu coraz większe) gotowych do realizowania celów
i zadań stawianych przez Komendanta. Piłsudczycy, zdobywszy władzę w maju 1926 r.,
„zderzyli się” jednakże ze strukturą państwa, której nie można było z dnia na dzień zmienić.
Wymagało to nie tylko czasu, ale i kadr znacznie większych niż istniejąca ówcześnie elita.
Zrodziło również wiele trudności: od bieżącego zarządzania państwem po wypracowanie
spójnej koncepcji tegoż. Dopóki żył Marszałek, dużo o tym dywagowano, teoretyzując na
temat przyszłych rozwiązań; mniej czyniono dla ich realizacji. Najważniejsze było państwo
i całą ideologię podporządkowano temu zagadnieniu1.
Śmierć Pierwszego Marszałka Polski była wstrząsem dla społeczeństwa i ogółu piłsudczyków,
w mniejszym stopniu dla jego najbliższego otoczenia, które zdawało sobie sprawę
z jej nieuchronności2. Oznaczała bowiem, że „czynnik nadrzędny” przestał istnieć, co w prostej
linii prowadziło do konieczności znalezienia substytutu3; kontynuacja w dotychczasowej
formie okazała się bowiem niemożliwa. Powstały triumwirat władzą podzielił się bezkrwa-
1 Koncepcję tę forsował przede wszystkim Walery Sławek, najzagorzalszy zwolennik prymatu państwa
nad narodem, który zdawał się nie dostrzegać zachodzących w Europie zmian. Bezwzględnie przywiązany
do swej idei, marginalizował odmienne przekonania kolegów, co było tym łatwiejsze, że to
właśnie on wydawał się nominalnym następcą Komendanta.
Pamiętnik Marii Bartlowej, oprac. H. Martinowa, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1987, z. 81. s. 50.
W rozumieniu Walerego Sławka było to przekonanie, że „prawo ma nami rządzić”. Zob. T. Schaetzel,
Pułkownik Walery Sławek, Jerozolima 1947, s. 19.
http://rcin.org.pl
86 Marek Sioma
wo, ale nie umiał ani wskazać, ani wyłonić następcy. Była to zresztą jedna z wielu przyczyn
dekompozycji Obozu, która ze szczególną siłą i już jawnie uwidoczniła się po maju 1935 r.
Załamanie idei i paradygmatu przywództwa, pogłębione skutkami nowej ordynacji wyborczej
do parlamentu oraz rozwiązaniem BBWR4, dopełniły dzieła, doprowadzając w krótkim
czasie do wielu negatywnych konsekwencji. Dla potrzeb tematu dość wspomnieć, iż
jedną z nich były niepewność i chaos, jakie zapanowały wśród piłsudczyków, szczególnie zaś
działaczy byłego BBWR, oraz społeczeństwa „porzuconego” przez rządzących. Polska przełomu
(maj 1935-maj 1936) jawi się okrętem z połamanymi żaglami, który zdawał się dryfować
tam, gdzie wiatr wiał. Jednakże okręt ów rychło znalazł nie jednego, ale dwóch sterników,
którzy w grudniu 1935 r. podjęli kroki naprawcze. Generalny Inspektor Sił Zbrojnych
i Prezydent wypracowali kompromis, który dawał nadzieję na unormowanie sytuacji i wyjście
z impasu, w jakim znalazł się obóz piłsudczykowski, a wraz z nim Polska5. Realizacja nie
była sprawą łatwą i krótkoterminową, a wykonanie utrudniał fakt, że należało zaproponować
społeczeństwu (w tym piłsudczykom) rozwiązania, które zawierałyby elementy kontynuacji
i novum, tradycji i postępu, stabilności i eksperymentu, które odpowiadałyby również „duchowi”
epoki. Wspólny aspekt (integralny nacjonalizm) znaleziono w pojęciach „państwo”
i „naród”, poddając oba swoistej unifikacji6, co spowodowało bezprzedmiotowość dyskusji
o nadrzędność jednego z nich7. Utworzenie Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN) miało
natomiast doprowadzić do powstania nowej formy politycznej organizacji narodu określonej
przez Edwarda Śmigłego-Rydza „wolnością okiełznaną porządkiem”8, której wykonawczą
em anacją stała się idea „podciągnięcia Polski wyżej” zaproponowana również przez
Naczelnego Wodza. Podstawą całości zaś było hasło obrony narodowej9.
Należy podkreśli, że to właśnie na bazie interpretacji tej ostatniej idei, zaprezentowanej
byłym legionistom 24 V 1936 r., miał rozpocząć się proces przekształcania społeczeństwa
w nowoczesny naród zdolny do odparcia zagrożenia z zewnątrz i wewnętrznej konsolidacji10.
4 Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (dalej: MSW), sygn. 929,
k. 57, Rok 1936 w wewnętrznych stosunkach politycznych. Przedednie reorganizacji społeczeństwa,
„Biuletyn Społeczno Polityczny. Wydawany na prawach rękopisu. Do wyłącznego użytku osoby wymienionej
w adresie”. Poufne, Warszawa 10 stycznia 1937, nr 1.
s W tym czasie niektórzy działacze BBWR, zauważając aktywizację działań opozycji, wzywali do „reaktywowania
Bezpartyjnego Bloku w postaci stronnictwa rządowego czy prorządowcgo o sprecyzowanych
hasłach, programie i wytycznych taktyki”, co należy interpretować jako wezwanie „czynników
nadrzędnych” do budowy bazy w postaci stronnictwa politycznego. Zob. AAN, MSW, sygn. 929, k. 3,
„Biuletyn Społeczno-Polityczny. Wydawany na prawach rękopisu. Do wyłącznego użytku osoby wymienionej
w adresie”, Poufne, Warszawa 10 lutego 1936, nr 3.
M. Sioma, Państwo w myśli politycznej Obozu Zjednoczenia Narodowego, w: Między Europą naszych
pragnień a Europą naszych możliwości, t. I, pod red. J. Farysia, T. Sikorskiego, P. Słowińskiego,
Gorzów Wielkopolski 2007, s. 204.
7 O tym: B. Miedziński, Naród a państwo, „Gazeta Polska” (dalej: GP) 4 III 1937, nr 63, s. 1.
8 T. Katelbach, Zagadnienie główne, GP 5 XI 1938, nr 304, s. 3.
* O zorganizowaną pracę dla Polski. Przemówienie Gen. Insp. EDWARDA RYDZA ŚMIGŁEGO na
Zjeździe legionistów w dn. 24 maja 1936 r. w Warszawie, „Naród i Państwo” (dalej NiP) 31 V 1936,
nr 17, s. 2; Lucjan Żeligowski w 1937 r. wyraził się o tych celach jako o niewyraźnych, mglistych
i małych, a ponadto nieodpowiednich dla wielomilionowego narodu. Zob. AAN, Akta Lucjana Żeligowskiego
1989-1939 (dalej: ALŻ), sygn. 67, k. 27.
10 AAN, Obóz Zjednoczenia Narodowego (dalej: OZN), sygn. 22, k. 1, Deklaracja ideowo polityczna
obozu tworzonego przez pułkownika Adama Koca; Jan Kęsik oceniał, że czynnikiem, który zaważył na
konsolidacji społeczeństwa wokół zadania obrony suwerenności i podniesienia potencjału militarnego
http://rcin.org.pl
Koncepcja i realizacja hasła konsolidacji narodowej w latach 1936-1939. 87
Moment prezentacji postulatów, a nade wszystko oparcie ich na fundamencie obrony państwa
również nie były przypadkowe. Chodziło bowiem m.in. i o podtrzymanie „koalicyjnego” rządu
gen. Sławoja Składkowskiego poprzez wskazanie mu celów i zadań. Działania te zostały
ocenione jako uratowanie państwa „przed rozterkami wewnętrznymi”, a armii „przed niebezpieczeństwem
wciągnięcia jej do rozgrywek wewnętrzno-politycznych”11. Premier w żołnierskim
w formie i treści expose dał temu wyraz12.
Wspomniana koncepcja nie stanowiła novum, gdyż o je j potrzebie przekonywało wielu
na długo przed jej zaprezentowaniem13. Dla obozu piłsudczykowskiego była jednakże przełomem,
ale też oznaczała konieczność wypracowania koherentnego planu działania, określenia
priorytetów, a nade wszystko metod realizacji. I nie chodziło tu wyłącznie o zagadnienie
mniejszości narodowych14, ale o cały (w ujęciu politycznym) naród polski, a więc ogół społeczeństwa.
Nowatorstwo polegało natomiast na tym, że Smigły-Rydz jednoznacznie wskazał
na fakt, iż cel ten powinien zostać zrealizowany siłami całego społeczeństwa (sic!)15, a byli
legioniści mieli odgrywać w nim rolę „pomostu”16. Nie ulega również wątpliwości, że
ówcześni obserwatorzy sceny politycznej postrzegali to zadanie jako kontynuację działań
Piłsudskiego17.
II Rzeczypospolitej było zagrożenie wojną, ale i sytuacja społeczno polityczna. Zob. J. Kęsik, Naród
pod bronią. Społeczeństwo w programie polskiej polityki wojskowej 1918 -1939, Wrocław 1998, s. 102;
Redakcja tygodnika „Naród i Państwo” pisała, że przemówienie to było „niejako ideową busolą przyszłej
pracy, mającej na celu stworzenie silnego oparcia dla Państwa przez «wyzwolenie sił moralnych
i twórczych w Narodzie»”. Zob. Momenty najważniejsze, NiP 31 V 1936, nr 17, s. 3.
11 AAN, MSW, sygn. 929, k. 57, Rok 1936 w wewnętrznych stosunkach politycznych....
L· M. Sioma, Sławoj Felicjan Składkowski (1885-1962). Żołnierz i polityk, Lublin 2005, s. 294; Sejm
Rzeczypospolitej Polskiej. Kadencja IV. Sesja nadzwyczajna 1936 r. Sprawozdanie stenograficzne
z 26 posiedzenia w dniu 4 czerwca 1936 r., łam. 6 10.
13 J. Rakowski, Zetowcy ipiłsudczycy (2), „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1981, z. 55, s. 53
14 Waldemar Paruch zwrócił jednakże uwagę na fakt, że proces konsolidacji narodowej wśród mniejszości
narodowych został zaledwie rozpoczęty i dlatego było w nim tak wiele elementów kontynuacji,
a tak niewiele wynikało z transformacji ideowej obozu piłsudczykowskiego. Zob. W. Paruch, Od
konsolidacji państwowej do konsolidacji narodowej. Mniejszości narodowe w myśli politycznej obozu
piłsudczykowskiego (1926 1939), Lublin 1997, s. 270.
15 Kwestię tę podniósł w grudniu 1936 r. Bogusław Miedziński, stwierdzając, że po przemówieniu
Naczelnego Wodza piłsudczycy zaniechali „wszelkiej myśli budowania życia wewnętrznego na przesłankach
z przeszłości i na odrębnościach z niej wynikających”. Zob. B. Miedziński, Na przełęczy, GP
31 XII 1936, nr 363, s. 1; AAN, MSW, sygn. 929, k. 56, Rok 1936 w wewnętrznych stosunkach poli­
tycznych....
16 Generalny Inspektor Sił Zbrojnych mówił: „Wy musicie starać się o to, aby obok was stanęli wszyscy
ci, którzy mają poczucie siły i chcą tę siłę oddać w rzetelną służbę Polsce. A wy musicie znaleźć dla
nich, zależnie od sytuacji, przyjacielskie słowo, albo twardy rozkaz, nie znający żadnych względów ni
pardonu”. Zob. O zorganizowaną..., s. 2; Redakcja tygodnika „Naród i Państwo” uznała, że „czynnikiem
inicjatywy, katalizatorem działań, gwarantem ideowości tworzonego ruchu ma być dawny obóz
legionowy, pojęty niejako panteonowy zespół minionych zasług, świetnej przeszłości, wielkiej chwały
bojowej — ale jako ośrodek żywych sił i żywej odpowiedzialności”. Zob. Momenty najważniejsze...,
s. 2.
17 B. Miedziński, Na przełęczy..., s. 1; Zjednoczeni, realizujemy prawdziwą treść demokracji. Mowa
ministra M. Zyndram Kościałkowskiego, GP 1 XI 1938, nr 300, s. 1.
http://rcin.org.pl
88 Marek Sioma
Teoria
W założeniu twórców hasło konsolidacji narodow ej18 zawierające: pozytywny nacjonalizm,
etykę chrześcijańską oraz sprawiedliwość społeczną było na tyle uniwersalne, że możliwe
do zaakceptowania przez wszystkie siły polityczne19. Było jednakże różnie rozumiane,
a interpretacje i komentarze prezentowali liderzy OZN20, postacie drugoplanowe21 oraz polityczni
adwersarze22. Wpisywało się przy tym w transformację, jaką przechodził Obóz, zm ie­
18 Doskonałą definicję pojęcia konsolidacja narodowa przedstawił Zygmunt Wojciechowski, konstatując:
„Konsolidacja bowiem polityczna to zorganizowanie społeczeństwa w jeden obóz dla utrzymania
i pogłębienia jedności politycznej jako istotnego wyrazu jedności narodowej”. Zob. Z. Wojciechowski,
Jedność narodu ijedność ustroju politycznego, „Młoda Polska”, październik 1938, nr 14, s. 10; J. Zdz.
pisał zaś, że „konsolidacja — to nie to samo, co zgoda, to doprowadzenie narodu do uznania jednakowych
założeń politycznych, ale nie koniecznie drogą żebrania o wyrażenie na nie zgody [...] — to
oparcie państwa na wierze ośrodka politycznego we własną ideę i siły oraz na w o l i realizacji własnych
przekonań”. Zob. J. Zdz., Konsolidacja i koalicja, „Młoda Polska”, październik 1938, nr 14, s. 20,
podkreślenie w oryginale.
J. Majchrowski, Silni — zwarci — gotowi. Myśl polityczna Obozu Zjednoczenia Narodowego, Warszawa
1985, s. 37; Hasła tkwiące w duszy narodu. Po deklaracji pułkownika Koca, „Ilustrowany Kurier
Codzienny” (dalej: IKC) 24 II 1937, nr 55, s. 1.
211 Wojciech Stpiczyński przekonywał, że zespolenie winno być wolne od obcych inspiracji i rasizmu,
oparte na nacjonalizmie (polskiej racji stanu) i pracy. Zob. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Kadencja IV.
Sesja nadzwyczajna 1936 r. Sprawozdanie stenograficzne z 27 posiedzenia w dniu 17 i 18 czerwca
1936 r., łam. 51; Zob. też: AAN, MSW, sygn. 929, k. 40 41, „Biuletyn Społeczno Polityczny.
Wydawany na prawach rękopisu. Do wyłącznego użytku osoby wymienionej w adresie”. Poufne,
Warszawa 24 czerwca 1936, nr 12. Przekonanie to podzielał Zdzisław Stahl. Zob. idem, Musimy iść
naprzód, GP 23 X 1938, nr 291, s. 1; Bogusław Miedziński konsolidację postrzegał jako działanie
„do przodu” odrzucające przeszłość i odrębność, a koncentrujące się na trosce o obronę kraju. Zob.
B. Miedziński, Na przełęczy..., s. 1; Wacław Makowski, rozważając ten problem, doszedł do przekonania,
że właściwą formą konsolidacji było zjednoczenie narodu, albowiem: przekreślało ono wpływy
dotychczasowych menerów, wymagało nowych metod pracy, nowych wysiłków myśli i czynu, tworzyło
nową rzeczywistość społeczną i oznaczało czyn. Zob. W. Makowski, Zjednoczenie Narodu czy
koalicja partii?, GP 25 X 1938, nr 293, s. 1; Eugeniusz Kwiatkowski rozumiał konsolidację jako proces
głębokich reform, których celem był wzrost siły, spoistość państwa i narodu. Zob. Wszyscy ponosimy
odpowiedzialność. Rozmowa wicepremiera inż. E. Kwiatkowskiego z naczelnym redaktorem ,, Gazety
Polskiej ”, GP 3 V 1938, nr 120, s. 1.
21 Stanisław Mackiewicz (Cat) postulował współpracę ze Stronnictwem Narodowym; Jan Czarnocki zaś
widział porozumienie piłsudczyków z PPS, SL i Frontem Morges skierowane przeciwko komunistom.
Zob. J. Majchrowski, op. cit., s. 38; J. Zdz. uważał, że konsolidacja nie mogła być oparta na formule
demokratycznej, gdyż nie była zlepieniem, lecz stopnieniem i powinna była przebiegać w „wysokiej
temperaturze”. Zob. J. Zdz., op. cit., s. 20; Bronisław Wojciechowski na zjeździe „Zarzewia” jednoznacznie
stwierdził, że „hasło zbrojnego pogotowia narodu i przysposobienia wszystkich sił czynnych
dla obrony Państwa, musi znaleźć swój wyraz w formach nowoczesnych”, a więc w przygotowaniu
(moralnym i materialnym) narodu do walki. Zob. B. Wojciechowski, Przewodnie idee wpracy dla przyszłości.
Referat, wygłoszony na zjeździe „Zarzewia” w dniu 7 czerwca 1936 r., NiP 21 VI 1936, nr 20,
s. 3-5; Zygmunt Gąsiorowski widział realne zjednoczenie we współpracy z ideowo umiarkowanymi,
zorientowanymi „w kierunku narodowego środka”, mając na myśli ruch ludowy. Zob. AAN, OZN,
sygn. 67, k. 5, Przemówienie na Radzie Naczelnej O.Z.N.-u cm. kuratora Zygmunta Gąsiorowskiego
(Białystok) w dniu 21 maja 1938 r.
Marian Kukiel, analizując sytuację w ogarniętej wojną domową Hiszpanii i doszukując się analogii
z Polską, zwracał uwagę, że w nabrzmiałym konfliktami życiu wewnętrznym należało dokonać „roz-
http://rcin.org.pl
Koncepcja i realizacja hasła konsolidacji narodowej w latach 1936 1939... 89
rzając w kierunku nacjonalizmu, katolicyzmu, totalizmu, indywidualizacji, selektywności
i regionalizacji, co oznaczało odejście od priorytetu państwa na rzecz narodu. Obóz próbował
również stworzyć w ten sposób platformę ogólnonarodowej, ale i wewnętrzno-obozowej
współpracy mającej doprowadzić do unifikacji społeczeństwa zjednoczonego we wspólnym
wysiłku obrony kraju poprzez jego rozwój, co uznano za „czynnik siły militarnej i gospodarczej
Polski”, ale i jedyną drogę do pełnej mobilizacji narodu w dobie zagrożenia wojennego23.
Określenie konsolidacja, według słownikowej definicji: „zjednoczenie, zespolenie, połączenie
(się) w jedną całość”24, nie oddaje istoty procesu, który rozpoczął się (przynajmniej
teoretycznie) wraz z wystąpieniem Śm igłego-Rydza na zjeździe legionistów, ale którego realizację
odsunięto do czasu zorganizowania struktury politycznej zdolnej do podjęcia zadania
zjednoczenia narodowego wg wyznaczonych celów25. Trwające kilka miesięcy prace, prowadzone
pod ścisłym nadzorem Śmigłego-Rydza, doprowadziły do powstania Deklaracji
ideowo-politycznej, w której zapowiedziane zostało powołanie do życia Obozu Zjednoczenia
Narodowego26 — organizacji rozumianej jako łącznik pomiędzy państwem a społeczeństwem,
mającej stać się substytutem partii politycznych z zadaniem konsolidacji „aktywu narodowego”
i uczynieniem go „rozporządzalnym w rękach rządzących”27. Nowa organizacja
miała więc nie tylko ugruntować (zabezpieczyć) władzę obozu piłsudczykowskiego na lata,
ale i opanować umysły, a nawet dusze jednostek najbardziej świadomych narodowo, a przy
tym zdolnych do poświęceń (aktów woli). Kontestatorzy ewolucyjnie zostaliby wyeliminowani
z życia państwa i narodu. Dokonać się to miało poprzez zapowiedzianą w Deklaracji likwidację
partii politycznych28 teoretycznie przyczyniających się do rozbijania społeczeństwa
i walki o władzę, a w konsekwencji uniemożliwiających zjednoczenie społeczeństwa29. Ergo:
OZN miał więc, jako ruch ponadpartyjny, opierający się na narodzie, umożliwić wyzwolenie
brojenia zemsty i nienawiści”, co miało umożliwić wskrzeszenie zaufania i zjednoczenie narodowe.
Zob. M. Kukieł, Łuna od Hiszpanii, „Odnowa” (Warszawa) 29 X 1936, nr 10, s. 3. Środowiska narodowe
wykluczyły możliwość konsolidacji w myśl wytycznych grupy rządzącej z uwagi na jej niejednolitość,
brak konkretnych celów oraz skonfliktowanie z opinią publiczną. Zob. „Warszawski Dziennik
Narodowy” 13 II 1937, nr 44, s. 1.
' J. Majehrowski, op. cit., s. 42; W. Makowski podkreślał, że zjednoczenie powinno być twórcze
i obronne, a więc czynne, ale zauważył przy tym, że mogło ono działać prawidłowo jedynie w sytuacji
realnego zagrożenia z zewnątrz. Zob. W. Makowski, Psychologia zjednoczenia, GP 23 IV 1938, nr 110,
s. 1.
ł4 Słownik wyrazów obcych PWN, red. naukowy J. Tokarski, Warszawa 1980, s. 382.
3 Poseł Kazimierz Duch 11 II 1937 r. mówił w Sejmie: „Czas najwyższy na pewną konsolidację sił
wewnętrznych narodu. Należy zakończyć zbyt długi okres przejściowy, gdyż dalsze jego trwanie groziłoby
osłabieniem związku między obywatelami a państwem”. Zob. ,, Czas najwyższy na konsolidację
narodu! ”. Generalna rozprawa Sejmu nad preliminarzem na rok 1937/38, IKC 13 II 1937, nr 44, s. 15.
2í, Tadeusz Katelbach uznał powstanie OZN za „pierwszą poważną próbę zjednoczenia się w ramach
jednej, wspólnej organizacji różnorodnych elementów społecznych, uznających bez zastrzeżeń istnienie
w życiu polskim nadrzędnego, bezwzględnego postępowania jednostki jakim jest dobro narodu
i Państwa”. Zob. T. Katelbach, op. cit., s. 3.
27 Z. Wojciechowski, op. cit., s. 10.
28 Redakcja dwutygodnika „Naród i Państwo” reprezentującego skrzydło liberalne obozu piłsudczykowskiego
postrzegała ten problem odmiennie, konstatując, że realizacja hasła konsolidacji „nie polega
bynajmniej na niwelowaniu dorobku społeczeństwa w zakresie myśli politycznej...”. Zob. Oblicze konsolidacji,
NiP 21 XI 1937, nr 45 46, s. 1.
29 Bardzo mocno wyartykułował to w październiku 1938 r. Juliusz Ulrych. Zob. Hasło zjednoczenia
narodowego musi być zrealizowane! Przemówienie ministra J. Ulrycha, GP 17 X 1938, nr 285, s. 2.
http://rcin.org.pl
90 Marek Sioma
ze społeczeństwa energii potrzebnej do jego konsolidacji30. Celem była również aktywizacja
tempa rozwoju i budowy przemysłu oraz doprowadzenie do poprawy sytuacji wsi31.
Należy podkreślić, iż u źródeł takiej konstrukcji stało przekonanie, że ówczesne społeczeństwo
polskie nie było zjednoczone na tyle, aby „godzić sprzeczności, rękę podawać przeciwnikom
— celem zdobycia siły”. Nie bez znaczenia jest fakt, że słowa te wypowiedział
Ignacy Mościcki, uzasadniając powstanie OZN i dając przy tym poparcie tak Śm igłem uRydzowi,
jak i ideom zawartym w Deklaracji ideowo-politycznej. Prezydent był ponadto
przekonany, że pojawienie się OZN musiało zostać bardzo mocno zauważone przez społeczeństwo,
„a nawet wytworzyć żywiołowy ruch konsolidacji narodowej”32.
Dla środowisk piłsudczykowskich (w tym parlamentarzystów) była to zapowiedź przejścia
do ofensywy, zrobienia, tak oczekiwanego, kroku do przodu33. Deklaracja była bowiem
pierwszym etapem na drodze budowy nowej organizacji społeczeństwa opartej na prymacie
i wyłączności obrony państwa oraz konsolidacji narodowej34, która „dzisiaj głoszona jako
hasło, jutro stanie się już metodą organizacyjną przez którą winny być skupiane i wcielane
do akcji pracy dla Państwa stopniowo wszystkie odłamy społeczeństwa, począwszy od
tych czynników, które już obecnie współpracują z Rządem i Państwem, a skończywszy na
najszczerszych warstwach ludności, która obecnie jeszcze tkwi w orbicie stronnictw opozycyjnych,
bądź też pogrążona jest w ciemnocie, bytuje bez uświadomienia państwowego”35.
Walorem był również fakt, że program ten uznano za pierwszy, nowoczesny, dostosowany
do ówczesnych warunków projekt polityczny36. Były to wszakże oficjalne założenia teoretyczne,
których realizacja zależała przede wszystkim od działaczy związanych z Naczelnym
Wodzem oraz ustosunkowania się doń opozycji. W tym ostatnim przypadku OZN spotkał
się ze zdecydowaną odmową i krytyką zarówno lewicowych, jak i prawicowych stronnictw
politycznych. Chadecka „Polonia” przekonywała, że przyjęcie nowego kursu wykluczało
możliwość zjednoczenia, informując czytelników, iż nawet zwolennicy sanacji „doszli do
przekonania, że samymi rozwiązaniami, zawieszeniami, zakazami nie ujedzie się zbyt daleko
i przede wszystkim nie zbuduje się niczego mocniejszego”37. Głos zabrali również wybitniejsi
adwersarze. Walery Sławek, negatywnie ustosunkowany do nowej formacji, w pry­
30 J. Majchrowski, op. cit., s. 47.
31 Ibidem, s. 38; Jan Bakuła problem rozwoju wsi utożsamił ze zjednoczeniem i rozwojem narodu, widząc
w uświadomieniu i poczuciu jedności narodowej chłopów jedyną możliwość pełnego wykonania
programu OZN, który jego zdaniem „chce oprzeć budowanie życia polskiego na masach chłopskich i ze
wsi uczynić najtrwalszy fundament ładu, zdrowia i potęgi Polski”. Zob. J. Bakuła, Dlaczego wstąpiłem
do Obozu Zjednoczenia Narodowego, Warszawa 1937, s. 22 i 30.
32 Ku czemu musi iść Polska w swym pochodzie dziejowym? Prezydent Rzplitej mówi do Narodu w dniu
imienin zgasłego Wielkiego Marszałka i Wodza Narodu, IKC 21 III 1937, nr 80, s. 13.
33 „Prowadzeni jedną wolą ku jednemu celowi”. Przemówienie prezesa Zw. Strzeleckiego Mec. Paschalskiego,
IKC 1 III 1937, nr 60, s. 14; Komendant Główny ZLP ppłk Marian Frydrych w piśmie
do byłych legionistów pisał, że widział w społeczeństwie konieczność zjednoczenia i zorganizowania
narodu, tak aby zapewnić trwały rozwój ojczyźnie. Dowodził ponadto, że społeczeństwo pragnęło porzucenia
różnic doktrynalnych i programów oraz waśni partyjnych. Zob. J. Kęsik, op. cit., s. 109.
34 Charakterystyczne, że w początkach istnienia OZN Adam Koc odwoływał się do pojednania, które
miało umożliwić właściwą konsolidację. Zob. Mieszczaństwo polskie staje w szeregach Obozu
Zjednoczenia Narodowego. Wielki Zjazd w Warszawie, IKC, Kraków, 3 III 1937, nr 62, s. 14.
33 AAN, MSW, sygn. 929, k. 94, „Biuletyn Społeczno Polityczny. Wydawany na prawach rękopisu. Do
wyłącznego użytku osoby wymienionej w adresie”. Poufne, Warszawa 25 lutego 1937, nr 4.
3 Hasła tkwiące w duszy narodu..., s. 1.
37 Liche dogodności, „Polonia” (Katowice) 21 IV 1937, nr 4495, s. 1.
http://rcin.org.pl
Koncepcja i realizacja hasła konsolidacji narodowej w latach 1936- 1939... 91
watnej rozmowie stwierdził, że OZN miał służyć „nie zjednoczeniu, bo nie wyciągają ręki
do opozycji, nie praworządności, bo ją łamią, ale umacnianiu władzy rządzących”38. Pogląd
ten podzielał gen. Lucjan Żeligowski, który zauważył, że hasło obrony było potrzebne OZN
i administracji państwowej jedynie do sprawowania władzy39, a ludzie pokroju Bogusława
Miedzińskiego dążyli wyłącznie do jej zachowania, „popychając” Śmigłego-Rydza w stronę
totalitaryzmu40. Uważał ponadto, że społeczeństwo nie było przygotowywane do obrony
państwa oraz że panowała w tym zakresie niemoc41. Wojciech Korfanty stwierdził natomiast,
że wezwania Śmigłego-Rydza do zjednoczenia narodowego nie mogły zahamować rozwoju
opozycji politycznej42, a Bolesław Roja przekonywał, że OZN nie tylko nie przyczyniał się
do konsolidacji politycznej, ale trudno było go uznać za strukturę (zarówno pod względem
programu, jak i personaliów) skonsolidowaną43. Generał Żeligowski, w którego ocenie naród
rozumiany jako masy nie potrzebował konsolidacji, ale samorządu, dowodził, że zjednoczenie
narodowe w wykonaniu Adama Koca było potrzebne „tym u kogo się pali grunt pod nogami,
kto boi się stracić stanowiska, kariery, subsydia, wpływy. A więc ten ruch konsolidujący
odbywa się w zamkniętym kole dobrow[olnych], organiz[acji] urzędników, biurokracji”44.
Uważał także, że należało to zmienić, a proces zjednoczenia narodu z państwem przenieść
na płaszczyznę gminy wiejskiej45. Znamienne, że tożsamy komentarz zaprezentował komunista
Adolf Langer, przekonując w kwietniu 1937 r. czytelników szwajcarskiego „Rundschau
über Politik, Wirtschaft und Arbeiterbewegung”, że koncepcja konsolidacji nie znajdowała
zwolenników poza ziemianami i Lewiatanem46. W listopadzie 1937 r. tenże konstatował ponownie,
że wysiłki OZN w akcji konsolidacyjnej załamały się47. Głos w dyskusji nad formą
konsolidacji zabrał również lwowski oddział ZLP, którego działacze doszli do przekonania,
że OZN nie akceptował zjednoczenia w formie totalnej, ale powołując do życia Związek
Młodej Polski, zbliżał się do tego na odległość „kropki nad i”48. Hasło zjednoczenia starano
się również zdyskredytować za pomocą plastycznych środków wyrazu49.
Ścieranie się poglądów na kwestię konsolidacji narodowej dowodzi niewątpliwie, że hasło
to wzbudziło zarówno zainteresowanie, jak i obawy opozycji, która dostrzegła w nim
realne zagrożenie. Jej niewątpliwym sukcesem było prowadzenie na tyle skutecznej kampanii
informacyjnej, że uniemożliwiła ona zmonopolizowanie władzy przez OZN (powstanie
monopartii) i zachowanie poparcia wśród społeczeństwa, czego dowodzić miały wybory samorządowe.
Odmiennie kwestię tą postrzegał Obóz, który uznał rozbicie głosów (porażkę)
18 Cyt. za: M. T. Brzęk Osiński, Ze wspomnień legionisty i piłsudczyka 1905 1939, spisał W. Dąbkowski,
red. nauk. P. A. Tusiński, Warszawa 2003, s. 263.
39 Odmienne konstatacje poczynił konserwatywny „Czas”, spekulując, że powstanie nowej formacji
powinno oznaczać zmianę charakteru administracji państwowej, albowiem dla OZN jej poparcie
mogłoby okazać się szkodliwe. Zob. Co piszą? Administracja straciła zadanie polityczne..., „Kurier
Warszawski” 19 IV 1937, nr 107, wyd. poranne, s. 6.
40 AAN, ALŻ, sygn. 82, k. 204.
41 Ibidem, sygn. 67, k. 22.
4~ Wojciech Korfanty miał poczynić takie konstatacje w tekście Walka o prawa człowieka. Zob. AAN,
Akta Ostapa Dłuskiego (Adolfa Langera) (dalej: AOD), sygn. 450/IV-7, k. 24.
43 List gen. Roji do legionistów i obywateli państwa, New York [1937], s. 9.
44 AAN, ALŻ, sygn. 67, k. 26.
45 Ibidem, k. 32v.
46 AAN, AOD, sygn. 450/IV 2, k. 43.
47 Ibidem, sygn. 450/IV 6, k. 21.
48 Przegląd prasy. Rzeczy nie domówione, NiP 19 XII 1937, nr 49 50, s. 16.
49 Zob. m.in. „Zwrot” (Katowice) 29 I 1939, nr 4, s. 10
http://rcin.org.pl
92 Marek Sioma
za argument na rzecz idei zjednoczenia i zwielokrotnienia wysiłków w celu zapobieżenia
„fatalnym skutkom rozbicia Narodu”50.
Realizacja
Krytyka opozycji dotyczyła również sposobu prowadzenia akcji konsolidacyjnej. Obóz
Zjednoczenia Narodowego, który z oczywistych powodów nie mógł zdobyć władzy natychmiast,
przystąpił do udziału w wyścigu o zwolenników i sympatię społeczeństwa, czyniąc hasło
konsolidacji stałym elementem kampanii propagandowej, a nawet „wypisał [je] na swoim
sztandarze”51. Adam Koc oparł cały programu na grupie legionowo-peowiackiej, która miała
być awangardą (nie po raz pierwszy zresztą) torującą drogę następcom52. Jednakże szef OZN
nie uwzględnił skali i możliwości grupy, a akceptując współpracę z ruchem narodow o-radykalnym
w 1937 r., nadawał konsolidacji wymiar skrajnie prawicowy53, niemożliwy do zaakceptowania
nie tylko przez inne stronnictwa polityczne, ale i większość środowisk własnego
obozu54. Ponadto zawężał w ten sposób obszar możliwego zjednoczenia, czyniąc całą akcję
„uniwersalną”55. Spotkało się to m.in. z krytyką Jędrzeja Moraczewskiego, który upatrywał
w tym walkę przekonań na skalę w Polsce wcześniej nieznaną, a nie zjednoczene56. Lwowski
„Wiek Nowy” udzielił nawet wskazówek działaczom OZN w kwestii prawidłowego przeprowadzenia
konsolidacji57.
50 (W.I.L.), Idea i życie, GP 8 II 1939, nr 39, s. 1.
51 Dział Propagandy OZN był przekonany, że hasło konsolidacji narodowej miało przyciągnąć ludzi,
„których celem jest dążenie do Polski Wielkiej, Potężnej i Sprawiedliwej”. Zob. Budujemy potęgę
Polski, Warszawa [1938], s. 10. Świadczyć o tym może również list A. Piątkowskiego, przewodniczącego
OZN na obwód kaliski, do Jana Piotrowskiego, prezesa Łódzkiej Izby Rolniczej, z 31 VII 1937 r.,
w którym pisał on m.in., że celem OZN było przede wszystkim zjednoczenie „dobrych obywateli”.
Zob. Centralne Archiwum Wojskowe (dalej: CAW), Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych 1926 1939
(dalej: GISZ), sygn. 1.302.10.17.
32 O trudnościach z tym związanych: J. Mierzwa, Pułkownik Adam Koc. Biografia polityczna, Kraków
2006, s. 170 171.
31 Lwowski „Wiek Nowy” oceniał, że polityka OZN była błędna, gdyż eliminowała z programu konsolidacji
masy, które stawały się w ten sposób podstawą frontu demokratycznego. Zob. Przegląd prasy.
Konsolidacja uniwersalna czy zwężona?, NiP 10 X 1937, nr 39 40, s. 15.
34 Organ prasowy ZLP we Lwowie stwierdzał wprost: „Konsolidacja jest przecież złączeniem, a cóż
łączyć nas może z poglądami i metodami tej garści młodzieńców [z ONR Falanga— M. S.], obarczających
fatalnie jedno ze skrzydeł OZN?”. Zob. Koncepcja rzeczywista i koncepcja złudna, „Wola i Czyn”
(Lwów) 5 X 1937, nr 5, s. 1.
33 Pojęcia „konsolidacja uniwersalna” użył „Wiek Nowy”, który analizując przebieg akcji w pierwszych
miesiącach jej realizacji, doszedł do wniosku, że jeśli OZN nic nie zmieni i nadal będzie dokonywał
konsolidacji uniwersalnej, to będą w Polsce „dwa ośrodki konsolidacji, wrogie sobie nie tylko
z formy, ale i z treści”. Cyt. za: Przegląd prasy. Konsolidacja uniwersalna czy zwężona?..., s. 15.
36 AAN, Archiwum Jędrzeja i Zofii Moraczewskich 1870 1944 (dalej: AJZM), sygn. 71/11 259, k. 17a,
Mowa na zebraniu w Tow. Higienicznym w Warszawie.
7 Redakcja pisała: „Konsolidacja winna objąć teren najważniejszy, najbardziej rozstrzygający o losach
Państwa, najwięcej zwierający sił żywotnych. Konsolidacja musi zrezygnować z ogarniania sobą
prądów i kierunków, niezgodnych z głównym ośrodkiem. Tym ośrodkiem są w Polsce masy pracujące,
których światopogląd jest znany, jest właśnie demokratyczny. Tylko taka konsolidacja zwężona, wolna
od żywiołów awanturniczych lub wstecznych może dać Państwu rzeczywistą siłę”. Cyt. za: Przegląd
prasy. Konsolidacja uniwersalna czy zwężona?..., s. 15.
http://rcin.org.pl
Koncepcja i realizacja hasła konsolidacji narodowej w latach 1936 1939... 93
Równie poważnym problemem okazało się upolitycznienie Naczelnego Wodza, który
gwarantując swym autorytetem program konsolidacji, naraził się na krytykę mieszania się
wojska do polityki. Przeciwko temu zaprotestował w Sejmie gen. Żeligowski58, co spotkało
się z ostrą reakcją Bogusława Miedzińskiego, który dowodził, że w interesie obrony kraju
leżało, aby Naczelny Wódz miał wgląd i wpływ nie tylko na wojsko, ale i na całokształt
spraw państwowych59. Był to wyraźny sygnał, że rola Śmigłego-Rydza miała stale wzrastać.
Innego zdania byli jednakże stronnicy Walerego Sławka z płk. Tadeuszem Schaetzlem na
czele, ale prasa proozonowa konstatowała, że to Naczelny Wódz miał odgrywać rolę decydującą
w procesie postulowanej przez OZN konsolidacji społeczeństwa polskiego60. Ideę tę
zdecydowanie poparła Redakcja tygodnika „Zaczyn”, stwierdzając jednoznacznie, że istniała
potrzeba wewnętrznej konsolidacji życia politycznego wokół osoby Wodza Naczelnego, albowiem
wojsko było „jedynym czynnikiem stałym, gwarantującym bezpieczeństwo Państwa
na wewnątrz i zew nątrz...”61. Jednocześnie uważała ona, że należało kontynuować zjednoczenie
narodowe w myśl wytycznych Śmigłego-Rydza, gdyż brak czasu nie pozwalał na
dem okratyzację społeczeństwa (sic!), a ponadto realne zespolenie narodu wokół Naczelnego
Wodza pozwoliłoby Polakom pokonać wszelkie niebezpieczeństwa i wyjść z wewnętrznej dekompozycji62.
Równie jednoznaczne stanowisko w tej kwestii zaprezentowali gen. Stanisław
Skwarczyński63 oraz Klub Parlamentarny OZN. Ten ostatni w uchwale z 16 III 1938 r., oddając
się do dyspozycji Śmigłego-Rydza, podkreślał, że jego członkowie bardzo wyraźnie
dostrzegali słuszność koncepcji zjednoczenia narodowego („zwarcia szeregów”) przyczyniającej
się do zwiększenia potęgi i powagi Polski64.
W lutym 1938 r. gen. Skwarczyński na zjeździe przedstawicieli okręgów OZN, analizując
dokonania Obozu, podkreślał, że konsolidację należało kontynuować w myśl obrony
państwa, która to idea miała umożliwić nadrobienie pozaborowych zaległości w zakresie
rozwoju cywilizacyjnego i gospodarczego oraz spokojny rozwój narodu65. Miesiąc później
informował podwładnych, że w obliczu wzrastającego zagrożenia zewnętrznego, kierując się
wskazaniami Wodza Naczelnego, należało zespolić wysiłki całego narodu poprzez energiczniejsze
zjednoczenie66. Jednakże kilkanaście miesięcy po rozpoczęciu programu konsolidacji
narodowej jego realizacja nie przebiegała dla OZN pomyślnie. Powodów było co najmniej
kilka. Przede wszystkim działacze w kwietniu 1938 r. podkreślali, że OZN znajdował się
w fazie końcowej organizacji, po zakończeniu której miała nastąpić energiczniejsza realizacja
tez Deklaracji ideowo-politycznej67, a więc i przyspieszenie zjednoczenia narodowego.
Najbardziej zaskakujące jednak było stwierdzenie Wacława Makowskiego, że nie było to po
prostu potrzebne. Wydaje się, iż tego typu konstatacja jest nieporozumieniem, ale Profesor,
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Kadencja IV. Sesja nadzwyczajna 1936 r. Sprawozdanie stenograficzne
z 60 posiedzenia Sejmu Rzeczypospolitej w dniu 1 i 2 grudnia 1937 roku, łam. 65 66.
Rola Naczelnego Wodza w Polsce. Przemówienie wicemarsz. B. Miedzińskiego, GP 3 XII 1937,
nr 335, s. 6.
T. Jędruszczak, Piłsudczycy bez Piłsudskiego. Powstanie Obozu Zjednoczenia Narodowego w 1937
roku, Warszawa 1963, s. 198.
61 Rola Naczelnego Wodza w życiu państwa, „Zaczyn” 13 I 1938, nr 2(59), s. 1.
62 Ibidem, s. 2.
Wobec ogromu pracy — konieczność dyscypliny. Przemówienie Szefa Obozu Zjednoczenia Narodowego,
GP 22 II 1938, nr 52, s. 1.
64 Trzeba zewrzeć szeregi, GP 17 III 1938, nr 75, s. 1.
Wobec ogromu pracy..., s. 1.
AAN, OZN, sygn. 28, k. 72-72v, Zarządzenie wewnętrzne.
ьl Ibidem, sygn. 34, k. 2.
http://rcin.org.pl
94 Marek Sioma
doskonale zdając sobie sprawę z sytuacji, dowodził, że „program konkretnych przedsięwzięć
jest wykonawczym następstwem zjednoczenia, nie jest ani jego echem ani podstawą”68, co
miało tłumaczyć niemoc OZN i Obozu w urzeczywistnianiu hasła konsolidacji narodowej.
Inaczej problem ten postrzegała Redakcja „Narodu i Państwa”, stwierdzając, że hasło konsolidacji
narodowej przeciwstawione dekompozycji nie mogło zostać zrozumiane przez społeczeństwo,
gdyż w okresie przejściowym „ludzie chcieli raczej utwierdzić się w wierze w swe
hasła, w to, że ich własna osobowość ma również rację bytu”69. Lwowski „Wiek Nowy” pisał,
że w OZN szukano przede wszystkim platformy porozumienia z młodzieżą i stawiano na
cywilów, ale jednocześnie „wspólnego języka z dem okracją nie znaleziono i nie szukano”70.
Nie bez znaczenia był również fakt, że konsolidację narodową realizowano, stosując wiele
rozwiązań typowych dla konsolidacji państwowej71, m.in. podporządkowując dobro jednostki
dobru państwa72.
Na niepowodzeniach zaważyły również metody zmierzające do wyeliminowania z życia
politycznego liderów opozycji, którzy w polemikach starali się zdezawuować Obóz i jego
koncepcję zjednoczenia73. Działania takie prowadzili zarówno Adam Koc, jak i Stanisław
Skwarczyński74, choć ten ostatni w mniejszym zakresie. Pewnym przełomem, chociaż
przesadnie eksponowanym w dotychczasowej literaturze tematu, była katowicka mowa
Eugeniusza Kwiatkowskiego, której oddźwięk społeczny, a przede wszystkim tezy dowodzą,
że do akcji konsolidacyjnej włączyli się Prezydent oraz jego stronicy. W icepremier stwierdził,
że należało zaprzestać sporów i dywersji, a konsolidacja była możliwa nie tylko bez
zniszczenia opozycji, ale wręcz przy współpracy z nią75. Argumentacja ta nie trafiła jednakże
do przekonania władzom OZN, które odmówiły współdziałania, choć nieoficjalnie Bogusław
Miedziński, Jan Kowalewski, Eugeniusz Kwiatkowski, a wcześniej Adam Koc prowadzili
tajne rozmowy z opozycją mające stać się podstawą (wstępnym etapem) zjednoczenia76.
Wydaje się, że konstatacje Kwiatkowskiego były „balonem próbnym”, ale niemożliwym
do realizacji w ówczesnej sytuacji politycznej. Dość stwierdzić, że już dziesięć dni po tych
enuncjacjach wicepremier prezentował lojalne wobec rządu i OZN stanowisko, deklarując
wolę współpracy w dziele konsolidacji politycznej społeczeństwa poprzez wzmocnienie auhX
W. Makowski, Psychologia zjednoczenia..., s. 1; polemika: K. Malinowski, Pobudki i metody zjednoczenia,
NiP 12 V 1938, nr 17 18, s. 4 5.
69 Oblicze konsolidacji...,?,. 1.
70 Cyt. za: T. Jędruszczak, op. cit., s. 206.
71 W. Paruch, op. cit., s. 257.
72 J. Majchrowski, op. cit., s. 38.
73 W katowickiej „Polonii” opublikowano tekst, w którym autor, dopominając się o uwzględnienie szerokiego
spektrum społecznego (włącznie z chłopami), pisał: „Zjednoczenie Narodu, jako bezwzględna
konieczność musi nastąpić, nastąpić jak najprędzej, bo może być za późno. Jeśli ono ma spełnić swoje
wielkie zadanie, to musi być szczere, głębokie, rzeczywiste, a nie powierzchowne i formalne. Tu nie
można, nie wolno nic przemycić, nikogo oszukać, ani się sianem wykręcić”. Zob. U.W., Zjednoczenie
narodu a polska wieś, „Polonia” (Katowice) 24 26 XII 1938, nr 5097, s. V.
74 W okólniku do członków OZN gen. Skwarczyński stwierdził, iż zamierzał podążać drogą Śmigłego
Rydza, który nakazał zjednoczenie narodu pod hasłem obrony państwa. Mówił: „Żadne istotne zmiany
nie zachodzą. Nowym jestem tylko ja i moje siły, które dziś wszystkie bez reszty służbie idei zjednoczenia
narodowego oddaję”. Zob. Oświadczenie szefa O.Z.N. gen. St. Skwarczyńskiego, GP 12 I 1938,
nr 11, s. 1.
78 J. Majchrowski, op. cit., s. 50; mówił o tym ogólnikowo również w rozmowie z B. Miedzińskim.
Zob. Wszyscy ponosimy..., s. 1.
7h J. Majchrowski, op. cit., s. 51.
http://rcin.org.pl
Koncepcja i realizacja hasła konsolidacji narodowej w latach 1936-1939. 95
torytetu OZN, co miało być najkrótszą drogą do realizacji hasła konsolidacji, które rozumiał
jako bezpośrednie zjednoczenie lub porozumienie grupowe77. Podkreślić także należy, że nie
bał się on ponadto stwierdzić, iż dostrzegał ze strony opozycji współpracę i miał nadzieję, że
zostanie ona podjęta przez rządzących.
Kilkanaście dni później szef OZN, inaugurując prace Rady Naczelnej OZN, konstatował,
że problem nieskutecznej realizacji tkwił w wadliwym podziale społeczeństwa na prawicę
i lewicę78, implikując tym samym tezę o konieczności przewartościowania pryncypiów
z walki interesów na dobro narodu79. Był przekonany, że ten niesłychanie skomplikowany
proces dotyczący życia społecznego, kulturalnego, gospodarczego i politycznego zachodził
na całym świecie, napotykając opory wynikające z przyzwyczajeń do znanych społeczeństwu
form życia. Problem ten został również zauważony przez Naczelnego Wodza, który zabrał
głos 19 V 1938 r., przekonując słuchaczy, że z jego punktu widzenia nie było obojętne, czy
społeczeństwo polskie w okresie pokoju żyło „pod hasłem skoordynowanego wysiłku, harmonijnej
współpracy, czy też pod sztandarem wiecznej i niekończącej się niezgody i gderliwego
pieniactwa”80. Enuncjacje te poparł Zarząd Główny Ruchu Narodowo-Państwowego,
stwierdzając ponadto, iż konsolidacji należało dokonywać również poprzez krystalizację polskiej
myśli politycznej w zakresie programu narodowo-państwowego81. Nie znalazły jednakże
uznania u jednego z działaczy OZN, który poddając krytyce realizację hasła zjednoczenia
narodowego, stwierdził wprost, że nastąpiła „dekonsolidacja konsolidacji”82.
W tym czasie publicysta „Młodej Polski” konstatował, że „hasło konsolidacji nic nie znaczy,
póty, póki nie jest poparte faktami, które w skażą że jeśli gdzie nie będzie zgody, tam
znajdzie się inny środek dla usunięcia przeszkód na drodze do konsolidacji”83. Trudno uznać
to za wyzwanie rzucone „starszym kolegom”, ale nie ulega wątpliwości, że program zjednoczenia
prowadzony przez OZN, a wspierany przez Śmigłego-Rydza84 i Prezydenta85 potrzebował
spektakularnych sukcesów. Wydaje się, że za takie można uznać dwie kwestie: wybory
parlamentarne 1938 r. i odzyskanie Śląska Zaolziańskiego. To ostatnie wydarzenie oficjalna
propaganda wykorzystywała do podkreślania siły i znaczenia państwa na arenie międzynarodowej,
ale również zdyskontowała na polu polityki wewnętrznej, dowodząc, że stanowiło
ono konsekwencję konsolidacji narodu. Makowski stawiał zagadnienie to w sposób wręcz
kluczowy, pytając na łamach oficjalnego organu prasowego OZN „przy kim mamy stanąć
ławą? Przy tych, co w nieustannym wysiłku krok za krokiem, Polskę podnoszą wzwyż, czy
77 Wszyscy ponosimy...,?,. 1.
Zdaniem autora Uwag o zagadnieniu młodzieży w Polsce hasło konsolidacji wszystkich twórczych
sił narodu zaprezentowane przez Śmigłego-Rydza przekreślało ówczesne podziały polityczne, czyniąc
je nieaktualnymi. Zob. CAW, GISZ, sygn. 1.302.10.17, bp.
O przezwyciężenie stałych form i nałogów, „Młoda Polska”, maj-czerwiec 1938, nr 10 11, s. 8.
80 Kult pospolitego ruszenia, GP 5 XI 1938, nr 304, s. 1.
O kontynuowanie wysiłków konsolidacyjnych, „Młoda Polska”, maj czerwiec 1938, nr 10 11, s. 10.
AAN, OZN, sygn. 67, k. 3, Przemówienie na Radzie Naczelnej O.Z.N. u em. kuratora Zygmunta
Gąsiorowskiego...
83 J. Zdz„ op. cit., s. 20.
Dnia 19 V 1938 r. Naczelny Wódz stwierdził, że „ideologia i cele Obozu Zjednoczenia Narodowego,
według mego zrozumienia żołnierskiego i obywatelskiego są dobre, są słuszne, są zbawienne, są konieczne
dla Polski”. Zob. Kult pospolitego ruszenia..., s. 1.
85 Ignacy Mościcki poparł ostatecznie Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych i OZN 13 IX 1938 r.,
co nie bez satysfakcji odnotowało środowisko legionowo- peowiackie. Zob. Idziemy do walki, „Wola
i Czyn” (Lwów) 20 IX 1938, nr 18, s. 1.
http://rcin.org.pl
96 Marek Sioma
przy tych, co wołają: nie pozwalam”86. Odpowiedź wydawała się oczywista, ale rzecz znamienna
— nie wszyscy piłsudczycy tak jednoznacznie i bezkrytycznie postrzegali zagadnienie
zjednoczenia narodowego87. Niemniej jednak zwolenników pełnego poparcia dla idei
zjednoczenia było więcej. Należał do nich m.in. wspomniany już Eugeniusz Kwiatkowski,
który w październiku 1938 r. przekonywał działaczy terenowych OZN, że po dwóch latach
realizacji miliony Polaków zmieniły swe nastawienie do konsolidacji narodowej realizowanej
przez OZN88. Za wymierne efekty uważał przy tym odbudowę samorządu terytorialnego
i rozwiązanie Sejmu IV Kadencji za niepodjęcie (sic!) dzieła reformy ordynacji wyborczej.
Równie rzeczowo wypowiedział się kilkanaście dni później, dowodząc m.in., że zjednoczenie,
u podstaw którego leżały osiągnięcia gospodarcze, zostanie dokonane bez względu na
przeciwności89. Analiza przemówienia dowodzi, że obóz piłsudczykowski okres dekom pozycji
zdawał się mieć za sobą, koncentrując się nie tylko na zachowaniu władzy (choć był
to nadal priorytet!), ale i na zbudowaniu realnych podstaw współpracy wewnątrz Obozu, co
miało mieć przełożenie zarówno na politykę wewnętrzną (urzeczywistnienie idei konsolidacji
narodowej), jak i zagraniczną (realizacja hasła obrony narodowej). Teorię należało jednakże
przekuć w czyn, czego społeczeństwo miało oczekiwać od rządzących, ale też „domagać
się, aby nareszcie nadszedł czas «dzielenia się» obowiązkami państwa i narodu”90.
Równie ważne okazały się jesienne wybory parlamentarne 1938 r. Działacze Obozu przeprowadzili
wielką kampanię propagandową, której głównym celem było przekonanie, że cały
naród nie tylko powinien poprzeć ideę Śmigłego-Rydza, ale i zjednoczyć siły „pod sztandarem
Rzplitej”91. Pojawiło się nawet przekonanie, że realizacja tego celu była niedaleka,
a OZN znajdował się na właściwej drodze, dążąc do urzeczywistnienia artykułu 9 Konstytucji
z 1935 r.92 I tym razem szef OZN odwołał się do byłych legionistów i peowiaków, wzywając
ich do zwarcia szeregów i propagowania idei zjednoczenia93. W tym też czasie nastąpiło
wyraźne połączenie wysiłków obu kreatorów ówczesnej polityki wewnętrznej (Prezydenta
i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych), którzy wzorem Piłsudskiego zwrócili się z „apelem
86 W. Makowski, Nazajutrz, GP 13 X 1938, nr 281, s. 1.
87 Jednym z największych krytyków był bez wątpienia Lucjan Żeligowski, który na łamach konserwatywnego
„Słowa” zarzucił OZN błędną politykę, szczególnie wobec mas ludowych, stwierdzając m.in.,
że „chcąc wywołać entuzjazm i rzeczywiście zjednoczyć naród trzeba do niego iść nie z groźbami lecz
z kodeksem prawa w ręku i wielkodusznością w sercu”. Zob. L. Żeligowski, O co walczę?, „Słowo”
(Wilno) 3 XI 1938, nr 303 (5227), s. 1.
88 ,, Musimy liczyć tylko na siebie samych ”. Przemówienie wicepremiera E. Kwiatkowskiego na zebraniu
O.Z.N. w Katowicach, GP 17 X 1938, nr 285, s. 2.
81 Droga do potęgi. Mowa wicepremiera inż. E. Kwiatkowskiego, GP 31 X 1938, nr 299, s. 3.
Hasło współpracy 3 grup politycznych. Wicepremier Kwiatkowski przeciw mafiom, masonom i totalizmowi,
„Kurier Polski” 31 X 1938, nr 299, s. 1.
91 Siła narodu polskiego — wjego zwartości i dyscyplinie. Mowa ministra J. Ulrycha w Poznaniu, GP
10X1938, nr 278, s. 2; Stanisław Skwarczyński stwierdził w Sejmie, że zjednoczenie narodowe w dziedzinie
ideologicznej dokonało się. Zob. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Kadencja V. Sesja zwyczajna
r. 1938/39. Sprawozdanie stenograficzne z 3 posiedzenia w dniu 3 grudnia 1938 r., łam. 9. Wypowiedź
skomentował Wojciech Korfanty, stwierdzając: „Jest to niestety złudzenie, stojące w rażącej sprzeczności
z naszą rzeczywistością albo też zwrot agitacyjny, pusty, bez treści”. Zob. W. Korfanty, O budowaniu
potęgi państwowej, „Polonia” (Katowice) 24—26 XII 1938, nr 5097, s. V.
92 Hasło zjednoczenia narodowego musi..., s. 2; Artykuł 9 stanowił: „Państwo dąży do zespolenia
wszystkich obywateli w harmonijnym współdziałaniu na rzecz dobra powszechnego”.
91 Odpowiedzialnijesteśmy za siły i wielkość Państwa, GP 25 X 1938, nr 293, s. 1.
http://rcin.org.pl
Koncepcja i realizacja hasła konsolidacji narodowej w latach 1936 1939. 97
do całego społeczeństwa o stworzenie «moralnej siły» w społeczeństwie, która stanowi warunek
zwycięskiego pochodu”94.
Dynamicznie zmieniająca się sytuacja zewnętrzna, przede wszystkim wzrost zagrożenia
ze strony Niemiec, a w polityce wewnętrznej program gospodarczego rozwoju95 i częściowo
wolne wybory samorządowe pozwalały mieć nadzieję na przełamanie marazmu i aktywizację
sił całego społeczeństwa. Szczególnie że hasła obrony i konsolidacji narodowej wobec
coraz bardziej realnego zagrożenia zaczynały znajdować zrozumienie wśród społeczeństwa,
a nawet opozycji politycznej. Zadania przekonania do takiej interpretacji faktów podjęła się
„Gazeta Polska”, uznając za trium f Obozu odwoływanie się do wskazanych haseł wszystkich
odłamów opinii publicznej96. Pomimo tego Moraczewski miesiąc później przekonywał,
że dążenie do zjednoczenia ogólnonarodowego było powszechne97, ale i blokowane przez
OZN, który (przede wszystkim na prowincji) nie mógł zrozumieć, iż dokonać się ono mogło
jedynie poprzez „zawieszenie broni”98, do którego nie dążył99. 24 V 1939 r. w liście do
Ignacego Mościckiego wyrażał przekonanie, że elita rządząca Polską — przede wszystkim
działacze OZN — nie była przygotowana do wielkiego dzieła — obrony przed Niemcami100.
W jego ocenie nie tyle metoda, którą można było rozbudować do systemu łączącego w sobie
posłuch i imponderabilia tworzące siłę101, były przeszkodą w zjednoczeniu narodu, ile działacze,
którzy nie potrafili zrealizować zadań, jakie przed nimi stawiała polityka. Postulował
rozpoczęcie procesu zmian od rekonstrukcji rządu102, upatrując ratunku w osobie Naczelnego
Wodza103. Niewątpliwie nie tylko lider Związku Związków Zawodowych zdawał sobie
sprawę z wyniku ewentualnej konfrontacji z napastnikiem, ale on, podobnie jak i Stanisław
94 Zjednoczeni, realizujemy prawdziwą treść demokracji...,?. 1.
95 Szef OZN był przekonany, że zjednoczenie narodowe było potrzebne również z uwagi na sytuację
gospodarczą, która wymagała wspólnego wysiłku i jednolitego kierownictwa. Należało ją oprzeć na
imponderabiliach: dobru powszechnym i potędze Rzeczypospolitej. Zob. Postępy rozwoju psychiki narodowej.
Przemówienie szefa Obozu Zjednoczenia Narodowego gen. St. Skwarczyńskiego, GP 31 X
1938, nr 299, s. 1.
96 Polski realizm polityczny, GP 25 III 1939, nr 84, s. 1.
97 W kwietniu 1938 r. przewodniczący obwodu kaliskiego OZN A. Piątkowski, składając rezygnację,
stwierdził, że „tęsknota do idei zjednoczenia narodowego istnieje wśród szerokich warstw i idea ta nie
jest tak trudna do urzeczywistnienia”. Zob. CAW, GISZ, sygn. 1.302.10.17, bp. W jego ocenie problemem
była retoryka „Gazety Polskiej” i „Wsi Polskiej”, które, w przeciwieństwie do łódzkiego tygodnika
„Co słychać?”, nie umiały właściwie zinterpretować i przedstawić społeczeństwu hasła konsolidacji
narodowej.
98 AAN, AJZM, sygn. 71/11 272, k. 42, Jakim powinno być zjednoczenie; o tym: F. A. Arciszewski,
Patrząc krytycznie, z przedmową T. Bieleckiego, Londyn 1972, s. 81.
99 Oficjalny organ prasowy OZN przekonywał, że punktem wyjścia w działalności Obozu w terenie
były metody będące wynikiem niejednolitości ideowej społeczeństwa polskiego. Zob. (W.I.L.), op. cit.,
s. 1.
100 Tadeusz Jędruszczak zauważył, że wobec zagrożenia niemieckiego naród był zjednoczony, co starał
się wykorzystać OZN, propagując swoją ideę konsolidacji i dowodząc, że w tym dziele odgrywał rolę
kluczową. Zob. T. Jędruszczak, op. cit., s. 215.
101 Szef OZN zaliczył do nich: poczucie dumy, godność narodową wiarę w siły narodu, miłość do
ojczyny, armii i jej wodza, określając je właściwościami duchowymi będącymi podstawą procesu zjednoczenia.
Zob. Postępy rozwoju psychiki narodowej..., s. 1.
102 AAN, AJZM, sygn. 71/11-274, k. 15.
103 Jędrzej Moraczewski 19 V 1939 r. napisał odręczny list do Edwarda Śmigłego-Rydza, którego jednakże
nigdy nie wysłał. Znamienne, iż był on prawie identyczny z listem do Prezydenta. Zob. AAN,
AJZM, sygn. 71/11 272, k. 17-19.
http://rcin.org.pl
98 Marek Sioma
Mackiewicz, domagał się realnych działań, gdy działacze ozonowi postulowali głębsze zjednoczenie,
aby przekonać potencjalnego agresora (sic!), że „Polska to obóz zjednoczonych
Polaków i Polek, gotowych walczyć do upadłego!” 104.
Bilans
Ideę konsolidacji narodowej stanowiącej rozwinięcie hasła „podciągnięcia Polski wyżej”
OZN starał się realizować ponad dwa lata. Przebieg działań i ich ocena nie pozwalają na
sformułowanie wniosków kategorycznych, albowiem wystąpiły zjawiska pozytywne, ale też
nie wszystkie założenia wstępne zostały zrealizowane. Głosy krytyczne prezentowali przede
wszystkim działacze opozycyjni, którzy hasło konsolidacji utożsamiali z „farsowną postacią
Obozu Zjednoczenia Narodowego”105, negatywnie oceniając dokonania w tym zakresie106.
Wskazywali przy tym na metody naprawcze — likwidację sprawy brzeskiej, zmianę ordynacji
wyborczej107, zaniechanie stosowania metod policyjnych, samowoli biurokracji i poddawania
społeczeństwa władzy monopartyjnego obozu108. Ta ostatnia kwestia była przysłowiową
„solą w oku” partii opozycyjnych, które akceptując ideę konsolidacji narodowej dla
sprawy obrony państwa, domagały się uwzględnienia wszystkich podmiotów reprezentujących
przekrój rozbitego społeczeństwa. Dopóki OZN nie chciał na to przystać109, dopóty realizacja
tegoż była jego wewnętrzną sprawą, przez opozycję uznawaną za niezrealizowaną.
Bardzo ostro przeciwko tym enuncjacjom zaprotestował oficjalny organ prasowy OZN, przekonując
czytelników w kluczowym dla zrozumienia optyki strony rządowej artykule pt. Idea
i życie, że „celem wysiłków OZN nie jest przecież nic innego, jak właśnie walka z rozbiciem
społeczeństwa”, albowiem „gdyby nie było tego rozbicia, nie byłoby potrzebne powstanie
Obozu [Zjednoczenia Narodowego]”110.
Kontestatorów nie brakowało jednakże i wśród piłsudczyków, którzy równie negatywnie
oceniali cały proces, dowodząc, że w tym czasie już nikt nie mógł mieć złudzeń,
że OZN dokonał konsolidacji111. Grupa „Jutra Pracy” podkreślała, że koncepcja ta była nie­
104 Hasło zjednoczenia narodowego musi..., s. 2.
105 A. Pragier, Protokół ochrony Mikołajczyka, „Wiadomości” (Londyn) 13 IX 1953, nr 37 (389), s. 3.
106 W styczniu 1939 r. Rada Naczelna SL jednoznacznie stwierdziła, że „dotychczasowe próby konsolidacji
narodu w ramach OZN nie dały rezultatu”. Zob. Rezolucje Rady Naczelnej Stronnictwa Ludowego
z 15 stycznia 1939, w: W obliczu wojny polskiej 1939 roku, Kraków 1984, s. 95; Jędrzej Moraczewski
pisał zaś, że hasło konsolidacji „ma połysk, (dla swoich), radykalno opozycyjny, a jest w rzeczywistości
społecznej zwrotem w tył”. Zob. AAN, AJZM, sygn. 71/11-275, k. 33, Demokracja czy zjednoczenie?
107 Znamienne, że Walery Sławek, twórca ordynacji z 1935 r„ przeszedł w tym względzie metamorfozę.
Wniosek taki nasuwa się po analizie wywiadu, jakiego udzielił na kilka miesięcy przed śmiercią wileńskiemu
„Słowu”, w którym uznał za zasadną krytykę Prezydenta w zakresie funkcjonowania zgromadzeń
okręgowych i stwierdził, że ordynacja wyborcza naruszała zasadę równowagi ustroju, dając przewagę
rządowi nad Sejmem. Zob. Pułkownik Walery Sławek o ordynacji wyborczej, „Słowo” (Wilno)
7 XII 1938, nr 337 (5261), s. 1.
108 Rezolucje Rady Naczelnej..., s. 94, 95.
109 Bardzo wyraźnie zostało to wyartykułowane w „Gazecie Polskiej”, gdzie sarkastycznie pisano:
„Prostym wnioskiem tych stwierdzeń bywa zazwyczaj żądanie podzielenia się wpływami, zrezygnowania
z dalszych wysiłków nad zjednoczeniem, «likwidacji systemu», itp.”. Zob. (W.I.L.), op. cit., s. 1.
110 Ibidem.
111 Jędrzej Moraczewski powodów tego stanu rzeczy dopatrywał się w wadliwych podstawach, stwierdzając,
że „przy kładzeniu fundamentów za dużo użyto gwałtu, za dużo nacisku, za dużo terroru. Tylko
osyski polityczne mogły sądzić, iż niemoralnymi środkami można zbudować moralność publiczną, jaką
http://rcin.org.pl
Koncepcja i realizacja hasła konsolidacji narodowej w latach 1936 1939. 99
fortunna i antagonizowała życie wewnętrzne, przyczyniając się do wychowania wyborcy,
a nie obywatela112. Jędrzej Moraczewski wskazał na przyczyny niepowodzeń tkwiące w niezrozumieniu
zasad postępowania Józefa Piłsudskiego w roku 1920, zmianie sposobu jego
pracy, przenoszeniu metod wojskowych na grunt instytucji cywilnych oraz zaniedbaniach
i pominięciach przez Śmigłego-Rydza niektórych elementów społeczeństwa113. Komentarz
był odpowiedzią na brak porozumienia Obozu z opozycją polityczną (SL, PPS, SP) w kwestii
powołania rządu zjednoczenia narodowego, w którym miała dokonać się rzeczywista
konsolidacja114. Wyraźnie przeciwni temu piłsudczycy dowodzili, że „zdrowe rzesze narodu
[...] zdają sobie dobrze sprawę, że dziś nie czas na partyjnictwo, że dziś trzeba czujności,
gotowości i zjednoczenia”115. W łasną wizję konsolidacji zaprezentowali również narodowi
demokraci, postulując odrzucenie zjednoczenia w oparciu o przeszłość, jako niemożliwego
i bezsensownego, a dokonanie go dla wspólnej przyszłości i celu. Wnioskowali o uczynienie
tego „w imię zaprzeczenia wszelkiego sensu polityce w ogóle”116. Równie ważne, choć
odmienne w wymowie było przekonanie Moraczewskigo zaprezentowane pod koniec marca
1939 r., że „OZON będzie zdawał egzamin z istoty i szczerości swego głośno wykrzykiwanego
patriotyzmu. Jeżeli go zda wyniknie konieczność: zmiany rządu, oparcia go na szerokiej
podstawie”117. Szef OZN dał odpowiedź 28 III 1939 r., oświadczając, że zmiana rządu była
niepotrzebna118. Pomimo takiej interpretacji Sekretariat Naczelny SL przekonywał członków
partii, że powołanie rządu zaufania narodowego, zmiana ordynacji wyborczej i amnestia dla
więźniów politycznych (przede wszystkim ludowych) były platformą „łączenia, a nie rozbijania
narodu”119. Ludowcy stwierdzali ponadto, że nadużycia dokonane przez administrację
ogólną podczas wyborów samorządowych na wsi oznaczały unicestwienie konsolidacji społeczeństwa120.
Propozycje te pozostały bez odpowiedzi, albowiem rekonstrukcja rządu ani
zmiana działania ze strony OZN nie nastąpiły.
jest zjednoczenie”. Zob. AAN, AJZM, sygn. 71/11-272, k. 11, Chwila dziwnie osobliwa. Na kogo kolej
(maszynopis).
IL· J. Hoppe, Wspomnienia, przyczynki, refleksje, Londyn 1972, s. 96 i 221.
113 Nie bez racji stwierdzał: „Cały naród — to nie znaczy jego część większą lub mniejszą, ale to znaczy
jeżeli nie dosłownie cały, to te wszystkie jego części i cząsteczki, których skupienie jest możliwe”. Zob.
AAN, AJZM, sygn. 71/11 272, k. 5, Chwila dziwnie osobliwa (rękopis).
114 Wydaje się, że było to zgodne z intencją Józefa Piłsudskiego, który w 1933 r. swemu adiutantowi
Mieczysławowi Lepeckiemu polecił przepisać kartę opatrzoną nagłówkiem: „Na wypadek wojny
z Niemcami” i tytułem na środku: „Rząd Obrony i Jedności Narodowej”. Zob. M. B. Lepecki, Marszałek
Piłsudski i przewidywana w roku 1933 wojna z Niemcami, „Wiadomości” (Londyn) 26 VI 1949, nr 26
(169), s. 1; Janusz Rakowski podał, że Piłsudski odręcznie napisał ten dekret 18 kwietnia 1933 r„ po
wcześniejszej rozmowie z ministrem spraw zagranicznych Józefem Beckiem, któremu dał wytyczne
w sprawie rozmów z Niemcami. Zob. idem, Zetowcy..., s. 92.
115 Piętnujemy partyjnictwo, „Wieś Polska” 16 IV 1939, nr 16, s. 1.
116 Nie może być konsolidacji w imię przeszłości, „Wielka Polska”, luty 1939, nr 2, s. 60.
117 AAN, AJZM, sygn. 71/11 272, k. 56, Wielki wiec we Lwowie.
118 O honor narodu podejmiemy każdą walkę. Przemówienie Szefa OZN gen. St. Skwarczyńskiego
na zjeździe przewodniczących obwodów OZN, GP 29 III 1939, nr 88, s. 1; o tym: AAN, AJZM, sygn.
71/11 272, k. 73, Szewcze pilnuj kopyta.
119 CAW, GISZ, sygn. 1.302.4.2248, bp, Meldunek sytuacyjny nr 118 za czas od 8 do 14 VIII 1939
(Wewnętrzny Okólnik Informacyjny, Załącznik nr 2).
120 Ibidem.
http://rcin.org.pl
100 Marek Sioma
*
Rzeczywisty wymiar akcji konsolidacyjnej wydaje się trudny do jednoznacznego ustalenia.
Niewątpliwie model teoretyczny pozwala na prześledzenie ewolucji koncepcji, ale jednocześnie
nie może przesłonić wymiaru praktycznego, który dotyczył całego społeczeństwa
na różnych płaszczyznach. Piłsudczycy starali się bowiem skonsolidować zarówno robotników
121, jak i chłopów122, przyciągnąć do Obozu inteligencję oraz rzemieślników, ale też podporządkować
idei zjednoczenia mniejszości narodowe. Schematy działania były co najmniej
dwa: indywidualne lub grupowe (strukturalne) członkostwo123, co czyniło OZN organizacją
otwartą dla wszystkich, którzy podzielali jego idee, ale też gotowi byli organizacyjnie podporządkować
się władzom i zająć w hierarchii, bez dyskusji, wyznaczone miejsce oraz przyciągnąć
jak największą liczbę członków, jako warunek konieczny dla skutecznej realizacji hasła
zjednoczenia narodowego124.
Powodzenie skutkowałoby wzrostem poparcia dla rządu i OZN, a w konsekwencji sukcesem
w postaci dokonania się procesu konsolidacji, której realizacja przebiegała przede
wszystkim drogą propagandowego oddziaływania na społeczeństwo. Przekonywano je, że
najlepszą receptą na poprawę bytu i pozycji Polski był ustrój autorytarny, w którym, w przeciwieństwie
do demokracji, mogło dokonać się zjednoczenie narodowe. W ocenie Jacka
Majchrowskiego „akcja konsolidacyjna prowadzona przez OZN odniosła przeciwny skutek
— doprowadziła do zaostrzenia się wewnętrznych przeciwieństw”125, ale tak jednoznaczne
stanowisko wydaje się nieuprawnione, gdyż w obliczu najcięższej próby — wojny, społeczeństwo
polskie okazało się skonsolidowane, chociaż dyskusyjne wciąż pozostaje pytanie,
ile było w tym zasługi propagandy OZN, a ile racjonalnego przekonania o konieczności obrony
Ojczyzny.
Wydaje się, że celne post scriptum sformułował z francuskiego uchodźstwa Tadeusz
Katelbach, zauważając, że w okupowanym Kraju dokonywał się „proces zjednoczenia prawdziwego,
niwelacji przebrzmiałych przeciwieństw politycznych i społecznych, proces o brze­
1-1 W obszarze robotniczym organizacją taką było bez wątpienia Zjednoczenie Polskich Związków
Zawodowych (ZPZZ) roszczące pretensje do zmonopolizowania całego środowiska, ale też. stawiające
sprawę niezmiernie radykalnie: „twierdzimy, że kto dziś jest przeciw zjednoczeniu się robotników
w jednym wielkim Obozie Zjednoczenia Narodowego, w jednej organizacji zawodowej, jaką jest
Zjednoczenie Polskich Związków Zawodowych — jest nieprzyjacielem — jest wrogiem samych robotników!”.
Zob. Salwator, Zjednoczyć się musimy, [Warszawa] 1938, s. 11. W swej deklaracji ZPZZ podporządkowywał
się również Naczelnemu Wodzowi, uznając się nie tylko za narzędzie „do zjednoczenia
całego polskiego ruchu zawodowego”, ale i za „istotną część Armii Polskiej” (sic!). Zob. ibidem, s. 14
i 17.
122 Propagandę w tym zakresie prowadziła „Wieś Polska”.
123 W OZN zdecydowany akcent kładziono na akces indywidualny lub zbiorowy organizacji ideowo
politycznych, traktując instrumentalnie i z niechęcią organizacje samorządowe i zawodowe. Zob. Co
piszą? O.Z.N. nie chce członków B.B...., „Kurier Warszawski” 22 IV 1937, nr 110, wyd. poranne, s. 5.
Działacze ZPZZ, wstępując do OZN, motywowali to chęcią wzięcia udziału w „wielkiej przebudowie
Polski na Państwo nowej, nie zwarcholonej demokracji, na Państwo potęgi i sprawiedliwości”. Zob.
Salwator, op. cit., s. 42.
124 Piotr Kownacki stwierdził, że OZN przyciągał ludzi „czapką i papką”, pogróżkami i posadami. Zob.
P. Kownacki, „Gdyby Dziadek żył... ”, Wilno 1940, s. 13.
123 J. Majchrowski, op. cit., s. 52. Ciekawą ocenę zaprezentował Piotr Kownacki, dowodząc, że do klęski
wrześniowej przyczyniło się m.in. „ozonowe «zjednoczenie» narodu kapralskimi metodami Sławoja
[Składkowskiego] i Skwarczyńskiego”. Zob. P. Kownacki, op. cit., s. 5.
http://rcin.org.pl
Koncepcja i realizacja hasła konsolidacji narodowej w latach 1936 1939. 101
miennych dla przyszłości Polski konsekwencjach”126. Puentą zaś konstatacja, że Polacy dopiero
w wyniku wymiernego zagrożenia podjęli próbę (czy do końca udaną?) zjednoczenia
narodowego.
The Conception and Realisation of the Slogan of National Consolidation
in 1936-1939. General Prem ises
The successors of Commander Piłsudski did not experience theoretical dilemmas concernn in g
systemic solutions, serving as a basis for the continuation of governance. They resorted to
the Constitution of 1935, but the death of the Marshal produced such a profound destruction
(decomposition) of the Piłsudski camp that ruling upon the basis of the devised conceptions
proved impossible. Solutions for a current administration of the state were sought in a duumvirate
composed of the President and the General Inspector of the Armed Forces. Nonetheless, the
camp was compelled to propose a programme that was to be realised by successive cabinets.
The speech given by Edward Śmigły-Rydz to former members of the Legions (24 May
1935) proved to be of decisive importance; in it, the speaker formulated the slogan of national
defence envisaged as a foundation of the new programme. An auxiliary role was to be played
by national consolidation indispensable for its realisation, to be carried out by a new political
formation. The establishment of the Camp of National Unity (OZN) was not, however, followed
by the execution of the plan since it was necessary to first create suitable structures. Just as
important was the need to additionally define the slogan of national unity and to present the
programme of its realisation, especially in view of its diverse perceptions and interpretations
by the Pilsudskiites. The plan was also criticised by the political opposition, demonstrating
that the conception accepted according to the premises of D eklaracja ideow o-polityczna was
unrealisable and even outright harmful for Polish society.
The actual implementation of the slogan of national consolidation was not inaugurated until
1938, i.e. after the appearance of a new head of the OZN structures and the initial completion
of their organisation. The rate of the undertakings grew, but the actual springboard were the
“successes” (the regaining of Zaolzie, the parliamentary elections) won in the autumn of 1938,
which served as a basis for attempts to unite the nation. The whole campaign was supported by
the propaganda carried out by “Gazeta Polska”, whose numerous statements illustrated pertinent
successes. The process was halted by defeat in the war against Germany, which showed that
when faced with direct danger, Polish society as a whole was capable of making a great effort,
identical with the one assumed in the national unity programme.
ÌJ' T. Katelbach, Spowiedź pokolenia, przejrzał, poprawił i posłowiem opatrzył S. Cenckiewicz, Gdańsk
2001, s. 253.
http://rcin.org.pl