A bkürzungaverzeichnis XVI « / . Ml) ed«'iones (Pleraeque, reliquae) edd. (plerr.,reu-' omigjt 0m" transposuit, transpositio tmnspos. ern kennzeichnen Zusätze, eckige Tilgungen. Spltze K1 am- ^ ^ & Die Ran dzahlen o der Auggabe von Goyer (mit Zusatz G.). schritt (Kursivem*' / „j-pWt werden „leserliche Buchstaben der Handschrift werden Getilgte oder "nl6Seeine entspreohendo Anzahl von Astensken im Apparat anTLl gekennzeichnet. ITINERARIUM EGERIAE (PEREGRINATI O AETHERIAE) [Multa desunt.] I. 1.....ostendebantur iuxta seripturas. Interea ambu- si 37 g. lantes peruenimus ad quendam locum, ubi se tamen montes illi, inter quos ibamus, aperiebant et faciebant uallem infini-tam, ingens, planissima et ualde pulchram, et trans uallem 5 apparebat mons sanctus Dei Syna. Hic autem locus, ubi se montes aperiebant, iunctus est cum eo loco, quo sunt Memoriae concupiscentiae. 2. In eo ergo loco cum uenitur, ut <■/. num. u, 34 tamen commonuerunt deductores sancti illi, qui nobiscum erant, dicentes: 'Consuetudo est, ut fiat hie oratiqab his, qui io ueniunt, quando de eo loco primitus uidotur mons Dei': sicut et nos fecimus. Habebat autem de eo loco ad montem Dei forsitan quattuor milia totum per ualle ilia, quam dixi ingens. II. 1. Uallis autem ipsa ingens est ualde, iaeons subter latus montis Dei, quae habet forsitan, quantum potuimus is uidentes estimare aut ipsi dicebant, in longo miha passos forsitan sedecim, in lato autem quattuor milia esse appellabant. Ipsam ergo uallem nos trauersare habebamus, ut possimus montem ingredi. 2. Haec est autem uallis ingens et planissima, in qua filii Israhel commorati sunt his diebus, quod cf. exod. w, 2 20 sanctus Moyses ascendit in montem Domini et fuit ibi quadra- cf. exod. 24, is ginta diebus et quadraginta noctibus. Haec est autem uallis, in qua factus est uitulus, qui locus usque in hodie ostenditur; cf. exod. 32, 4 nam lapis grandis ibi fixus stat in ipso loco. Haec ergo uallis ipsa est, I in cuius capite ille locus est, ubi sanctus Moyses, 38 g. 2 se Gam1, edd. sex A 3-4 infinitam, ingens, planissima dist. FrW. inf. ing., plun. Geyer Her. inf., ing. plan. Löf st. Fr. Mohrmann ( Vigil. Christ. 4, 1950,123) Vretska ing. et plan. Fr. (in nota) 5 Dei sanctus transpos. Ohol. 6 quo Gam. edd. qui A 20 Dominii dei Geyer (in nota) 2 II 2-III 1 III 1-6 3 cf. exod. 3,i cum pasceret pecora soceri sui, iterum locutus est ei Deus de rubo in igne. 3. Et quoniam nobis ita erat iter, ut prius montem Dei ascenderemus, quia hac parte, unde ueniebamus, melior ascensus erat, et illinc denuo ad ülud caput uallis de-scenderemus, id est ubi rubus erat, quia melior descensus mon- 5 tis Dei erat inde: itaque ergo hoc placuit, ut uisis omnibus, quae desiderabamus, descendentes a monte Dei, ubi est rubus, ueniremus, et inde totum per mediam uallem ipsam, qua iacet in longo, rediremus ad iter cum hominibus Dei, qui nobis singula loca, quae scripta sunt, per ipsam uallem ostendebant, 10 sicut et factum est. 4. Nobis ergo euntibus ab eo loco, ubi uenientes a Faran feceramus orationem, iter sic fuit, ut per medium transuersaremus caput ipsius uallis et sic plecaremus nos ad montem Dei. 5. Möns autem ipse per giro quidem unus esse uidetur; intus autem quod ingrederis, plures sunt, 15 sed totum mons Dei appellator, specialis autem ille, in cuius summitate est hie locus, ubi descendit maiestas Dei, sicut 32 scriptum est, in medio illorum | omnium est. 6. Et cum hi omnes, qui per girum sunt, tarn excelsi sint quam nunquam me puto uidisse, tarnen ipse ille medianus, in quo descendit 20 exod- is, is. maiestas Dei, tanto altior est omnibus illis, ut, cum subisse-20 mus in illo, prorsus toti illi montes, quos excelsos uideramus, ita infra nos essent, ac si colliculi permodici essent. 7. Illud sane satis admirabile est et sine Dei gratia puto illud non esse, ut, cum omnibus altior sit ille medianus, qui specialis Syna 25 dicitur, id est in quo descendit maiestas Domini, tarnen uideri non possit, nisi ad propriam radičem illius ueneris, ante tarnen quam eum subeas; nam posteaquam completo desiderio de-scenderis inde, et de contra ilium uides, quod, antequam sub-39 G. eas, facere non potest. Hoc autem, ante|quam perueniremus 30 ad montem Dei, iam referentibus fratribus cognoueram, et postquam ibi perueni, ita esse manifesto cognoui. III. 1. Nos ergo sabbato sera ingressi sumus montem, et peruenientes ad monasteria quedam susceperunt nos ibi satis humane monachi, qui ibi commorabantur, praebentes 35 3 quia hac parte Erkell qui hinc paret A qui hinc paret, (quia) Geyer Her. FrW. quia hinc parte Choi. melior Sittl quoniam (I. 2) ante melior transpos. Bern. 4 illinc Geyer edd. illuc A 8 totum: tuto Sittl 19 sint Geyer edd. sunt A 30 potest A Pom. Her. Löf at. (p. 44) Vretska FrW. potes Gam. Chol. Bern. Geyer nobis omnem humanitatem; nam et aecclesia ibi est cum presbytera. Ibi ergo mansimus in ea nocte, et inde maturius die dominica cum ipso presbytero et monachis, qui ibi commorabantur, cepimus ascendere montes singulos. Qui montes 5 cum infinite labore ascenduntur, quoniam non eos subis lento et lente per girum, ut dicimus in coclea, sed totum ad directum subis ac si per parietem et ad directum descendi necesse est singulos ipsos montes, donee peruenias ad radičem propriam illius mediáni, qui est specialis Syna. 2. Hac sic ergo 10 iubente Christo Deo nostro adiuta orationibus sanctorum, qui comitabantur, et sic cum grandi labore, quia pedibus me ascendere necesse erat, quia prorsus nec in sella ascendi pot-erat, tamen ipse labor non sentiebatur (ex ea parte autem non sentiebatur labor, quia desiderium, quod habebam, iu- 15 bente Deo uidebam compleri): hora ergo quarta peruenimus in summitatem illam montis Dei sancti Syna, ubi data est lex, in eo id est locum, ubi descendit maiestas Domini in ea cf. exod. w, is die, qua mons fumigabat. 3. In eo ergo loco est nunc ec-clesia non grandis, quoniam et ipse locus, id est summitas 20 montis, non satis grandis est, quae tamen aecclesia'habet de se gratiam grandem. 4. Cum ergo iubente Deo persubisse-mus in ipsa summitate et peruenissemus ad h ostium ipsius ecclesiae, ecce et occurrit presbyter ueniens | de monasterio 33 suo, qui ipsi ecclesie deputabatur, senex integer et monachus 25 a prima uita et, ut hic dicunt, | ascitis et (quid plura ?) qualis 40 o. dignus est esse in eo loco. Occurrerunt etiam et alii presbyteři nec non etiam et omnes monachi, qui ibi commorabantur iuxta montem ilium, id est qui tamen aut etate aut inboccil-litate non fuerunt impediti. 5. Uerum autem in ipsa sum- 30 mitate montis illius mediáni nullus commanet; nichil enim est ibi aliud nisi sola ecclesia et spelunca, ubi fuit sanctus cf. exod. 33, 22 Moyses. 6. Lecto ergo ipso loco omnia de libro Moysi et facta oblatione ordine suo, hac sic communicantibus nobis, iam ut exiremus de aecclesia, dederunt nobis presbyteři loci 35 ipsius eulogias, id est de pomis, quae in ipso monte nascuntur. Nam cum ipse mons sanctus Syna totus petrinus sit, ita ut 6 coclea Lbfsl. FrW. cooleaa A edd. plerr. 9 qui Gam2, edd. que (fort, corr. in qui) A 17 locum (corr. ex loco altera o non deleta) A FrW. loco edd. rell. 32 lecta FrW. (in nota) - omnia A Gam. Pom. FrW. cf. Norberg, Beitr. z. spatlat. Syntax p. 55 omnia Fr. omni Choi. Bern. Geyer Her. 32 XXIV 5-8 XXIV 8-XXV 1 33 5. Et ad ubi perdicti fuerint iuxta consuetudinem, lebat se episcopus et stat ante cancellum, id est ante speluncam, et unus ex diaconibus facit commemorationem singulorum, sicut solet esse consuetudo. Et diacono dicente singulorum nomina semper pisinni plurimi stant respondentes semper: kyrie eleyson 5 (quod dicimus nos: miserere, Domine), quorum uoces infi-nitae sunt. 6. Et at ubi diaconus perdixerit omnia, quae dicere habet, dicct orationem primům episcopus et orat pro omnibus; et sic orant omneš, tam fideles quam et cathecu-mini simul. Item mittet uocem diaconus, ut unusquisque, io quomodo stat, cathecuminus inclinet caput; et sic dicet episcopus stans benedictionem super cathecuminos. Item fit oratio et denuo mittet diaconus uocem et eommonet, ut unusquisque stans fidelium inclinent capita sua; item bene-dicet fideles episcopus et sic fit missa Anastasi. 7. Et inci- 15 pient episcopo ad manum accedere singuli. Et postmodum de Anastasim usque ad Crucem (cum) ymnis ducitur episcopus, simul etomnispopulusuadet. Ubi cum peruentum f uerit, pri-17 73 g. mum facit orationem, | item benedicet cathecuminos; | item fit alia oratio, item benedicit fideles. Et post hoc denuo tarn 20 episcopus quam omnis turba uadent denuo post Crucem et ibi denuo similiter fit sicuti et ante Crucem. Et similiter ad manum episcopo acceditur sicut ad Anastasim, ita et ante Crucem, ita et post Crucem. Candelae autem uitreae ingentes ubique plurimae pendent et cereofala plurima sunt tarn ante 25 Anastasim quam etiam ante Crucem, sed et post Crucem. Finiuntur ergo haec omnia cum crebris. Haec operatio cotidie per dies sex ita habetur ad Crucem et ad Anastasim. 8. Septima autem die, id est dominica die, ante pullorum cantum colliget se omnis multitudo, quecumque esse potest in eo 30 loco, ac si per pascha in basilica, quae est loco iuxta Anastasim, foras tamen, ubi luminaria pro hoc ipsud pendent. Dum enim uerentur, ne ad pullorum cantum non occurrant, antecessus ueniunt et ibi sedent. Et dicuntur ymni nec non 1 ad A Pom. Her. at Bern. Oeyer FrW. ad (finem) Gam. - perdicti Oeyer edd. perducti A 11 qui modo Choi. 14 inclinet A ante corr. 17 (cum) ymnis Geyer (Arch. f. lat. Lex. 4, 1S87, 614) edd. ymnus A — ducitur corr. ex dicitur A 21 uadent A edd. plerr. uadet 6am.2 Bern. Geyer 23 episcopo Choi. edd. episcopus A episcopi Gam. Pom. Bern. 25 cereofacula Choi. 27 erobris A Pom. Her. (in nota) Meister (p. 382) Bludau FrW. creperis Vretska tenebris Gam. Choi. Bern. Geyer Her. et antiphonae, et fiunt oratio nes cata singulos ymnos uel antiphonas. Nam et presbyteři et diacones semper parati sunt in eo loco ad uigilias propter multitudinem, quae se colliget. Consuetudo enim talis est, ut ante pullorum cantum loca 5 sancta non aperiantur. 9. Mox autem primus pullus can-tauerit, statim descendet episcopus et intrat intro speluncam ad Anastasim. Aperiuntur hostia omnia et intrat omnis multitudo ad Anastasim, ubi iam luminaria infinita lucent, et quemadmodum ingressus fuerit populus, dicet psalmum qui- 10 cumquo de presbyteris et respondent omnes; post hoc fit oratio. Item dicit psalmum quicumque de diaconibus, similiter fit oratio, dicitur et tertius psalmus a quocumque clerico, fit et tertio oratio et commemoratio omnium. 10. Dictis ergo his tribus psalmis ct factis orationibus tribus ecce etiam is thiamataria inferuntur intro spelunca Anastasis, ut tota basilica Anastasis replcatur odoribus. Et tunc ubi stat episcopus intro cancellos, prendet euan|gelium et accedet ad hostium et 74 G. leget resurrectionem Domini episcopus ipse. Quod cum cepe-rit legi, tantus rugitus et mugitus fit omnium hominum et 20 tantae lacrimae, ut quamuis durissimus possit moucri in lacri-mis Dominum pro nobis tanta sustinuisse. 11. Lecto ergo euangelio exit episcopus et ducitur cum ymnis ad Crucem et omnis populus cum illo. Ibi denuo dicitur unus psalmus et fit oratio. Item benedicit fideles et fit missa. Et exeunte epi- 25 scopo omnes ad manum aecedunt. 12. Mox autem recipit se episcopus in domum suam, et iam ex ilia hora reuertuntur omnes monazontes ad Anastasim et psalmi | dicuntur et anti- ss phonae usque ad lucem et cata singulos psalmos uel antiphonas fit oratio: uicibus enim quotidie presbyteři et dia- 30 cones uigilant ad Anastasim cum populo. De laicis etiam, uiris aut mulieribus, si qui uolunt, usque ad lucem loco sunt, si qui nolunt, reuertuntur in domos suas et reponent se dor-mito. XXV. 1. Cum luce autem, quia dominica dies est, et pro-35 ceditur in ecclesia maiore, quam fecit Constantinus, quae 8 lucot A ante corr. 15 thiamataria A edd. plerr. Löfst. thymiataria Geyer 16 ubi A Gam. Pom. FrW. ibi Bern. Geyer Her. Fr. 18 Domini Geyer (Arch. f. lat. Lex. 4, 1887, 613) edd. domnns A Gam. 24 oratio. fit. 2. At ubi autem missa facta fuerit ecclesiae iuxta consuetudinem, qua et ubi- 10 que fit, tunc de ecclesia monazontes cum ymnis ducunt epi-75 a. scopum usque ad | Anastasim. Cum autem coeperit episcopus uenire cum ymnis, aperiuntur omnia hostia de basilica Ana-stasis, intrat omnis populus, fidelis tarnen, nam cathecumini non. 3. Et at ubi intrauerit populus, intrat episcopus et is statim ingreditur intra cancellos tmartyrii speluncae. Primum aguntur gratiae Deo, et sic fit orationem pro omnibus; post-modum mittet uocem diaconus, ut inclinent capita sua omnes, quomodo stant, et sic benedicet eos episcopus stans intra cancellos interiores et postmodum egreditur. 4. Egredienti 20 autem episcopo omnes ad manum accedent. Ac sic est, ut prope usque ad quintam aut sextám horam protraitur missa. Item et ad lucornare similiter fit iuxta consuetudinem coti-dianam. Haec ergo consuetudo singulis diebus ita per totum annum custoditur, exceptis diebus sollemnibus, quibus et 25 ipsis quemadmodum fiat infra annotauimus. 5. Hoc autem inter omnia satis praecipuum est, quod faciunt, ut psalmi uel antiphonae apti semper dicantur, tarn qui noete dicuntur, tarn qui contra mature, tarn etiam qui per diem ucl sexta aut nona uel ad lucernarc semper ita apti et ita rationabiles, ut 30 ad ipsam rem pertineant, quae agitur. 6. Et cum toto anno semper dominica die in ecclesia maiore procedatur, id est quae in Golgotha est, id est post Crucem, quam fecit 2 qua et Geyer edd. que A 9 (non) fit Gam. Bern. Duchesne Bludau Petri Wistrand Vretska fit A Pom. Geyer Her. FrW. 16 tmartyrii apeluneae Her. Wistrand martyrii speluncae (corr. ex spelunca) A Gam. Pom. Bern. FrW. [martyrii] spoluncae Geyer speluncae, mature Her. (in nota) 17 fit orationem A Her. Lbfst. FrW. fit orationem Wistrand Vretska fit oratio Gam. Pom. Bern. Geyer facit orationem Her. (in nota) 18 inclinent Gam. edd. inclinet A 23 lucemare Geyer edd. lucornares A 25 custoditur Geyer edd. custodiatur A Constantinus, una tantum die dominica, id est quinqua-gesimarum per pentecosten, in Syon proceditur, sicut infra annotatum inuenietis, sic tamen in Syon, ut, antequam sit hora tertia, illuc eatur, fiat primum missa in ccclesiam 5 maiorem... Deest unum folium. Benedictus, qui uenit in nomine Domini et cetera, quae secuntur. Et quoniam pro monazontes, qui pedibus uadent, necesse est lenius iri: ac sic peruenitur in Ierusolima ea hora, ío qua incipit homo hominem posse cognoscere, id est prope | luce, ante tamen quam lux fiat. 7. Ubi cum peruentum 7cc. fuerit, statim sic in Anastase ingreditur episcopus et omnes cum eo, ubi luminaria iam supra modo lucent. Dicitur ergo ibi unus psalmus, fit oratio, benedicuntur ab episcopo pri- 15 mum cathecumini, item fideles. Recipit se episcopus ot uadent se unusquisque ad ospitium suum, ut se resumant. Monazontes autem usque ad lucem ibi sunt et ymnos dicunt. 8. At ubi autem resumpserit so populus, hora incipiente se-cunda colligent se omnes in ecclesia maiore, quae, est in Gol- 20 gotha. Qui autem ornatus sit ilia die ecclesiae uel Anastasis aut Crucis aut in Bethleem, superfluum fuit scribi. Ubi extra aurum et gemmas aut sirico nichil aliud uides; nam et si uela uides, auroclaua oleserica sunt, si cortinas uides, similiter auroclaue olesericae sunt. Ministerium autem omne genus 25 aureum gemmatum profertur ilia die. Numerus autem uel ponderatio de ceriofalis uel cicindelis aut lucernis uel diuerso ministerio nunquid uel extimari aut scribi potest ? 9. Nam quid dicam de ornatu fabricae ipsius, quam Constantinus sub pracsentia matris suae, in quantum uires rogni sui habuit, so honorauit auro, musiuo et marmore pretioso, tam ecclesiam maiorem quam Anastasim uel ad Crucem uel cetera loca sancta in Ierusolima ? 10. Sed ut redeamus ad rem, fit ergo prima die missa in ecclesia maiore, quae est in Golgotha. Et 4 illuc Duchesne - fiat A edd. plerr. fit at Bern, fit Choi. 8 pro: perGam. 9 lenius Geyer edd. leuius A lentius Her. (in nota) 12 astase^ 13 supra numero Choi. 23 oleserica A Pom. Her. Svennung FrW. oloserica Gam. Bern. Geyer 24 oleserice corr. in olesericee A olesoricae Pom. Her. FrW. olosericae Gam. Bern. Geyer - genus: gě A 26 ccriofaculis Choi. 30 honorauit A Gam. Pom. Bern. Svennung FrW. hornauit Wblfflin (p. 260) Choi. Geyer Her. honerauit Fr.