ΚΑΤΕΡΊΝΑ ΝΙΚΟΛΆΟΥ Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΚΡΟΥΜΟΥ: ΕΙΚΌΝΑ ΤΩΝ «ΚΑΚΟΦΡΟΝΩΝ» ΒΟΥΛΓΆΡΩΝ Η ανάληψη της βουλγαρικής εξουσίας από τον Κρούμο, το 803 ', εγκαινίασε νέα περίοδο στις βυζαντινοβουλγαρικές σχέσεις. Ιδιαίτερα μετά το 806, οι διεθνείς συγκυρίες (διάλυση του αβαρικού κράτους το 803 από τον Κάρολο το Μεγάλο, ηρεμία στο αραβικό μέτωπο μετά την αραβοβυζαντινή συνθήκη του 806 και τις εσωτερικές αντιθέσεις στο χαλιφάτο) έδωσαν τη δυνατότητα και στις δύο πλευρές να στρέψουν την προσοχή στις μεταξύ τους διενέξεις και κατέστησαν το βουλγαρικό πρόβλημα κύριο μέλημα των βυζαντινών αυτοκρατόρων, με την ίδια έμφαση όπως και κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Κωνσταντίνου Ε '. Η κατάληξη, όμως, του αγώνα ήταν τώρα διαφορετική: οι νίκες του Κωνσταντίνου έδωσαν τη θέση τους σε επανειλημμένες αποτυχίες και ταπεινωτικές ήττες των βυζαντινών στρατευμάτων. Αποκορύφωμα των κακοτυχιών ήταν το πλήγμα που δέχτηκε το γόητρο της αυτοκρατορίας με τον ατιμωτικό θάνατο του Νικηφόρου Α ' το 811, Για πρώτη φορά μετά το θάνατο του Ουάλη από τους Βησιγότθους, το 378 στην Αδριανούπολη, βυζαντινός ηγεμόνας έπεφτε στη μάχη από χέρι βαρβαρικό. Στην τροπή των βυζαντινοβουλγαρικών σχέσεων σημαντικό ρόλο έπαιξαν και οι προσωπικότητες των πρωταγωνιστών: από τη μία πλευρά οι Νικηφόρος Α ', Σταυράκιος, Μιχαήλ Α ' και Λέων Ε ' και από την άλλη ο Κρούμος. Οι αυτοκράτορες της Κωνσταντινούπολης, με εξαίρεση το Λέοντα 1. Ο ακριβής χρόνος ανόδου του Κρούμου στην εξουσία δεν είναι γνωστός· βλ. J. F. BURY, A History of the Eastern Roman Empire. From the Fall of Irene to the Accession ot Basil I (A.D. 802-867), Λονδίνο 1912, 340 σημ. 1. 270 ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Ε', είχαν ανεπαρκή στρατιωτική εκπαίδευση και επηρεάζονταν από το ιδιαίτερο περιβάλλον τους. Αντίθετα, στη Βουλγαρία τα ηνία ήταν στα χέρια ενός ικανού και φιλόδοξου φυλάρχου από την Παννονία, ο οποίος κατόρθωσε να διπλασιάσει τη δύναμη του κράτους του ενώνοντας τους Βουλγάρους της Παννονίας και αυτούς της Μοισίας. Η νεότερη ιστοριογραφία, αναφερόμενη στο έθνος των Βουλγάρων, κατά τα έτη της βασιλείας του Κρούμου, χαρακτηρίζει αρκετές φορές τον κύρι τους ως μία από τις τραχύτερες μορφές της βουλγαρικής ιστορίας2 , ιδιαίτερα πριν τον εκχριστιανισμό τους, αποδίδοντας του βαρείς χαρακτηρισμούς, με κύρια αιχμή την ύψιστη βαρβαρότητα παν επέδειξε μετά την ήττα και το θάνατο του Νικηφόρου Α '3 . Οι χαρακτηρισμοί αυτοί στηρίζονται στις αναφορές των Βυζαντινών στο πρόσωπο του Κρούμου, όπως αυτές απαντούν στα κείμενα των χρονογράφων και των ιστορικών. Είναι αλήθεια ότι η προσωπικότητα του βούλγαρου ηγεμόνα σκιαγραφείται εκεί με μελανά χρώματα. Αποκαλείται βίαιος, ωμός και τραχύς, επηρμένος και αλαζών, αλλά συχνά στην πραγματικότητα δειλός μπροστά στο μεγαλείο της αυτο- 2. Βλ. μεταξύ άλλων, F. DVORNIK, Les Slaves. Histoire et civilisation de l'Antiquité aux débuts de l'époque contemporaine, Παρίσι 1970, 69: le khagan Kmm (803-814), le plus terrible des khagans bulgares païens. BURY, ό. π., 340: .Krum, a strong, crafty, and ambitious barbarian· Ch. DIEHL, Histoire de l'empire byzantin, Παρίσι 1969 (α'έκδ. 1924), 84: le terrible Khan Kroum· G. OSTROGORSKY, Ιστορία τον βυζαντινού κράτους, Αθήνα 1979, 66: Κροϋμος... ένας τραχύς, αγωνιστικός και θαρραλέος πολεμιστής, πού γρήγορα έγινε το φόβητρο των Βυζαντινών και ή αυτοπεποίθηση του ξεπέρασε κάθε δριο και στην κατακτητική μανία του ανοίχθηκε ενα τεράστιο πεδίο- L. BRÉHIER, Vie et mort de Byzance, Παρίσι 1948, 99: l'état bulgare double sa puissance... sous un chefambitieux et entreprenant, Kroumn. Επίσης, σημειώνονται οι θετικές πτυχές της προσωπικότητας του Κρούμου ως θαρραλέου, αγωνιστή, διορατικού, φιλόδοξου και οργανωτικού ανδρός. Βλ., μεταξύ άλλων, Μαρίας ΝΥΣΤΑΖΟΠΟΥΛΟΥ-ΠΕΛΕΚΙΔΟΥ, Ή Ανόρθωση (802-945), Ιστορία του Ελληνικού "Εθνους, τόμ. Η ', Αθήνα 1979, 67: $ταν πρωτόγονος, αλλά Ικανός πολεμιστής, με δίψα για κατακτήσεις άλλα και με αξιόλογες οργανωτικές Ικανότητες St. RuNciMAN, A History of the First Bulgarian Empire, Λονδίνο 1930, 70: Barbarian though he was, with his ostentation and craft and cruelty, his concubines, his human sacrifices, and his cup that was an Emperor's head, the Sublime Khan Krum was a verygreat statesman. Σχετικά με τις οργανωτικές ικανότητες του Κρούμου και ιδιαίτερα το νομοθετικό του έργο βλ. RUNCIMAN, ό. π., 68-70. 3. Για το περιστατικό αυτό βλ. παρακάτω σελ. 270 κ. ε.. II ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΚΡΟΥΜΟΥ 271 κρατορίας, χωρίς στρατηγικές ικανότητες αφού οι επιτυχίες του οφείλονται στα σφάλματα των Βυζαντινών και όχι στη δική του στρατιωτική δεινότητα, καθώς και δόλιος. Όλες αυτές οι αρνητικές αναφορές είναι αναμενόμενες και αυτονόητες, εφόσον επρόκειτο για εχθρό της αυτοκρατορίας, ο οποίος μάλιστα ήταν υπεύθυνος για το διαδοχικό θάνατο δύο βυζαντινών αυτοκρατόρων (του Νικηφόρου Α ' και του γιου του Σταυράκιου) και την πτώση από το θρόνο ενός τρίτου (ο Μιχαήλ Α ' αναγκάστηκε να παραιτηθεί μετά την ήττα του στη Βερσινικία το 813) και ώς ένα βαθμό αποτελούν κοινό τόπο για όλους τους εχθρούς του κράτους. Αξίζει, όμως, να διερευνηθεί αν κάθε χαρακτηρισμός, που αποδίδεται στον Κρούμο, αποτυπώνει πιστά την πραγματικότητα και, κυρίως, ώς ποιο ποσοστό αφορά αποκλειστικά τον ίδιο. Από τη μελέτη των πηγών θα καταδειχτεί ότι το σκιαγράφημα του βούλγαρου ηγεμόνα αποτελεί την εικόνα των Βυζαντινών για το σύνολο του λαού του και τους ηγέτες του, τουλάχιστον κατά τα διαστήματα που οι Βούλγαροι αποτελούσαν τον κυριότερο εχθρό της αυτοκρατορίας. Μετά τη διαφοροποίηση της πολιτικής τους απέναντι της και τον εκχριστιανισμό τους η εικόνα αυτή έπαψε να υπάχει ή, τουλάχιστον, να διατυπώνεται επίσημα. Ο φειδωλός σε χαρακτηρισμούς αλλά ακριβολόγος Θεοφάνης αποκαλεί τον Κρούμο, όταν αυτός επιχείρησε το 813 την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης, «νέο Σενναχερίμ» 4 . Η βιαιότητα του βούλγαρου ηγεμόνα έκανε το χρονογράφο να τον παρομοιάσει με το βασιλέα της Ασσυρίας, ο οποίος είχε μεν πολλές στρατιωτικές επιτυχίες, όπως άλλωστε και ο Κρούμος, η σκληρότητα και η βιαιότητα του όμως τον κατέστησαν μισητό στους υπηκόους του, ακόμη και στην οικογένεια του, με αποτέλεσμα να δολοφονηθεί από δύο γιους του5 . Η προσομοίωση αυτή υπονοεί και έναν άλλο παραλληλισμό: τη δυσφορία των υπηκόων του Σενναχερίμ που δεν απείχε από αυτήν του βουλγαρικού λαού, τμήμα του οποίου, προκειμένου να 4. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, έκδ. DE BOOR, 5035 .6· 5. Πρβλ. ΗΣΑΪΑΣ 36-37· Με το ίδιο όνομα αποκαλεί ο ΙΩΣΉΦ ΓΕΝΕΣΙΟΣ, §11 στ. 74, έκδ.Αηηί LESMÜLLER-WERNER-J. THURN, Ioanni Genesii, Regnum Libri Quattor, Βερολίνο 1978, CFHB XIV, 46, άλλο δεινό αντίπαλο της αυτοκρατορίας, το χαλίφη Αλ Μουτασίμ (833-842), ο οποίος κατέστρεψε το Αμόριο, λίκνο της φρυγικής δυναστείας. 272 ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ απαλλαγεί από τη σκληρή διακυβέρνηση του Κρούμου, κατέφευγε στη βυζαντινή επικράτεια. Και το φαινόμενο αυτό πρέπει να είχε λάβει μεγάλες διαστάσεις και να είχε δυσάρεστες επιπτώσεις, ούτως ώστε να ωθήσει τον Κρούμο να συμπεριλάβει στους όρους της προτεινόμενης, το 812, συνθήκης ειρήνης με τους Βυζαντινούς, μεταξύ άλλων, τον όρο της επιστροφής των προσφύγων, γεγονός που αποτέλεσε και το σημείο τριβής για τη μη υπογραφή της συνθήκης. Η πρακτική αυτή, της προσφυγής στο βυζαντινό μονάρχη δυσαρεστημένων Βουλγάρων, δεν εμφανίστηκε για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Κρούμου, ούτε οφειλόταν αποκλειστικά στον τρόπο διακυβέρνησης του εκάστοτε βούλγαρου ηγέτη, αλλά αποτελούσε παλαιά πληγή που ταλάνιζε το βουλγαρικό κράτος. Ήδη κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Κωνσταντίνου Ε ' διαπιστώνεται η ύπαρξη, στο βουλγαρικό κράτος, αντιβυζαντινής και φιλοβυζαντινής μερίδας, πάνω στην οποίο ο Κωνσταντίνος στήριξε μέρος της βουλγαρικής πολιτικής του. Οι παρατάξεις αυτές εναλλάσσονταν στην αρχή 6 , προκαλούσαν ρευστότητα και έντονες διαμάχες στο εσωτερικό της Βουλγαρίας και οδήγησαν ακόμη κα βούλγαρους ηγέτες, όπως το Σαβίνο το 765 και αργότερα το 776/7 το> Τέλεριγ, να καταφύγουν στο Βυζάντιο 7 . Οι πρόσφυγες αποτελούσαν για π Βυζάντιο μέσο προώθησης των πολιτικών του συμφερόντων και άσκησηο επιρροής στην πολιτική συμπεριφορά των Βουλγάρων 8 . Το πλέον αποτρόπαιο γεγονός που πιθανόν ώθησε νεότερου« ιστορικούς να αποκαλέσουν τον Κρούμο ωμό και βίαιο είναι ο τρόπος ποι χρησιμοποίησε το νεκρό του αυτοκράτορα Νικηφόρου μετά την ήττα και τ< θάνατο του τελευταίου (811). Σύμφωνα με το Θεοφάνη, την δε Νικηφόρο κεφαλήν έκκόψας ό Κροϋμμος εκρεμασεν επί ξύλου ημέρας Ικανάς, ει έπίδειξιν των ερχομένων εις αυτόν εθνών και αίσχύνην ημών. μετά δέ ταΰπ 6. Βλ. Αικατερίνη ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΥ Βυζαντινή Ιστορία (610-867), τόμ. Β Θεσσαλονίκη 2 1993, 125-126. 7. Για το Σαβίνο βλ. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, 43320 -2b ΝΙΚΗΦΌΡΟΣ, §77, έκδ. C. MANGC Nikephoros Patriarch of Constantinople Short History. Text, Translation, an Commentary, Dumbarton Oaks 1990, CFHB XIII, 150g_9 και για τον ΤέλεριΘΕΟΦΑΝΗΣ, 4515 -6· 8. Βλ. σχετικά Ε. ΚΥΡΙΑΚΉΣ, Βυζάντιο και Βούλγαροι (7ος-10ος αι.). Συμβο) στην εξωτερική πολιτική τον Βυζαντίου, Αθήνα 1993, 111-112 και σημ. 132 όπου σχετική βιβλιογραφία. Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΚΡΟΥΜΟΥ 273 λαβών ταύτην και γυμνώσας το όστοϋν αργυρόν τε ένδύσας έξωθεν πίνειν εις αυτήν τους των Σκλαυινών άρχοντας εποίησεν έγκαυχώμενος 9 . Ο J. Wortley, αναφερόμενος στο γεγονός 10 , έχει εκφράσει αμφιβολίες σχετικά με την ιστορική ακρίβεια του χωρίου, επισημαίνοντας ότι ο Θεοφάνης στην συγκεκριμένη περίπτωση δεν είχε πρόθεση να αποδώσει ακριβώς την πραγματικότητα, αλλά προσπαθούσε να καταδείξει την ταπείνωση που υπέστησαν οι Βυζαντινοί από την ήττα του Νικηφόρου. Εξετάζει την περίπωση ο χρονογράφος να απέδωσε στον Κρούμο παλαιά σκυθική συνήθεια (για τους Βυζαντινούς οι Βούλγαροι ήταν Σκύθες), αλλά τελικά, συνηγορεί υπέρ της αλήθειας του χωρίου δεχόμενος ότι η σκυθική αυτή πρακτική, εφόσον ήταν ακόμη ζωντανή στους Λογγοβάρδους του έκτου αιώνα, είναι δυνατό να είχε επιβιώσει και στους Βουλγάρους του ένατου. Ανεξάρτητα από το ποσοστό ιστορικής αλήθειας που εμπεριέχει το χωρίο αυτό του Θεοφάνη, η ωμότητα και η βιαιότητα δεν αποτελούσαν χαρακτηριστικό του Κρούμου και μόνον. Στις πηγές απαντούν σχετικές αναφορές και σε άλλους Βουλγάρους, ηγεμόνες και λαό, προγενέστερους αλλά και μεταγενέστερους του Κρούμου. Το 712, επί Βαρδάνη-Φιλιππικού, ολιγάριθμη βουλγαρική μονάδα 1 1 επέδραμε στην περιοχή του θρακικού Βοσπόρου όπου σφάγιασε πολλούς κατοίκους τέρψεως και ήδυπαθείας ένεκεν 12 . Οι επανειλημμένες επιδρομές των Βουλγάρων σε βυζαντινά εδάφη, οι οποίες ακολουθούνταν από δηώσεις, λεηλασίες και σφαγές, αποκαλύπτουν τη βιαιότητα των επιδρομέων για τους οποίους ο Ιωάννης Καμενιάτης χαρακτηριστικά αναφέρει ότι ήσαν ακάθεκτοι ταΐς όρμαΐς 13 , ενώ η Συνέχεια Θεοφάνη μιλά για rò φοβερόν και αγριον καθώς και για την ωμότητα των Σκυθών (Βουλγάρων), θηρίων διενηνοχότων ουδέν 14 . 9. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, 491 π-22· 10. J. WORTLEY Legends of the byzantine Disaster of 811, Byzantion 80/2, 1980, 540-542. Πρβλ. και BURY, ό. π„ 345 και σημ. 1 και Ι. DUKÌEV, La chronique byzantine del'an811,rMl, 1965,246. 11. ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΥ, Βυζαντινή 'Ιστορία (610-867), 89-90. 12. ΝΙΚΗΦΌΡΟΣ, §47, 1144 . 13. ΙΩΆΝΝΗΣ ΚΑΜΕΝΙΆΤΗΣ, έκδ. G. BÖHLIG, Ioannis Caminiatae de expugnatione Thessalonicae, Βερολίνο 1973, CFHB IV, 1048 . 14. ΣΥΝΈΧΕΙΑ ΘΕΟΦΆΝΗ, Βόννη, 13π_12 . 274 ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Η αναφορά του Θεοφάνη στο περιστατικό της αποκοπής και κακοποίησης της κεφαλής του Νικηφόρου τελειώνει με τη μετοχή «έγκαυχώμενος», η οποία αποδίδει άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό της προσωπικότητας του Κρούμου. Έπαρση, οίηση, αλαζονεία και τάση επίδειξης είναι, ίσως, οι πιο συχνοί χαρακτηρισμοί του, που αιτιολογούν ή ερμηνεύουν, κατά τους Βυζαντινούς, τις περισσότερες ενέργειες του βούλγαρου ηγεμόνα. Ο Κρούμος επαίρεται με αλαζονεία για τις νίκες του εναντίον της αυτοκρατορίας: Κροϋμμος αρθείς τη νίκη ]5 ' Κρούμου τε τοΰ Βουλγάρων άρχοντος ταΐς έμπροσθεν εύτυχίαις επαρθέντος 16 · Κροϋμος ό τών Βουλγάρων άρχων, ταΐς κατά 'Ρωμαίων νίκαις πεφυσημένος, ...μηδενός χείρα άντάραι τούτφ τολμώντος άννποοτάτφ τυγχάνοντι δια τάς προηγησαμένας ευτυχίας 11 · Τών οϋν δυσμενών Βουλγάρων τη πρότερα νίκη κατεπαρθέντων 18 · του δέ κρατούντος Βουλγάρου... άτε βαρβαρικού τον τρόπον και καταλαζονευομένου 19 . Όμως, σύμφωνα με χαρακτηρισμό που προσάπτει στους Βουλγάρους η Συνέχεια Θεοφάνη και επαναλαμβάνει ο Σκυλίτζης, αναφερόμενοι σε περιστατικό που συνέβη στην αυλή του Βασιλείου Α ', όλοι ήταν οίηματίαι και καυχηματίαι και υπέρμετρα αλαζόνες20 . Και τα παραδείγματα μεμονωμένων περιπτώσεων δε λείπουν από τις πηγές. Ο βούλγαρος ηγεμόνας Τελέτζης, εκπρόσωπος της πιο αδιάλλακτης αντίβυζαντινής μερίδας του 15. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, 5036 . 16. ΣΚΥΛΊΤΖΗΣ, έκδ. THURN, 576-77· 17. Ό. π., 1165_8. 18. ΓΕΝΕΣΙΟΣ, 104 -5- 19. Ό. π., 109.10. 20. ΣΥΝΈΧΕΙΑ ΘΕΟΦΆΝΗ, 22912 -ΐ7 : ο ι δέ Βούλγαροι αεί πως οίηματίαι και καυχηματίαι τνγχάνοντες... υπέρ τό μέτρον ήλαζονεύοντσ ΣΚΥΛΊΤΖΗΣ, 123Π-1241 4 : ο'ι Βούλγαροι..., έδόκουν έπ'αύτφ μέγα φρονείν και ήλαζονεύοντο, και μηδένα εϊναι τον εις χείρας αύτω συμπεσεΐν δυνάμενον έμεγαλαύχονν. Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΚΡΟΥΜΟΥ 275 βουλγαρικού κράτους, χαρακτηρίζεται από το Θεοφάνη «κακόφρων» 21 ενώ ο πατριάρχης Νικηφόρος 22 αποδίδει τη θρασύτητα και αυθάδειά του στο νεαρό της ηλικίας του 23 . Οι λεκτικοί διαξιφισμοί που αντάλλαξαν μεταξύ τους ο Κωνσταντίνος ç ' και ο Κάρδαμος, το 796, αποδίδουν και αυτοί την έπαρση και αλαζονεία του βούλγαρου ηγεμόνα αλλά, στην περίπτωση αυτή, και του βυζαντινού αυτοκράτορα. Δηλωτικός της απαρέσκειας και περιφρόνησης του τελευταίου προς τους Βουλγάρους είναι ο τρόπος με τον οποίο φέρεται να μήνυσε τις προθέσεις του στον Κάρδαμο 24 . Παρά τη φαινομενικά μεγάλη αυτοπεποίθηση και την εμπιστοσύνη που έδειχναν τόσο ο Κρούμος όσο και οι άλλοι βούλγαροι ηγεμόνες στο στρατό και τις ικανότητες τους, η πραγματικότητα ήταν αρκετά διαφορετική. Στη θέα του συντεταγμένου αυτοκρατορικού στρατού αλλά και των τειχών της Βασιλεύουσας αποκαλύπτεται άλλη πτυχή του χαρακτήρα τους: η δειλία -όπως ήθελαν να εμφανίζουν το γεγονός οι Βυζαντινοί- απέναντι στη βέβαιη υπεροχή του αντιπάλου και στο μεγαλείο της αυτοκρατορίας. Όταν το 813 ο Κρούμος έφτασε μπροστά στη Βασιλεύουσα, αφού έκανε επίδειξη των δυνάμεων του και τέλεσε ειδωλολατρικές θυσίες, θαυμάσας τά της πόλεως τείχη και την εϋτακτον τοϋ βασιλέως παράταξιν απελπίσθηκε για την έκβαση ενδεχόμενης πολιορκίας και ζήτησε από το βυζαντινό αυτοκράτορα τη σύναψη ειρήνης. Ο Λέων Ε όχι μόνον αρνήθηκε την πρόταση, αλλά προσπάθησε και να τον φονεύσει 25 . Δύο χρόνια νωρίτερα, όταν ο Νικηφόρος ξεκίνησε την εκστρατεία του εναντίον του βουλγαρικού κράτους, έχοντας συγκεντρώσει μεγάλο στράτευμα στο οποίο είχε συμπεριλάβει και πένητας... πολλούς ιδίοις όψωνίοις σφενδόναις και ράβδοις ώπλισμένους, βλασφημοϋντας άμα τοις στρατεύμασιν, ο Κρούμος 21. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, 43226„27. 22. ΝΙΚΗΦΌΡΟΣ, §76, 1484 .5 . 23. Σύμφωνα με το ΘΕΟΦΆΝΗ (43227), ο Τελέτζης το 762 ήταν τριάντα ετών, όχι τόσο νέος για τα δεδομένα της εποχής. 24. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, 47010.ΐ6· Η συμπεριφορά του Κωνσταντίνου ς ' απέναντι σε ένα βαρβαρικό λαό και τον ηγέτη του, στη συγκεκριμένη περίπτωση, ξεπερνούσε τα συνηθισμένα όρια, ό. π., 47012 .ι4 : ό δέ βασιλεύς βαλών καβαλλίνας άλογου εις μανδήλιν επεμψεν αύτφ ειπών, δτι «οία μέν σοι πρέπει πάντα, απέστειλα σοι...». 25. Ό. π., 5038 -ΐ8- Πθβλ· ΨΣΥΜΕΩΝ, Βόννη, 6123 -61323 · 276 ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ τά πλήθη φοβηθείς... ήτείτο είρήνην 26 . Εδώ ανιχνεύεται η πρόθεση του χρονογράφου τόσο να επιρρίψει ευθύνες στο Νικηφόρο για προχειρότητα στην προετοιμασία όσο και να υποτιμήσει το βούλγαρο ηγεμόνα, ο οποίος δείλιασε ακόμη και μπροστά σε ένα στράτευμα πλημμελώς προετοιμασμένο. Ίσως, όμως, και να αναζητεί ή να κατασκευάζει σημεία ταπείνωσης του ίδιου του Κρούμου, προκειμένου να μετριάσει τον απόηχο του μεγάλου πλήγματος που η αυτοκρατορία δέχθηκε στη συνέχεια (καταστροφή του 811), γεγονός που γίνεται εναργέστερο, όταν αναφέρεται στο αίτημα για ειρήνευση και στην παραδοχή, εκ μέρους του Κρούμου, της ήττας μετά τη λεηλασία και την πυρπόληση του ανακτόρου του στην Πλίσκα 27 . Πρόταση ειρήνης, συνοδευόμενη από απειλή για κατάληψη της Μεσημβρίας έκανε ο Κρούμος και το φθινόπωρο του 812, παρότι είχαν προηγηθεί συνεχείς επιτυχίες του. Αξίζει να σημειωθεί η, κατά τη Συνέχεια Θεοφάνη, στάση του Κρούμου μετά την άρνηση του βυζαντινού αυτοκράτορα να δεχθεί την πρόταση. Μεγαλοστομίες και απειλές για φόνους και υλικές καταστροφές εκτοξεύονταν από τη βουλγαρική πλευρά ενώ στην πράξη οι συνεχείς προκλήσεις του Μιχαήλ για κατά μέτωπο μάχη έπεφταν στο κενό. Ο Κρούμος έχοντας επίγνωση της αδυναμίας του, μή προς βασιλέα χείρα άντάραι κατατολμώντος απέφευγε να συγκρουσθεί, ώς άδηλου δντος τοϋ μέλλοντος. Έτσι οι απειλές έμεναν μόνο στα λόγια και ο βούλγαρος ηγεμόνας αποδείκνυε ακόμη μία φορά το προπετές... και αϋθαδεςτον χαρακτήρα του 28 . Τα αίτια των επανειλημμένων ειρηνευτικών προτάσεων εκ μέρους του Κρούμου και ιδιαίτερα της τελευταίας έχουν αναζητηθεί από πολλούς ερευνητές και οι σχετικές ερμηνείες είναι ποικίλες29 . Η ειρηνευτική διάθεση 26. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, 4905.8. Ο W. TREADGOLD (The Byzantine Revival 780-842, Stanford Ca 1988, 170) υποστηρίζει ότι οι φτωχοί που ακολούθησαν την εκστρατεία δεν ήταν επίσημα στρατολογημένοι, αλλά εθελοντές που είχαν ευεργετηθεί από τη δημοσιονομική πολιτική του Νικηφόρου. 27. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, 49026 .29 : και τήν λεγομένην αύλήν τοϋ Κρούμμου ένέπρησεν, εκείνου σφόδρα ταπεινουμένου και δηλούντος, ότι «Ιδού, νενίκηκας. λάβε οΰν, εϊ τί σοι άρεστόν εστίν, και έξελθε εν ειρήνη». 28. ΣΥΝΈΧΕΙΑ ΘΕΟΦΆΝΗ, 14,. 1 3 . 29. Συγκεντρωμένες οι σχετικές απόψεις παρατίθενται από το Θ. KOPPE, Σχέσεις Βυζαντίου και Βουλγαρίας στην περίοδο της βασιλείας του Μιχαήλ Α ' Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΚΡΟΥΜΟΥ 277 του αποδόθηκε, μεταξύ άλλων, στην επιφυλακτικότητα και την υπομονή του, ιδιότητες σπάνιες για βάρβαρο, επειδή επιθυμούσε να κατοχυρώσει τα κεκτημένα 30 , στην πρόθεση του να κερδίσει χρόνο λόγω προσωρινών δυσκολιών 3 1 , στο φόβο της αυξημένης δύναμης του Καρόλου του Μεγάλου 32 , στην επιθυμία του να μην εξαντλήσει όλες τις δυνάμεις του 33 ή ακόμη στη γενικότερη φιλειρηνική πολιτική του 34 . Σε ό,τι αφορά την παρούσα μελέτη, ενδιαφέρον παρουσιάζει η απόδοση τους, από τους χρονογράφους της εποχής, στη δειλία του Κρούμου. Είναι σαφής η πρόθεση τους να εμφανίσουν τον ικανότατο βούλγαρο ηγεμόνα ανίσχυρο μπροστά στην αυτοκρατορική δύναμη, γεγονός που παρατηρείται και σε προγενέστερους χρόνους με άλλους βούλγαρους ηγεμόνες. Όταν το 680 3S , μετά την εγκατάσταση των Βουλγάρων του Ασπαρούχ στην παραδουνάβια ώς τον Αίμο περιοχή, άρχισαν οι προσπάθειες τους για επέκταση προς νότον, ο Κωνσταντίνος Δ ', με συνδυασμένη από ξηρά και θάλασσα επιχείρηση προσπάθησε να ανακόψει την κάθοδο τους. Οι Βούλγαροιró άθρόον και παμπληθές της παρατάξεως... θεασάμενοι, της εαυτών άπεγνωκότες σωτηρίας εις το προλεχθεν όχύρωμα καταφεύγουσι και εαυτούς ασφαλίζονται36 . Για πρώτη φορά, η θέα των βυζαντινών στρατευμάτων προκάλεσε δέος στους νέους εχθρούς της αυτοκρατορίας, αν και στη συνέχεια η ξαφνική αποχώρηση του Κωνσταντίνου τους ενθάρρυνε, με αποτέλεσμα τη φοβερή καταστροφή των Βυζαντινών37 . Το 766, ο ΚωνσταΡαγκαβέ, Βυζαντινά 11, 1982, 141-156, ιδιαίτερα 146 κ.ε. Βλ. και ΚΥΡΙΑΚΉΣ, Βυζάντιο και Βούλγαροι, 117-118. 30. RuNCiMAN, A History of the First Bulgarian Empire, 59. 31. Alice GARDNER, Theodore of Studium: His Life and Times, Λονδίνο 1905, 135. 32. ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΥ, Βυζαντινή Ιστορία (610-867), 181 και ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ, Από τά απολίτιστα στίφη στή συντεταγμένη πολιτεία, Μα Εστία, τεύχ. 1619, 1994, 160. 33. R. BROWNING Byzantium and Bulgaria. A comparative Study accross the early medieval Frontier, Berkeley-Los Angeles Ca 1975,50. 34. Genoveva CANKOVA-PETKOVA, Deux contributions à l'histoire des rapports bulgaro-byzantins au IXe siècle, BSI 37, 1976, 37 κ. ε. 35. Ο MANGO, Nikephoros Patriarch of Constantinople, 196 χρονολογεί την εκστρατεία το 681. 36. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, 3582 Ο-23' πρβλ. ΝΙΚΗΦΌΡΟΣ, §36, 905.8: οί δέ Βούλγαροι τών τε ιππικών και πλοϊμων τά πλήθη θεασάμενοι και τφ αίφνιδίω και άνελπίστω καταπλαγέντες προς τά εαυτών οχυρώματα εφυγον. 37. Βλ. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, 35823- 3597. 278 ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ντίνος Ε ' σε μια από τις εκστρατείες του εναντίον των Βουλγάρων έφθασε παρά τήν λεγομένην εμβολήν Βερεγάβων38 και οι εχθροί... τό ίππικόν και πλόϊμον θεασάμενοι πλήθος, εις συμβάσεις τω βασιλεΐ έτράποντο29 . Ο Θεοφάνης αφηγούμενος το ίδιο γεγονός δεν αναφέρει την πρόταση για ειρήνη40 . Η καταστροφή του στόλου στις ακτές του Ευξείνου από βόρειο άνεμο ανάγκασε τον Κωνσταντίνο να επιστρέψει άπρακτος στη Βασιλεύουσα και για τα επόμενα οκτώ χρόνια ανέστειλε τις επιθέσεις του στο βουλγαρικό μέτωπο. Στη δεύτερη φάση των βυζαντινο-βουλγαρικών συγκρούσεων επί Κωνσταντίνου Ε', το Μάιο του 774, οι Βούλγαροι με αρχηγό τον Τέλεριγ δείλιασαν μπροστά στα αυτοκρατορικά στρατεύματα και αποφάσισαν να ζητήσουν ειρήνη41 . Δεκαεπτά χρόνια αργότερα, τον Απρίλιο του 791, η πρώτη σύγκρουση μεταξύ Καρδάμου και Κωνσταντίνου ç ' έληξε άδοξα. Μετά από σύντομη πολεμική αψιμαχία, αποχώρησαν από το πεδίο της μάχης και οι Βυζαντινοί δειλανδρήσαντες και οι Βούλγαροι φοβηθέντες 42 . Στα 796, η αποφυγή βυζαντινοβουλγαρικής σύγκρουσης, που οφειλόταν στη διστακτικότητα τόσο του Κωνσταντίνου ç ' όσο και σε αυτήν του Καρδάμου, ο οποίος φοβόταν τη ρευστότητα της κατάστασης στην Κεντρική Ευρώπη μετά τις ανακατατάξεις που προήλθαν από τις κατακτήσεις του Καρόλου του Μεγάλου 43 , αποδίδεται από το Θεοφάνη αποκλειστικά στη δειλία του Καρδάμου. Παρά τις επανειλημμένες προκλήσεις του Κωνσταντίνου ο βούλγαρος ηγέτης δεν τόλμησε να αναμετρηθεί με τα βυζαντινά στρατεύματα 44 . Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, όπου η διστακτικότητα ή η άρνηση των Βουλγάρων να αντιμετωπίσουν κατά μέτωπο τα βυζαντινά στρατεύματα αποδίδεται, από τη βυζαντινή ιστοριογραφία, στη δειλία του εκάστοτε αρχηγού τους, δε διακρίνεται παρά η πάγια πρακτική τους να επιτίθενται 38. ΝΙΚΗΦΌΡΟΣ, §82, 15Ö2.3· 39. Ό. π., §82, 1569.Π. 40. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, 43719_25. 41. Ό. π., 442 .4 : ίδόντες δέ οι Βούλγαροι και δειλιάσαντες απέστειλαν βοϊλάν και Τζιγάτον, αιτούμενοι είρήνην γενέσθαι. 42. Ό. π.,4679.ι2. 43. ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΥ, Βυζαντινή Ιστορία (610-867), 148. 44. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, 47016.21: και ό Κάρδαμος... δειλιάσας εμεινεν εν τφ αλσει. ...ό δέ ουκ έτόλμησεν αλλ'επανήλθε φυγάς εις τά ϊδια. Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΚΡΟΥΜΟΥ 279 στους αντιπάλους αιφνιδιαστικά, σε κλεισούρες και γενικότερα σε τοποθεσίες που οι ίδιοι γνώριζαν καλά και δεν ευνοούσαν την ανάπτυξη των εχθρικών δυνάμεων. Η αυτογνωσία, η ρεαλιστικότητα και η εν γένει πολεμική τακτική των Βουλγάρων ερμηνεύονται ως δειλία και έλλειψη ικανοτήτων. Τέλος, ο Κρούμος χαρακτηρίζεται από τον Θεοφάνη ως δόλιος, όταν λίγο πριν από το Πάσχα του 809 κατέλαβε τη Σαρδική δόλω και λόγω, στρατεύματα Ρωμαϊκά κατασφάξας χιλιάδας ς' χωρίς ιδιωτικού πλήθους 45 . Αν και ο χαρακτηρισμός αυτός απαντά μία και μόνη φορά ευθέως, ωστόσο υποννοείται και σε άλλες αναφορές στις ενέργειες τόσο του Κρούμου όσο και προκατόχων του. Ο ανώνυμος συγγραφέας της διήγησης Περί Λέοντος, περιγράφοντας την αρχή της εκστρατείας του Νικηφόρου το 811, υπαινίσσεται δόλο στην κίνηση των Βουλγάρων να καταφύγουν σε ορεινές περιοχές μόλις πληροφορήθηκαν το μέγεθος του βυζαντινού στρατού 46 . Υποκρισία και ενδεχομένως δόλος υποκρύπτεται, σύμφωνα με τη Συνέχεια του Θεοφάνη, στην πρόταση ειρήνης του Κρούμου το 812 47 . Όσον αφορά τους προκατόχους του τελευταίου, άξια αναφοράς είναι η περίπτωση του Τέλεριγ (770-777), ο οποίος, με ύπουλο τρόπο, κατόρθωσε να μάθει από τον Κωνσταντίνο Ε'και να εξοντώσει τους υποστηρικτές της φιλοβυζαντινής παράταξης της Βουλγαρίας 48 . Από όσα εκτέθηκαν παραπάνω προκύπτει σαφώς αρνητική εικόνα του Κρούμου, αλλά και των προκατόχων του, όπως την παρουσιάζουν οι Βυζαντινοί. Η εικόνα των Βουλγάρων στις αρχές της ένατης εκατονταετίας απέχει πολύ από εκείνη των Βουλγάρων του Τέρβελ, οι οποίοι το 705, στρατοπεδεύοντας έξω από τα τείχη της Κωνσταντινούπολης, υποστήριξαν τον Ιουστινιανό Β ' στην προσπάθεια του να ανακτήσει το θρόνο και το 717- 718 επιτέθηκαν στα νώτα των αράβων πολιορκητών της βυζαντινής 45. Ό. π., 4854 .7 . 46. DUJCEV, La chronique byzantine de l'an 811, 2108 .10 : ώς δήθεν μή δυνάμενοι άντιστήναι, καταλιπόντες πάντα άπερ είχον, εφνγον εις τά δρη. 47. ΣΥΝΈΧΕΙΑ ΘΕΟΦΆΝΗ, 1217 .|9 : δθεν άρτι Κρούμνον τοϋ των Βουλγάρων ήγεμόνος συμβάσεις και φιλίας νποκριναμένου και σπονδάς ζητοϋντος ειρηνικός. 48. Βλ. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, 4485.ι0. 280 ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ πρωτεύουσας. Επί οκτώ συνεχή χρόνια (807-814) ο βούλγαρος ηγέτης αποτέλεσε τη μεγαλύτερη απειλή για την αυτοκρατορία, παρόλο που το μέγεθος του κράτους και οι πόροι του δε δικαιολογούσαν το γεγονός. Ο χριστιανικός κόσμος της Ανατολής γνώρισε επιδρομές, λεηλασίες, πρόσκαιρες ή μονιμότερες κατακτήσεις εδαφών, σφαγές πληθυσμού, εξοικισμούς, αντίκρυσε μπροστά στα τείχη της Βασιλεύουσας βαρβαρικά στρατεύματα και υπέστη τη δεινή ήττα του 811 και τον ατιμωτικό θάνατο του αυτοκράτορα Νικηφόρου 49 . Οι δραματικές φάσεις του οκτάχρονου βυζαντινοβουλγαρικού αγώνα συνέτειναν στο να ξεχαστούν οι πρόσκαιρες συμπράξεις εναντίον κοινών εχθρών ή οι μεμονωμένες προσπάθειες προσέγγισης, όπως αυτή του Τέλεριγ, ο οποίος παντρεύτηκε εξαδέλφη της Ειρήνης Αθηναίας, ασπάστηκε το Χριστιανισμό και τιμήθηκε με τον τίτλο του πατρικίου 50 . Στην εξιστόρηση από τους βυζαντινούς ιστορικούς και χρονογράφους των πράξεων αυτών προσέγγισης, εξασθενούν οι οξείες αναφορές στο γειτονικό λαό, ενώ σχεδόν εξαλείφονται μετά την αλλαγή της βουλγαρικής πολιτικής επί του διαδόχου του Κρούμου, Ομουρτάγ (814-831), και ιδιαίτερα μετά τον εκχριστιανισμό του βουλγαρικού λαού επί Βόγορι. Το μιαρόν, μυσαρόν, ρυπαρόν και άκάθαρτον έθνος του Θεοφάνη 51 , ο οποίος έζησε την εποχή των αγώνων κατά των Βουλγάρων και δεν κρύβει τον αποτροπιασμό του γι' αυτούς, μετατρέπεται τότε σε αδελφό έθνος. Ο ανελέητος πόλεμος του Συμεών που προξένησε τόσες καταστροφές στην αυτοκρατορία και τόσο κινητοποίησε τη βυζαντινή διπλωματία δεν έτυχαν της ίδιας αντιμετώπισης με την πολιτική του Κρούμου και των προκατόχων του52 . Ο πατριάρχης Νικόλαος ο 49. Για τη βαρύτητα του γεγονότος αυτού και τη γενικότερη απήχηση που είχε στην αυτοκρατορία βλ. Α. ΚΟΜΙΝΗΣ, 'Απηχήσεις βυζαντινοβουλγαρικών συγκρούσεων εις αγιολογικά κείμενα, ΕΕΒΣ 35, 1966/67, 215-222 και WORTLEY, Legends of the byzantine Disaster of 811,533-562. 50. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, 4515.9. 51. Ό. π., 358ιι: έθνος ρυπαρόν και άκάθαρτον εκείθεν τοϋ Δανουβίου εις τον Όγλον έσκήνωσεν ό. π., 3582 e: στοχασάμενον το μιαρόν έθνος την χαυνότητα τών 'Ρωμαίων: ό. π., 35924: υπό τούδε τοϋ μυσαρού και νεοφανούς ίθνους ήττήθη. 52. Για την εξέλιξη των βυζαντινοβουλγαρικών διπλωματικών σχέσεων και τη σταδιακή μετάβαση του βούλγαρου ηγεμόνα σε ανώτερη βαθμίδα της ιεραρχίας των μεσαιωνικών κρατών βλ. ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΥ, Άπο τά απολίτιστα στίφη στή συντεταγμένη πολιτεία, 154-169. Βλ. επίσης, Αλκμήνη ΣΤΑΥΡΙΔΟΥ-ΖΑΦΡΑΚΑ, Ή συνάντηση Συμεών και Νικολάου Μυστικού (Αύγουστος 913) στά πλαίσια τοϋ Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΚΡΟΥΜΟΥ 281 Μυστικός, σε επιστολή του τού 915/916 προς τον παρακοιμώμενο Κωνσταντίνο, χαρακτηρίζει τους «θεομίσητους» Βούλγαρους ως τους πολέμους άγαπώντες και τάς σφαγάς τών ανθρώπων5 ^. Αξίζει, όμως, να σημειωθεί ότι η αναφορά αυτή και ο ιδιαίτερα υποτιμητικός χαρακτηρισμός έρχονται σε αντίθεση με την επίσημη πολιτική του Νικολάου απέναντι στον τσάρο Συμεών. Στην αλληλογραφία του με τον τελευταίο, οι Βούλγαροι είναι πλέον για τους Βυζαντινούς, μετά τον εκχριστιανισμό τους, οι εν Χριστώ αδελφοί, οι πολεμικές συγκρούσεις τους είναι αδελφοκτόνες54 ενώ ο ίδιος ο τσάρος είναι ό φρόνιμος, ό συνετώτατος, ό Χριστιανικώτατος55 . Αντίθετα, στο Βίο τοϋ οσίου Λουκά τοϋ Στειριώτου, κείμενο που, ως αγιολογικό, δεν ακολουθεί πιστά την επίσημη κρατική προπαγάνδα αλλά απηχεί συχνά το λαϊκό αίσθημα, ο Συμεών χαρακτηρίζεται άλιτήριος και πολλών αιμάτων χριστιανικών εκχύσεως αίτιος έξ ανθρώπων ενώ ο συγγραφέας του Βίου, με προφανή ανακούφιση, αναφέρει ότι ο γιος και διάδοχος του Πέτρος, σύζυγος βυζαντινής πριγκίπισας, δεν ήταν της ώμότητος και μισανθρωπίας... κληρονόμος, άλλα πολλώ ταύτης αλλότριος56 . Έμμεσα, λοιπόν, δίνεται η απάντηση στο ερώτημα αν η προσωπικότητα του Κρούμου, όπως εμφανίζεται στις βυζαντινές πηγές, αποδίδει την πραγματικότητα και μόνον ή αντικατοπτρίζει την εικόνα του συνόλου του βουλγαρικού λαού ώς το 814. Είναι προφανές, ότι στον ικανό -βούλγαρο βυζαντινοβουλγαρικοϋ ανταγωνισμού, Θεσσαλονίκη 1972, καθώς και την πρόσφατη μελέτη της Γιασμίνας ΜΩΥΣΕΙΔΟΥ, ΓΟ Βυζάντιο και οι βόρειοι γείτονες του τον 10ο αιώνα, Αθήνα 1995, 73-129. 53. ΝΙΚΌΛΑΟΣ ΠΑΤΡΙΆΡΧΗΣ, Έπιστολί? αρ. 66, στ. 39-41 (έκδ. R. J. Η. JENKINS- L. G. WESTERINK, Nicholas I Patriarch of Constantinople, Letters. Greek Text and English Translation, Dumbarton Oaks 1973, 312). 54. ΝΙΚΌΛΑΟΣ ΠΑΤΡΙΆΡΧΗΣ, Επιστολή αρ. 24, στ. 41-43 (168-170): Ένθυμήθητι οΰν τήν έν Χριστφ αδελφότητα Βουλγάρων και 'Ρωμαίων, και όσοι αδελφοί έξ έκατέρου γένους υπό αδελφικής έσφάγησαν δεξιάς. Βλ. επίσης και τις Επιστολές αρ. 12, στ. 7-10 (82)· αρ. 11, στ. 109-115 (78)· αρ. 11, στ. 34-36 (72). 55. ΝΙΚΌΛΑΟΣ ΠΑΤΡΙΆΡΧΗΣ, Επιστολή αρ. 5, στ. 13-14. (26). Πρβλ. Επιστολές αρ. 3, στ. 10-11 (16)·αρ. 20, στ. 41-43 (132)· αρ. 16, στ. 50-51 (106)· αρ. 11, στ. 43-44 (72)· αρ. 14, στ. 60-66 (94) και στ. 107-109 (98). Για τη σημασία των προσφωνήσεων του Συμεών εκ μέρους του Νικολάου αλλά και του Ρωμανού Λακαπηνού βλ. ΜΩΥΣΕΙΔΟΥ, ΤΟ Βυζάντιο και οι βόρειο γείτονες του, 73-129 και ιδιαίτερα 84-106. 56. Βίος τοϋ οσίου Λουκά τοϋ Στειριώτου §47, έκδ. Δ. ΣΟΦΙΑΝΌΣ, "Οσιος Λουκάς. Ό Βίος τοϋ οσίου Λουκά τοϋ Στειριώτη, Αθήνα 1989, 185. 282 ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ηγέτη αποδόθηκαν όλες οι ιδιότητες που προσδίδονταν και στους προκατόχους του, όταν οι στρατιωτικές επιτυχίες τους δυσχέραιναν το βυζαντινό κράτος, δικαιολογώντας έτσι την αποτυχία της πολιτικής του. Η τραχύτητα, η ωμότητα, η βαρβαρότητα, η έπαρση, η αλαζονεία, η δειλία και η δολιότητα, είναι κοινά χαρακτηριστικά ενός ειδωλολατρικού λαού, ο οποίος εγκαταστάθηκε αρχικά στα όρια και στη συνέχεια σε εδάφη της αυτοκρατορίας, απείλησε τη βυζαντινή κυριαρχία στη Βαλκανική και οι ηγέτες του αξίωσαν και επιχείρησαν να σταθούν ισότιμα με το βυζαντινό μονάρχη στην ιεραρχία των ηγετών της τότε οικουμένης. Έως ότου η βυζαντινή διπλωματία αντιληφθεί ότι δεν είχε άλλη επιλογή, ο λαός αυτός αντιμετωπίστηκε περιφρονητικά και υποτιμητικά και καλύτερος τρόπος για να εκφραστεί αυτή η υποτίμηση δεν υπήρχε από το να παρουσιαστούν οι ηγέτες του με τα πλέον μελανά χρώματα. Ιδιαίτερα ο Κρούμος που, πρώτος αυτός, επιχείρησε να δώσει υπόσταση στο μέχρι τότε ανοργάνωτο κράτος του, αμαυρώθηκε για να δικαιολογηθεί με αυτό τον τρόπο η βυζαντινή πολιτική και να απαλυνθεί η ταπείνωση της αυτοκρατορίας· στο πρόσωπο του ενσαρκώθηκαν, σε υπερθετικό βαθμό, όλες οι κρατούσες για τους Βουλγάρους αντιλήψεις των Βυζαντινών.