VI. 10                 M. TVLLI CICERONIS
Fragmenta alia libri VI
io. Firmiter enim maiores nostri stabilita matrimonia esse voluerunt
II. fQui numero optimatium et principům obtulit is vocis et gravitatis suae linquit illum tristem et plenum dignitatis sonumf
Enarratio somnii Scipionis
12. [VIII] '. . . Sed quamquam sapientibus conscien-tia ipsa factorum egregiorum amplissimum virtutis est praemium, tarnen ilia divina virtus non statuas plumbo inhaerentes, nee triumphos arescentibus laureis, sed stabiliora quaedam et viridiora praemiorum genera desiderat.'
'Quae tandem ista sunt?' inquit Laelius.
1-2 Non. SI2-27 firmiter... M. Tullius de rep. lib. VI 'firmiter enim... esse voluerunt'. Eadem apud Prise. 15.31.           3—5 Non.
400.31 triste ... M. Tullius de re publica lib. VI 'qui numero... so-num'.           6-p. 135, 2 Macr. in Somn. Scip. 1.4.2-3 Nam Scipionem
ipsum haec occasio ad narrandum somnium provocavit, quod longo tempore se testatus est silentio condidisse. Cum enim Laelius querer-etur, nullas Nasicae statuas in publico in interfecti tyranni remuner-ationem locatas, respondit Scipio post alia in haec verba: 'Sed quamquam... feriati sumus,' et cetera quibus ad narrationem somnii venit, docens ilia esse stabiliora et viridiora praemiorum genera, quae ipse vidisset in caelo, bonis rerum publicarum servata rectoribus.
3 qui numero: qui in umero Ľ (i- del. L2): qui numerům B: cui numero Lindsay principům BABL2: principium ĽGen. obtulit (-pt-): optudit Halm: obstitit coni.  Watt           4 is: his ed. Nonii
1471 vocis Gen.B: vocibus LBr linquit: liquit B: liquidum coni. Lindsay Textům sic restituit L. Müller: Qui numerům optu-matum et principům optudit his vocibus, et gravitatis suae <testem> linquit ilium tristem et plenum dignitatis sonum. Sed vereor ne insanabile sit hoc fragmentům
134
DEREPVBLICA                        VI. 13
Turn Scipio: 'Patimini me, inquit, quoniam ter-tium diem iam feriati sumus # # #'
13. [IX] 'Cum in Africam venissem hoc Manilio [9] consule, ad quartam legionem tribunus,  ut scitis,
5 militum, nihil mihi fuit potius quam ut Masinissam convenirem, regem familiae nostrae iustis de causis amicissimum. Ad quern ut veni, complexus me senex conlacrimavit, aliquantoque post suspexit ad caelum, et "Grates" inquit "tibi ago, summe Sol, vobisque
io reliqui caelites, quod antequam ex hac vita migro, conspicio in meo regno et his tectis Publium Corne-lium Scipionem, cuius ego nomine ipso recreor: ita numquam ex animo meo discedit illius optimi atque invictissimi viri memoria." Deinde ego illum de suo
15 regno, ille me de nostra re publica percontatus est,
2 Ad explendam lacunam cf. Macr. in Somn. Scip. i.i.g [6.7.7 Z.] Hanc fabulam {sc. de Ere Pamphylo) Cicero licet ab indoctis quasi ipse veri conscius doleat irrisam, exemplum tarnen stolidae reprehensionis vitans, excitari narraturum quam reviviscere maluit. Ac priusquam somnii verba consulimus, enodandum nobis est, a quo genere hominum Tullius memoret vel irrisam Platonis fabulam vel ne sibi idem eveniat non vereri. Cf. Favon. Eulog. in Somn. Scip. 13.1 W. Imitatione Platonis Cicero de re publica scribens locum etiam de Eris Pamphyli reditu in vitam, qui ut ait rogo impositus revixisset, multaque de inferis secreta narrasset, non fabulosa ut ille assimulatione commentus est, sed sollertis somnii rationabili quadam imaginatione composuit, videlicet scite sig-nificans haec quae de animae immortalitate dicerentur caeloque <nec> somniantium philosophorum esse commenta, nee fabulas incredibiles quas Epicurei derident, sed prudentium coniecturas. V. etiam Aug. Civ. Dei 22.28 Quod quidem {de mortuorum resurrectione) sic tangit in libris de re publica Tullius, ut eum (Platonem) lusisse potius quam quod id verum esset adfirmet dicere voluisse. Haec quidem omnia adprooemium libri V transtulit Bréguet.
3 hoc A: A. BrQPhD1: annio vel aulo D2: M' Sigonius      Manilio A: manlio BrQPh: mallio D           4 consule w. consuli Sigonius:
hoc... consule defendit Montanari Caldini           6 convenirem, regem
dist.   f,   post   regem   w           10 reliqui   A Q2:   reliquis   BrQ PhD
12 ipso ABr (? ipse Br ): ipse QPhD (recreor ipse D)      ita Carol. Steph. in varr. lectt.: itaque oi
«35
VI. 13                  M. TVLLI CICERONIS
multisque verbis ultro citroque habitis, ille nobis est [10] consumptus dies; 14. [X] post autem, apparatu regio accepti, sermonem in multam noctem produximus cum senex nihil nisi de Africano loqueretur, omnia-que eius non facta solum sed etiam dicta meminisset. Deinde ut cubitum discessimus, me et de via fessum et qui ad multam noctem vigilassem, artior quam solebat somnus complexus est. Hie mihi (credo equi-dem ex hoc quod eramus locuti; fit enim fere ut cogitationes sermonesque nostri pariant aliquid in i0 somno, tale quale de Homero scribit Ennius, de quo videlicet saepissime vigilans solebat cogitare et loqui) Africanus se ostendit, ea forma quae mihi ex imagine eius quam ex ipso erat notior; quern ubi agnovi, equidem cohorrui; sed ille "Ades" inquit "animo, 15 et omitte timorem, Scipio, et quae dicam trade memoriae. [11] 15. [XI] ' "Videsne illam urbem, quae parere populo Romano coacta per me, renovat pristina bella nee potest quiescere" (ostendebat autem 20 Carthaginem de excelso et pleno stellarum, illustri et claro quodam loco) "ad quam tu oppugnandam nunc venis paene miles? Hanc hoc biennio consul evertes, eritque cognomen id tibi per te partum, quod habes adhuc a nobis hereditarium. Cum 4 autem Carthaginem deleveris, triumphum egeris, censorque fueris et obieris legatus Aegyptum Syriam Asiam Graeciam, deligere iterum consul absens, bel-lumque maximum conficies: Numantiam exscindes.
3 sermonem ... produximus Arus. Mess. 484.1$           20-22 osten-
debat autem... claro quodam loco Macr. 1.4.$
1-2 est consumptus ABrPhD: consumptus est Q           6 fessum
om. a), add. s
'.í''
DEREPVBLICA                        VI. 17
Sed cum eris curru in Capitolium invectus, offendes rem  publicam  consiliis  perturbatam  nepotis  mei: 16. [XII] hic tu, Afričane, ostendas oportebit patriae [12] lumen animi ingeni consilique tui. Sed eius temporis
■ ancipitem video quasi fatorum viam. Nam cum aetas tua septenos octiens solis anfractus reditusque con-verterit, duoque hi numeri quorum uterque plenus alter altera de causa habetur, circuitu naturali sum-mam tibi fatalem confecerint, in te unum atque in
,0 tuum nomen se tota convertet civitas: te senatus, te omnes boni, te socii, te Latini intuebuntur; tu eris unus in quo nitatur civitatis salus, ac ne multa, dictator rem publicam constituas oportet, si impias pro-pinquorum manus effugeris." '
15     Hie cum exclamavisset Laelius, ingemuissentque vehementius   ceteri,   leviter   arridens   Scipio,   'St! quaeso' inquit 'ne me e somno excitetis, et parumper audite cetera. 17.  [XIII]   ' "Sed quo sis, Afričane, alacrior ad [13]
jo tutandam rem publicam, sic habeto: omnibus qui patriam conservaverint adiuverint auxerint, certum esse in caelo definitum locum, ubi beati aevo sempi-terno fruantur. Nihil est enim illi principi deo, qui omnem mundum regit, quod quidem in terris fiat,
!5 acceptius, quam concilia coetusque hominum iure
5-14 nam cum aetas... manus effugeris Macr. 1.5.2 cf. Hieran. ^řw.   4g   (48)    ig.5           19-p.138,2 sed   quo   sis... revertuntur
Macr. 1.8.1; sed quo sis ... fruantur Macr. 1.4.4; harum... revertun-tUr Macr. i.g.i; cf. Lact. Inst. 1.15.22-3, Aug. Epist. 103.2
. 4 ingeni(i) consili(i)que tui AQ2PhD: ingeniique consiliique tui Br: '"genique tui consilique Q1           16 leviter w (cf. Pro Sulla 31, TLL
2-'2'7):   leniter  r      st! Jahn:   et  w           17 parumper  Bouhier:
Parum reb; ABrQD1: parum rebus Ph: pax sit rebus D2
137
VI. 17               M. TVLLI CICERONIS
sociati, quae civitates appellantur: harum rectores et conservatores hinc profecti hue revertuntur." [14] 18. [XIV] 'Hic ego, etsi eram perterritus non tam mortis metu quam insidiarum a meis, quaesivi tarnen viveretne ipse et Paulus pater, et alii quos nos exstinctos esse arbitraremur.
' "Immo vero" inquit "hi vivunt, qui e corporum vinclis tamquam e carcere evolaverunt. Vestra vero quae dicitur vita, mors est. Quin tu aspicis ad te venientem Paulům patrem?"                                        I0
'Quem ut vidi, equidem vim lacrimarum profudi; ille autem me complexus atque osculans flere prohi-[15] bebat, 19. [XV] atque ego ut primům fletu represso loqui posse coepi, "Quaeso," inquam, "pater sanc-tissime atque optime, quoniam haec est vita, ut Afri- 15 canum audio dicere, quid moror in terris? Quin hue ad vos venire propero?"
' "Non est ita," inquit ille; "nisi enim cum deus is cuius hoc templům est omne quod conspicis, istis te corporis custodiis liberaverit, hue tibi aditus pateré m non potest. Homines enim sunt hac lege generati, qui tuerentur ilium globům quem in hoc templo medium vides, quae terra dicitur; eisque animus datus est ex illis sempiternis ignibus quae sidera et Stellas vocatis, quae globosae et rotundae, divinis animatae menti- »5
3-9 hie ego...mors  est Macr.  1.10.1  +  1.10.6;  cf. Lact, Ins1-3.ig.13—14           i6-p.139,21 quaeso inquam... magnitudinem facile
vincebant Macr. 1.13.3-4 (cf- >-'4-i, '-'4-4,1.14.16,1.14.18) + i-4-4'S (cf. 1.14.24, 1.15.1) + 1.16.1
1 harum w /i Macr. i.g.i: eorum KH1 Macr. i.g.i: earum \i MfC'-1.8.1           2 conservatores w. servatores /t ambobus locis          9
citur vita ui: dicitur esse vita ^      aspicis Marsilius Ficinus in mf}i cod. Rice. 581 ap. Cast.: aspicias w           18 nisi enim cum /x QP"     '
cum   om.   ABrPh2D2           20 liberaverit:   -abit   E'AKH   Macr-
22—23 medium vides /x Br D: medio vides ABr QPh
,38
DE RE PVBLICA
VI. 20
bus circulos suos orbesque conficiunt celeritate mir-abili- Quare et tibi, Publi, et piis omnibus, retinendus animus est in custodia corporis, nee iniussu eius a quo ille est vobis datus, ex hominum vita migrandum est ne munus humanum assignatum a deo defugisse videamini. 20. [XVI] Sed sic, Scipio, ut avus hie [16] tuus, ut ego qui te genui, iustitiam cole et pietatem, quae cum magna in parentibus et propinquis, turn in patria maxima est: ea vita via est in caelum et in hunc
,0 coetum eorum qui iam vixerunt, et corpore laxati ilium incolunt locum quern vides—" (erat autem is splendidissimo candore inter flammas circus elu-cens) "—quern vos, ut a Grais accepistis, orbem lacteum nuncupatis."
15 'Ex quo omnia mihi contemplanti praeclara cetera et mirabilia videbantur; erant autem eae stellae quas numquam ex hoc loco vidimus, et eae magnitudines omnium quas esse numquam suspicati sumus. Ex quibus erat ea minima, quae ultima a caelo, citima
» terris, luce lucebat aliena. Stellarum autem globi terrae magnitudinem facile vincebant; iam ipsa terra ita mihi parva visa est, ut me imperi nostri, quo quasi punctum eius attingimus, paeniteret.
I3~i4 quam    vos... nuncupatis    Auct.    De    Dub.    Nom.,    GL 5-586.1            18—20 ex   quibus ... luce   lucebat   aliena   Non.   8$. 16,
Prise. Inst. 3.4.22.
1 circulos    ABrQPh    et    EAKH    Macr.:    circos    D    et    SX
Uacl-           5 humanum  A'BrQPhD,   om.   p,   del.  A2, fort,   rec-
'          10 vixerunt    u:    vixere    jx           12 is    splendidissimo    \l
JVÖ :   is  om. A   (?  isplendidissimo A1):   hie  D1      circus  a> et
<í   >ÍF^ Macr. 1.4.5, F Macr. 1.14.24, SEAH2 Macr. 1.15.1: circulus
&XE2 Macr. 1.4.5, XKH' Macr. 1.15.1           16 eae (stellae): hae m
'? a (caelo) 01 ft, cod. L Nonii: a om. codd. GHPE Nonii           19-20
1 'ma terris jx BrD1 et codd. Nonii: proxima terris A: proxima citima
ris Q   (proxima del. Q ): citima terris et proxima Ph: et proxima
SUP- Un. D2
'.W
VI. 21                  M. TVLLI CICERONIS
21. [XVII] 'Quam cum magis intuerer, "Quaeso," inquit Africanus, "quousque humi defixa tua mens erit? Nonne aspicis quae in templa veneris? Novem tibi orbibus, vel potius globis, conexa sunt omnia: quorum unus est caelestis, extimus, qui reliquos ■ omnes complectitur, summus ipse deus arcens et continens ceteros, in quo sunt infixi illi qui volvuntur stellarum cursus sempiterni; cui subiecti sunt septem qui versantur retro, contrario motu atque caelum. Ex quibus unum globům possidet illa quam in terris i0 Saturniam nominant; deinde est hominum generi prosperus et salutaris ille fulgor qui dicitur Iovis; tum rutilus horribilisque terris quem Martium dici-tis; deinde de septem mediam fere regionem Sol obtinet, dux et princeps et moderator luminum reli- 15 quorum, mens mundi et temperatio, tanta magnitu-dine ut cuncta sua luce lustret et compleat. Hunc ut comites consequuntur Veneris alter, alter Mercuri cursus, in infimoque orbe Luna radiis solis accensa convertitur. Infra autem iam nihil est nisi mortale et 20 caducum, praeter animos munere deorum hominum generi datos; supra lunam sunt aeterna omnia. Nam ea quae est media et nona, Tellus, neque movetur et infima est, et in earn feruntur omnia nutu suo pondera."                                                                               2S
3—25 novem tibi orbibus... nutu suo pondera Macr. 1.17.2-4, cf-1.19. 14,1.19.18,1.20.1 sqq.           11—12 deinde... salutaris Prise. Inst-
6-7-34
0 cui  subiecti A2BrQPh'D:  cuius subiecti A1:  huic  subiecti f Ph2      sunt om. ft           14 de septem fi (de om. KH Macr. i.i7-3>
SX!!' Macr. 1.19.14): subter w           20 iam to: earn fi Ph2: earn ia"1
Ziegler
140
DE RE PVBLICA                        VI. 23
22. [XVIII] 'Quae cum intuerer stupens, ut me [li recepi, "Quid hie" inquam "quis est qui complet aures meas, tantus et tam dulcis sonus?"
1 "Hie est" inquit "ille qui intervallis coniunctus imparibus, sed tarnen pro rata parte ratione distinc-tis, impulsu et motu ipsorum orbium efficitur, et acuta cum gravibus temperans varios aequabiliter concentus efficit. Nee enim silentio tanti motus inci-tari possunt, et natura fert ut extrema ex altera parte graviter, ex altera autem acute sonent. Quam ob causam summus ille caeli stellifer cursus, cuius conver-sio est concitatior, acuto et excitato movetur sono, gravissimo autem hic lunaris atque infimus; nam terra nona immobilis manens una sede semper haeret, complexa medium mundi locum. Illi autem octo cursus, in quibus eadem vis est duorum, septem efficiunt distinctos intervallis sonos, qui numerus rerum omnium fere nodus est; quod docti homines nervis imitati atque cantibus, aperuerunt sibi redi-tum in hunc locum, sicut alii qui praestantibus inge-niis in vita humana divina studia coluerunt. 23. Hoc sonitu oppletae aures hominum obsurduerunt, [1 nee est ullus hebetior sensus in vobis; sicut ubi Nilus ad ilia quae Catadupa nominantur praecipitat ex altissimis montibus, ea gens quae ilium locum accolit
2-20 quid hie inquam... reditum in hunc locum Macr. 2.1.2-3, cf. 2-2-2'» 2-3-3, 2-3-12, 2.3.16, 2.4.1, 2.4.4, 2-4-8> 2-4-9> 2-4'5           4 hie
est... efficitur Favon. Eulog. 19.11; id. 20.9           9-15 et natura fert
ut-.. semper haeret Boethius Inst. Mus. 1.27
4 coniunctus to (com- Ph): disiunctus A2 u. Macr. 2.1.3 et 2.4.1, Fav. Eulog.           12 acuto  et  Ph,  Boethius,  Inst.  Mus.   1.27:   acute  et
A(Br?)QD: acute ^ Macr. 2.1.3, 2-4-', 2-4-4           »4 una: ima Br
'5 medium mundi locum <u: mundi medium locum /x Macr. 2.1.3 16 est duorum: est modorum A'Ph'Q: est duorum modorum A
Ml
VI. 23                 M. TVLLI CICERONIS
propter magnitudinem sonitus sensu audiendi caret-hie vero tantus est totius mundi incitatissima con-versione sonitus, ut eum aures hominum capere non possint, sicut intueri solem adversum nequitis, eius-que radiis acies vestra sensusque vincitur."
[20] 24. [XIX] 'Haec ego admirans referebam tarnen oculos ad terram identidem; turn Africanus, "Sen-tio" inquit "te sedem etiamnunc hominum ac domum contemplari; quae si tibi parva, ut est, ita videtur, haec caelestia semper spectato, ilia humana i0 contemnito. Tu enim quam celebritatem sermonis hominum, aut quam expetendam consequi gloriam potes? Vides habitari in terra raris et angustis in locis, et in ipsis quasi maculis ubi habitatur, vastas solitu-dines interiectas, eosque qui incolant terram non 15 modo interruptos ita esse ut nihil inter ipsos ab aliis ad alios manare possit, sed partim obliquos, partim transversos, partim etiam adversos stare vobis:   a  quibus  exspectare  gloriam  certe  nullam
[21] potestis. 25. [XX] Cernis autem eandem terram w quasi quibusdam redimitam et circumdatam cingu-lis, e quibus duos maxime inter se diversos, et caeli verticibus ipsis ex utraque parte subnixos, obriguisse pruina vides, medium autem ilium et maximum solis ardore torreri? Duo sunt habitabiles, quorum austra- H lis ille in quo qui insistunt adversa vobis urgent vestigia, nihil ad vestrum genus; hic autem alter sub-iectus aquiloni quern incolitis, cerne quam tenui vos
13—p. 143, 5 vides habitari... quam sit parvus vides Macr. 2.5-1-3' cf. 2.5.6, 2.5.26, 2.5.35, 2.7.7-8, 2.9.6, 2.9.9
13 in (locis) am. Ph u,           15 eosque fi: hosque a           18 partim
transversos   fi  Br2Ph D :   om.   ui           19 ex(s)pectare   y.:   spectare
u>           21—22 cingulis ui: circulis fx Ph             22 duos: duo SEAK
Macr., fort, recte, cf. Rep. 1.15, 1.19
142
DE RE PVBLICA
VI. 28
parte contingat: omnis enim terra quae colitur a vobis, angustata verticibus, lateribus latior, parva quaedam insula est, circumfusa illo mari quod Atlan-ticum, quod magnum, quern Oceanum appellatis in terris; qui tarnen tanto nomine quam sit parvus vides. 26. Ex his ipsis cultis notisque terris, num aut tuum aut cuiusquam nostrum nomen vel Caucasum hunc quern cernis transcendere potuit, vel ilium Gangen tranatare? Quis in reliquis orientis aut obeuntis solis ultimis aut aquilonis austrive partibus tuum nomen audiet? Quibus amputatis cernis pro-fecto, quantis in angustiis vestra se gloria dilatari velit. Ipsi autem qui de nobis loquuntur, quam loquentur diu? 27. [XXI] Quin etiam si cupiat proles ilia futurorum hominum deinceps laudes uniuscuius-que nostrum a patribus acceptas posteris prodere, tarnen propter eluviones exustionesque terrarum, quas accidere tempore certo necesse est, non modo non aeternam, sed ne diuturnam quidem gloriam adsequi possumus. Quid autem interest, ab eis qui postea nascentur sermonem fore de te, cum ab eis nullus fuerit qui ante nati sunt, qui nee pauciores et certe meliores fuerunt viri; 28. [XXII] praesertim cum apud eos ipsos, a quibus audiri nomen nostrum potest, nemo unius anni memoriam consequi possit?
14-20 quin        etiam... possumus        Macr.        2.10.1           23-
P-144,14 praesertim cum... esse conversam Macr. 2.11.1—3
2 angustata AQ: angusta n BrPhD           9 quis AD: vel quis Br:
v's Ph: vix Q           13 loquuntur Br2 (loquuntur quam om. Br ):
locuntur D: loquentur APhQ           15 ilia to: om. p.           16 a patri-
bus acceptas to: acceptas a patribus fiPh2           23 praesertim cum PA
eí SAKH Macrobii: cum praesertim Br D : praesertim (omisso cum) ABr'QPh' etE' Macrobii
'43
VI. 28              M. TVLLI CICERONIS
Homines enim populariter annum tantummodo solis, id est unius astri, reditu metiuntur; reapse autem, cum ad idem unde semel profecta sunt cuncta astra redierint, eandemque totius caeli descriptionern longis intervallis rettulerint, tum ille vere vertens annus appellari potest, in quo vix dicere audeo quam multa hominum saecla teneantur. Namque ut olim deficere sol hominibus exstinguique visus est cum Romuli animus haec ipsa in templa penetravit quandoque ab eadem parte sol eodemque tempore i0 iterum defecerit, turn signis omnibus ad principium stellisque revocatis expletum annum habeto; cuius quidem anni nondum vicesimam partem scito esse [25] conversam. 29. [XXII ľ] Quocirca si reditum in hunc locum desperaveris, in quo omnia sunt magnis et 15 praestantibus viris, quanti tandem est ista hominum gloria, quae pertinere vix ad unius anni partem exi-guam potest? Igitur alte spectare si voles atque hanc sedem et aeternam domum contueri, neque te sermo-nibus vulgi dedideris, nec in praemiis humanis spem » posueris rerum tuarum, suis te oportet illecebris ipsa virtus trahat ad verum decus. Quid de te alii loquan-tur, ipsi videant, sed loquentur tarnen; sermo autem omnis ille et angustiis cingitur his regionům quas vides, nec umquam de ullo perennis fuit; et obruitur 25 hominum interitu, et oblivione posteritatis exstin-guitur."
1 populariter ju A2Br2Ph2D2: loquel(l)ariter u>           2 reditu V-
reditum w metiuntur; reapse autem, cum scripsi: metiuntur; re ao se autem cum K Macr.: et iunture ab se autem cum E Mac'--metiuntur; re ipsa autem cum SE2H Macr.: metiuntur: cum autern uietA Macr.; de vocabulo'reapse' cf. 1.2           11 ad principium «:a
idem   principium   ft   Ph2           12 cuius   A1    (?   Ql)   /i:   nUlU
BrQ2PhD           20 dedideris AQ: dederis BrPhD
144
DE RE PVBLICA                   VI. 31
10. [XXIV] 'Quae cum dixisset, "Ego vero" [26] inquam "Afričane, si quidem bene meritis de patria quasi limes ad caeli aditum patet, quamquam a puer-itia vestigiis ingressus patris et tuis decori vestro non defui, nunc tarnen tanto praemio exposito enitar multo vigilantius."
'Et ille, "Tu vero enitere, et sic habeto, non esse te mortalem, sed corpus hoc; nec enim tu is es quern forma ista declarat, sed mens cuiusque is est quisque,
„, non ea figura quae digito demonstrari potest. Deum te igitur scito esse, si quidem est deus qui viget, qui sentit, qui meminit, qui providet, qui tarn regit et moderatur et movet id corpus cui praepositus est, quam hunc mundum ille princeps deus; et ut ille
15 mundum  ex   quadam  parte  mortalem,   ipse   deus aeternus,   sic   fragile   corpus   animus   sempiternus movet. 31. [XXV] Nam quod semper movetur aeter- [27] num est; quod autem motum adfert alicui, quodque ipsum agitatur aliunde, quando finem habet motus,
so vivendi finem habeat necesse est. Solum igitur quod sese movet, quia numquam deseritur a se, numquam ne moveri quidem desinit. Quin etiam ceteris quae moventur hie  fons,  hoc principium est movendi.
7~p. 147, 11 tu vero enitere.,. saeclis revertuntur Macr. 2.12.1 -f-2-'3's + 2.17.2-3, cf. 2.12.12, 2.15.20           I7_P-   146,   19 Plato
"haedr. 245c. Quod semper movetur... neque nata certe est et aeterna est Tusc. 1.53-4. Cf. Lact. Inst. 7.8.4, Opif. Dei 17.1, Serv. Aen. 6.727.
'4 ille (mundum) u.: ipse AQPhD1 : om. BrD2           15 mundum
°[D et SEKH Macr., cf. Macr. 2.12.12: -us AQPhD1 et A Afacr ex om. SEKH Macr., cf. Macr. 2.12.12 et 16 mortalem *r I> et SEKH Macr., cf. Macr. 2.12.12 et 16: -is A2Br'QPhD' et A Macr.: -es A'           10 aliunde (wr iXXovPlato) Q, XEHMacr. 2.13.1
e' XEAH 2.15.20, codd. H"""M Tusc: alicunde ABrPhD, rell. codd.
T,
W~-> KS Macr. 2.13.1 et 2.15.20           21 sese ABrD: se ipsum
Q2Ph:
ľ- et codd. Tusc: de se Q'Ph' (de se movetur F): sepse Müller
145
VI. 31              M. TVLLI CICERONIS
Principu autem nulla est origo; nam ex principe oriuntur omnia, ipsum autem nulla ex re alia nasci potest; nee enim esset id principium, quod gignere-tur aliunde. Quodsi numquam oritur, ne occidit qui-dem umquam; nam principium exstinctum nee ipsum ab alio renascetur, nee ex se aliud creabit, si quidem necesse est a principio oriri omnia. Ita fit ut motus principium ex eo sit quod ipsum a se movetur; id autem nee nasci potest nee mori, vel concidat omne caelum omnisque natura et consistat necesse i0 est, nee ullam vim nanciscatur qua a primo impulsa
[28] moveatur. 32. [XXVI] Cum pateat igitur aeternum id esse quod a se ipso moveatur, quis est qui hanc naturam animis esse tributam neget? Inanimum est enim omne quod pulsu agitatur externo; quod autem 15 est animal, id motu cietur interiore et suo, nam haec est propria natura animi atque vis; quae si est una ex omnibus quae sese moveat, neque nata certe est et
[29] aeterna est. 33. Hanc tu exerce in optimis rebus! Sunt autem optimae curae de salute patriae, quibus 20
1 principu SEAKH Macr. et codd. Tusc: principio w et X Macr. ex Ph2D et E Macr.: e SXH Macr. et codd. Tusc: et AQPh' et AK Macr.: et ex Br           4 numquam (oritur) u S'AK Macr. et
codd. Tusc.: non Ph2 et S2XmgHmg Macr. ne (occidit) A, S'XK Macr. et VRKGC0" Tusc: nee BrQPhD, s2AmgEmgHmg Macr., G'M Tusc.           6 renascetur ABrQPh' et codd. Tusc: nascetur Ph D   ß
ex se i» (j 7   Tusc: se rell. codd. Tusc.           10 et (consistat): 10 S
Macr.: om. Ph2, S'XEAH Macr. et codd. Tusc.           n qua a primo
rece, X Macr., V Tusc: qua primo rell. codd. Tusc: quam a primo m et Macr. codd. plerique impulsa A1 Q1, S'h' Macr., GRVK Tusc: impulsu A2BrQ2PhD, EAKS2 Macr., P4 Tusc.           13 a se ipso
moveatur tu et A2 Macr.: se ipsum moveat Ph2 et codd. Tusc: ipsum se moveat rell. codd. Macr.           16 animal AQPhD, H1 Macr. et codd-
Tusc: anima Br, rell. codd. Macr.           18 sese <o: se ipsa
SXKH
Macr.: se ipsam EA Macr., V2 Tusc: se ipsam semper rell. codd-Tusc: sepse Halm
146
DEREPVBLICA                        VI. 33
agitatus et exercitatus animus velocius in hanc sedem et domum suam pervolabit; idque ocius faciet, si iam tum cum erit inclusus in corpore, eminebit foras, et ea quae extra sunt contemplans quam maxime se a corpore abstrahet. Namque eorum animi qui se corporis voluptatibus dediderunt, earumque se quasi ministros praebuerunt, impulsuque libidinum voluptatibus oboedientium, deorum et hominum iura violaverunt, corporibus elapsi circum terram ipsam volutantur, nee hunc in locum nisi multis ex-agitati saeclis revertuntur." lile discessit; ego somno solutus sum.'
12 (solutus) sum BrPhD : sum deest in AQD
147