Het kan vreemd lopen in een schrijversleven.
Al zal een auteur zelden zo'n
vreemd parcours hebben afgelegd als de
Amsterdamse schrijver Jacques Gans
(1907-1972), verantwoordelijk voor de nog
altijd zeer te smaken sleutelroman Liefde
en goudvissen. Het boek verscheen aan de
vooravond van de Duitse inval in Nederland
en sukkelde daardoor een beetje de
vergetelheid in, maar het bevat briljante
zinnetjes als ,,Liefde maakt niet blind, wel
bijziend".
Jacques Gans begon als iets halfweg tussen
een trotskist en een anarchist en trok
begin jaren 1930 naar Berlijn om er als
straatvechter tegen het nagelnieuwe regime
van kanselier Adolf Hitler te protesteren.
Met literatuur had het allemaal bijzonder
weinig te maken, Gans was vooral politiek
actief. Pas na zijn kennismaking met Eddy
du Perron begon hij zich voor de literatuur
te interesseren. Du Perron introduceerde
Gans bij zijn vrienden van het literaire tijdschrift
Forum, waarin hij enkele teksten
van Gans liet verschijnen.
Gans was meteen verkocht aan de Literatuur
met de grote L, die geschreven werd
door berooide schrijvers op slecht verlichte
zolderkamers in Parijs. Geen wonder dus
dat Gans al snel naar de Franse hoofdstad
trok, waar hij van zich deed spreken door
het tijdschrift Ce vice impuni, la lecture,
een krantje waarmee hij Nederland wilde
informeren over wat er allemaal gebeurde
in literair Frankrijk. Het blad beleefde een
kort en turbulent bestaan, maar kon uitpakken
met een medewerkersbestand waar
onder meer Jan Gresshof, Eddy du Perron,
Menno Ter Braak, J. Slauerhoff, Hendrik
Marsman en Victor E. van Vriesland deel
van uitmaakten. Terwijl het ook nieuwe
teksten van Franz Hellens, Paul Léautaud
en André Gide in Nederlandse premire
bracht.
Omrondtekomenschreef
Gans daarnaast voor de
meest diverse Nederlandse
bladen, en koesterde ondertussen
plannen om aan een
roman te beginnen. ,,Een
politieke, gedeeltelijk biografische
roman over de
emigratie en de periode
daarvoor in Duitsland"
moest dat worden, en Gans
dacht vier maanden nodig
te hebben om het boek te
voltooien. Om die periode
financieel te overbruggen,
verkocht hij in april 1937
aandelen, waarbij de koper
later een aandeel in de winst
uit het boek ten deel zou
vallen. Menno Ter Braak
kwam meteen over de brug,
en ook Eddy du Perron wilde
in de beurs tasten om Tegen
de stroom, zoals het boek moest gaan
heten, mogelijk te maken.
Geen wonder, want Du Perron en Ter
Braak zouden als personages in het boek
worden opgevoerd, net als Gans' Deense
vriendinnetje Ester. Een paar maanden later
stond er nog vrijwel niets op papier.
,,Gelukkig kwam te elfder ure hulp opdagen
in de vorm van een blindedarmontsteking,"
schreef Gans later. ,,Daar ik overwoog
dat de enige mogelijkheid om die
aandeelhouders ooit te kunnen voldoen,
een goede afloop van deze operatie insloot,
besloot ik dus deze rest in mijn ontstoken
blindedarm te beleggen." Meer dan wat
fragmenten schreef Gans uiteindelijk niet.
De aandeelhouders van de roman konden
fluiten naar hun geld.
Twee jaar later publiceerde Jacques Gans
zijn ,,grote roman'', Liefde en goudvissen,
waarin hij het relaas deed van die jaren in
Parijs. Een boek met als apotheose een ge-
vechtindesneeuw,waarinhethoofdpersonage
(dat zo goed als samenvalt met Gans)
een raid uitvoert op de man die hem zijn
Deense vriendinnetje Mette heeft afgesnoept.
De half-Joodse schrijver Gans
moest snel daarna op de vlucht voor de
Duitse bezetter, en vluchtte via Frankrijk
en Spanje naar Engeland. Daar kwam hij in
frontale aanrijding met de Nederlandse regering
in ballingschap, toen hij ontdekte
dat die gevorderde plannen koesterde om
na de bevrijding in Nederland een militaire
junta te installeren. Samen met onder meer
schrijver A. Den Doolaard en de latere directeur
van het Nederlandse Rijksinstituut
voor Oorlogsdocumentatie Lou de Jong
maakte Jacques Gans deze geheime plannen
wereldkundig, en voorkwam op die
manier dat ze werden uitgevoerd.
Na de bevrijding maakte de anarchist
Gans eerst nog even Het pamflet, een onderhoudend
eenpersoonstijdschrift ,,tegen
het publiek'', waarna hij een ingrijpende
koerswijziging doorvoerde. Eerst door
voor het weekblad Haagse Post van G.B.J.
Hilterman te gaan schrijven, later door met
een bankiersdochter te trouwen en als columnist
aan de slag te gaan bij De Telegraaf.
U weet wel, ,,de krant
van wakker Nederlanď', die
symbool stond voor alles
wat Gans ooit verafschuwd
had.
Jacques Gans, die zich ooit
had voorgenomen de Nederlandse
premier Willem
Drees te vermoorden, maar
dit voornemen op café vergat
en het in plaats daarvan
met enkele drinkebroers op
een zuipen zette, eindigde
als wat hij nooit had willen
worden: een gezeten bourgeois,
kankerend op de
`staatsruiveniers'. Een bourgeois
die veel op café ging,
dat wel.
Toon Horsten
Vorige afleveringen op
www.standaard.be/lering
WAT TOT LERING STREKT (10)
Liefde, goudvissen
en aandelen
Toon Horsten vlooit boeken uit op
zoeknaarwijshedendieonsbetermaken.
Meestal vindt hij iets anders. Deze
week zoekt hij in `Liefde en goudvissen'
van Jacques Gans uit 1940.
.
Geleerd van
Jacques Gans:
`Liefde maakt
niet blind,
wel bijzienď
L10 DSLETTEREN De Standaard Vrijdag 16 maart 2007
D
e geschiedenis zoals
ze in het collectieve
geheugen is
opgeslagen, lijkt
weinig op wat de
mensen echt hebben
beleefd. Zonder
het te weten
brengen ze hun herinnering aan het
verleden uiteindelijk altijd in overeenstemming
met wat er in het heden
over wordt gezegd. Tot op een
dag een romancier (een echte romancier)
het concrete leven van
een bekend geachte historische periode
herontdekt en alles in een
nieuw licht stelt. Die discrepantie
heeft altijd iets choquerends. Daarom
zijn de grote romans die zich afspelen
tijdens de laatste Europese
oorlog (en vlak erna) aanvankelijk
vrij negatief ontvangen. Ik denk
aan De huid van Malaparte. Of aan
Tworki van Marek Bieczyk, waarover
ik ook in Le Monde heb geschreven.EnnuaanDe
donkere kamer
van Damokles van Willem Frederik
Hermans. Ik weet het, u hebt
er nog nooit van
gehoord. Ik zou
trouwens niet
meer weten dan
u, als een Nederlandse
vriend me
niet had verteld
over die onbekende
grote roman
en me erop
had gewezen dat
hij in het voorjaar van 2006 is uitgekomen
bij Gallimard. Hoe is het
mogelijk dat ik daar niets van heb
gemerkt? Het antwoord is eenvoudig:
in de hele Franse pers is er op
het boek geen enkele, maar dan ook
geen enkele reactie gekomen; geen
regel.
Ik begin in de roman. Aanvankelijk
schrikt de omvang me af, dan
constateer ik verbaasd dat ik hem in
één ruk heb uitgelezen. Want de roman
is een thriller, een lange reeks
verwikkelingen waarin de spanning
nooit verslapt. De gebeurtenissen
(die zich afspelen in de oorlog en
het jaar erna) worden nauwkeurig
en sec, gedetailleerd maar met vaart
beschreven, ze zijn uitermate werkelijk,
maar grenzen tegelijk aan het
onwaarschijnlijke. Die esthetische
vorm heeft me gegrepen: een roman
die bezeten is van het werkelijke
en tegelijk gefascineerd door het
onaannemelijke en het vreemde.
Komt het doordat oorlog per definitie
allerlei onverwachte, buitenissige
gebeurtenissen met zich meebrengt,
of duidt
het op een esthetica
die het alledaagse
wil verlaten
en, om een geliefde
term van de
surrealisten te gebruiken,
in contact
wil komen
met het wonderbaarlijke
(,,het
ESSAY
Zwarte
poëzie en
ambiguteit
Milan Kundera, auteur van De ondraaglijke
lichtheid van het bestaan, ontdekte toevallig
De donkere kamer van Damokles van de hem
volkomen onbekende W.F. Hermans. Hij was
zo ondersteboven van de roman dat hij er
prompt een stuk over schreef. Milan Kundera
.
Ik sloeg het boek
dicht met een
gevoel van
dankbaarheid