epa
In Le Monde van 26 januari
2007, op de opiniepagina van
het boekenkatern, stond dit
opmerkelijk artikel. Zwaargewicht
Milan Kundera, door
de Fransen sinds jaar en dag
gekoesterd als `groot Frans
schrijver', bracht een roman
van een volslagen onbekende
buitenlandse auteur onder de
aandacht, ruim driekwart
jaar nadat het boek in kwestie
was verschenen bij Gallimard,
totaal onopgemerkt
door de Franse pers. De naam
van de grote onbekende? Willem
Frederik Hermans. Kundera
was door een gelukkig
toeval op De donkere kamer
van Damokles gestuit, in de
nieuwe vertaling van Daniel
Cunin, en was daar zo enthousiast
over dat hij direct in
de pen klom om dit ,,kapitale
werk'' alsnog onder de aandacht
te brengen.
DatKundera,degrootmeester
van het misverstand en de
ontnuchtering, in Hermans
een geestverwant zou zien,
viel te verwachten, alleen
deed de kans zich niet eerder
voor­hoeweldetweezelfverkozen
ballingen in Parijs van
1978 tot 1993 bij wijze van
spreken buren waren.
Juist het feit dat Hermans
net als hijzelf afkomstig was
uit een klein land moet Kundera
hebben geraakt. Zoals
hij in zijn essay Het doek over
,,het provincialisme van de
kleintjes'' zegt: ,,De kleine natie
heeft haar schrijver de
overtuiging ingestampt dat
hij alleen bij haar hoort. [...]
De bezitsdrang van de natie
ten aanzien van haar kunstenaars
manifesteert zich als
een terrorisme van de kleine
context, waardoor de hele betekenis
van een werk wordt
gereduceerd tot de rol die het
in eigen land speelt.''
Hermans vond Nederland
heel provincialistisch. Zou hij
zich door dit onverwachte
steuntje in de rug nu eindelijk
aan zijn geboortegrond kunnen
ontworstelen en kunnen
doordringen tot wat Kundera
de grote context van de wereldliteratuur
noemt? (mdh)
Buren
wonderbaarlijk-werkelijke'', zoals
Alejo Carpentier zou hebben ge-
zegd)?
Die eenheid van het werkelijke en
het fantastische (waarin het onaannemelijke
nooit onmogelijk is,
waarin het werkelijke nooit alledaags
is) vindt haar oorsprong in de
hoofdpersoon, Osewoudt, een jongeman
die een ,,zevenmaandskindje''
was, door zijn moeder ,,op een
dag verloren in de po, tegelijk met
haar ontlasting''. Hij is eeuwig baardeloos,
klein van stuk, een halve
centimeter te kort om te worden
goedgekeurd voor de militaire
dienst, maar zit op een judoclub en
weigert af te zien van een viriel leven.
In de begindagen van de Duitse
bezetting ontmoet hij een andere
jongeman, Dorbeck, die zijn exacte
tegenhanger lijkt, maar dan zonder
gebreken (,,Jij lijkt op hem zoals
een mislukte pudding lijkt op een
pudding die wel gelukt is,'' krijgt
Osewoudt te horen van zijn oerlelijke
echtgenote). Geheel in de ban
van zijn dubbelganger
laat Osewoudt
zich door
hem rekruteren
voor het verzet.
Trouw voert hij
de bevelen uit die
hij krijgt per telefoon,
per post,
via onbekende
koeriers of, heel
zelden, van Dorbeck zelf, tijdens
hun korte ontmoetingen.
Daarmee is het perspectief gegeven:
de hele handeling wordt bekeken
door de ogen van een man die
de logica en de redenen van wat hij
moet doen niet kan bevatten, die in
contact komt met mensen die hem
aanbevolen zijn, maar van wie hij
niets weet. Terwijl zijn gedachten
eindeloos rondmalen, probeert hij
voor zichzelf te begrijpen wat er
gaande is en zijn angst voor een valstrik
te bedwingen. Want hoe moet
je een verzetsman onderscheiden
van een spion, hoe kun je er zeker
vanzijndateenbevelechtisengeen
hinderlaag? Zijn hele gevecht is een
reis door de duisternis, waar de betekenis
van de dingen zich in nevelen
hult.
En waar alles ambigu is: de moorden
waartoe hij het bevel krijgt, zijn
gruwelijk; hij begaat ze met trillende
handen en klapperende tanden,
maar zonder wroeging. Want hij
twijfelt er niet aan dat wat hem
wordt bevolen juist is. Zijn goede
geweten berust
niet op politieke
of ideologische
gronden, maar
op een heel eenvoudige
overtuiging:
,,Ik ben alleen
tegen de
Duitsers omdat
het onze vijanden
zijn, omdat ik
weiger mij over te geven aan een vijand.
Ik vecht alleen maar om mij te
verdedigen.'' Maar de mooie helderheid
van dat uitgangspunt kan
niets veranderen aan de noodlottige
morele ambiguteit van de situaties
waarin hij terechtkomt en van
de handelingen die hij verricht.
In Hermans' wereld is een zekere
zwarte poëzie nooit afwezig: om in
een afgelegen villa een collaborateur
van de Gestapo te liquideren
moetOsewoudteersttweeonschuldige
vrouwen doden (als het woord
`onschuldig' al een plaats heeft in
Hermans' universum), namelijk
diens echtgenote en een dame die
bij de villa verschijnt om het zoontje
van de collaborateur mee te nemen
naar Amsterdam. Osewoudt
heeft het jongetje buiten het bloedbad
weten te houden, maar moet
zich dan omwille van zijn eigen veiligheid
over hem ontfermen. Hij
brengthemnaarhetstationenblijft
bij hem in de trein en de straten van
Amsterdam; met hoge borst geeft
het verwende kind zich over aan
een oeverloos gebeuzel, waaraan
Osewoudt wel moet meedoen. Dat
is een voorbeeld van die zwarte poezie:
de ontmoeting van de driedubbele
moord met het gebabbel
van een exhibitionistisch kind.
Het Amerikaanse leger komt eraan
en Dorbeck brengt Osewoudt
(die hem nooit meer zal terugzien)
een verpleegstersuniform waarmee
hij zich in veiligheid kan stellen tijdens
de laatste dagen van de oorlog.
In die vermomming trekt hij de
aandacht van een Duitse officier,
die hem begint te versieren. De
Duitser is een homoseksueel en ziet
Osewoudt als de eerste begerenswaardige
vrouw van zijn leven...
Maar genoeg nu, ik wil deze rijke,
onwaarschijnlijk rijke roman niet
helemaal navertellen. Ik zal me tot
het belangrijkste beperken: als met
de Amerikaanse tanks de langverwachte
vrijheid in Nederland arriveert,
wordt de sombere sfeer van
de roman nog zwarter. Osewoudt
wordt gearresteerd door de bevrijders.
Hun geheime politie ontdekt
in hem een spion. Hij verdedigt
zich: pleiten de lange weken die hij
heeft moeten doorbrengen in een
Duitse cel niet voor hem? Nee, integendeel:
de Duitsers hebben hem
op die manier willen verbergen en
beschermen. Hij brengt de bewonderenswaardig
gruwelijke moorden
die hij heeft gepleegd in herinnering.
Vormen die niet het beste bewijs
van zijn onschuld? Nee, niemand
gelooft dat hij ze heeft begaan.
Tijdens de maandenlange ondervragingen
blijft hij zoeken naar
iemand die voor hem zou kunnen
getuigen. Vergeefs. Alle getuigen
zijn dood. En Dorbeck? De enige
die hem kan redden. Hij beroept
zich nadrukkelijk op hem. Maar de
ondervragers kennen die naam niet
eens. Osewoudts verweer blijft zonder
bewijzen. Weliswaar hebben
ook zijn aanklagers geen bewijzen,
maar zelfs zonder bewijzen veranderen
de verdenkingen van overwinnaars
algauw in waarheden.
De noodlottige morele ambiguiteit
heeft Osewoudts leven opgeslokt.
Want zo gaat dat: zolang de
strijd duurt, is die duivelse ambiguiteit
onzichtbaar voor de door
hartstocht benevelde mensen, maar
daarna, als de tijd van de vonnissen
en de straffen is aangebroken, zal ze
het leven der volkeren voor lange
jaren vergiftigen, als de rook na een
brand, een rook die maar niet ophoudt.
En Osewoudt? Hoe is het
met hem afgelopen? Slecht. Hij is
gefusilleerd.
Nu ik het boek uit heb, zou ik
meer over de auteur willen weten:
welke artistieke weg heeft hij afgelegd?
Kwam zijn zwarte poëzie
voort uit een surrealistische gezindheid?
Had zijn anticonformisme
politieke redenen? En de relatie met
zijn vaderland? Enzovoort. Ik kan
alleen een paar data noemen: hij
wordt in 1921 geboren, publiceert
in1958 De donkere kamer van Damokles,
gaat in1973 weg uit Nederland,
woont twintig jaar in Parijs,
dat hij vervolgens verruilt voor België.
Sinds zijn dood in 1995 eren de
Nederlanders hem als hun grootste
moderne romancier, en nu leert
Europa hem langzaam kennen.
Verder weet ik niets van hem. Om
enthousiast te zijn over zijn roman
was dat ook niet nodig. Kunstwerken
worden op de hielen gezeten
door een hitsige meute commentaren
en toelichtingen waarvan het
kabaal de eigen stem van een roman
of een gedicht overstemt. Ik heb
Hermans' boek dichtgeslagen met
een gevoel van dankbaarheid jegens
mijn eigen onkunde; die heeft me
een stilte geschonken waardoor ik
de stem van deze roman heb kunnen
horen in al zijn zuiverheid, in
alle schoonheid van het onverklaarbare,
het onbekende.
 Milan Kundera 2007
Vertaling: Martin de Haan
.
Het alledaagse
komt in contact
met het
wonderbaarlijke
L11DSLETTERENDe Standaard Vrijdag 16 maart 2007