Hella Haasse: een betrokken buitenstaander.  Corbis
`E
en schrijver is een soort
van koraalrif. Steeds
weer zet er iets aan.'' ,,Je
neemt de hele dag
waar, je legt verbanden,
of je nu in gezelschap
bent, het huishouden
doet of achter je bureau
zit: alles wat je maakt, wortelt in je persoon.''
Het koraalrif van Hella Haasse heeft in haar
zestigjarige carrire indrukwekkende proporties
aangenomen en vertoont een unieke
diversiteit: van historische en Indiëromans
tot eigentijdse fictie, toneel, poëzie, essays en
autobiografische beschouwingen. Het is een
oeuvre dat haar talrijke bekroningen heeft
opgeleverd, waaronder de Constantijn Huygensprijs
(1981), de P.C. Hooftprijs (1983) en
de Prijs der Nederlandse Letteren (2004).
Haar werk wordt veel gelezen en is in vele talen
vertaald: Hella Haasse is een van de meest
vooraanstaande schrijfsters van ons taalge-
bied.
Vanwege dat omvangrijke oeuvre en haar
eerbiedwaardige leeftijd wordt ze geregeld
bedacht met het epitheton `Grand Old Lady'
van de Nederlandse letteren. Het is een titel
die ongetwijfeld complimenteus is bedoeld,
maar die tegelijk een wat stoffige bijsmaak
heeft, alsof alle actualiteit nu al uit haar werk
is verdwenen en het ­ goud op snee ­ respectvol
kan worden bijgezet in de graftombe van
de vergeten klassieken.
De officiële literatuurkritiek plaatst haar
steevast in de schaduw van de `Grote Drie':
Hermans,MulischenReve.Datheeftwellicht
te maken met het feit dat ze, anders dan deze
kampioenen van de naoorlogse letteren,
nooit taboes heeft doorbroken en wild om
zich heen heeft geschopt. Haar streven naar
harmonie paste niet in de tijdgeest van de jaren
zestig. Die afzijdigheid heeft haar wel eens
kritiek opgeleverd ­ ook uit feministische
hoek. Ze zou een brave, traditionele auteur
zijn, die schrijft als een ,,mevrouw voor andere
mevrouwen'', wars van alles wat aanstootgevend
zou kunnen zijn. Het is een oppervlakkige
kritiek, die door haar werk wordt
weerlegd. Haasse neemt wl politieke en
maatschappelijke standpunten in, maar ze
zijn altijd genuanceerd en doordacht geformuleerd.
En dat veroorzaakt nu eenmaal
minder rimpelingen dan een felle polemiek
of een met veel aplomb uitgeroepen nieuwe
literaire stroming. ,,U kunt geen van mijn romans
lezen zonder te zien dat er knooppunten
zijn met de realiteit,'' zei Haasse daarover
in een interview. ,,Mijn personages zijn altijd
bewogen door gebeurtenissen in het verleden
en in het heden. Alleen, ik schrijf geen pamfletten
en ik ben geen polemist. Maar ik geef
in mijn boeken wel veel van mijzelf prijs. Iemand
die mijn werk onder de loep bestudeert,
kan alles over mij weten wat-ie maar
wil. Het staat er allemaal. Inclusief maatschappelijke
woede.'' Er zit wel degelijk actualiteit
in Haasses romans: huwelijksproblemen
(Cider voor arme mensen, De wegen der verbeelding),
de Argentijnse dictatuur (Berichten
van het blauwe huis) de tijdgeest van de
jaren zestig (Huurders en onderhuurders),
racisme en onverdraagzaamheid (Fenrir),
drugscriminaliteit, prostitutie en vrouwenhandel
(Transit): het komt allemaal aan bod.
Dat ze ­ anders dan haar vooral mannelijke
collega's ­ het schrijverschap combineerde
met de zorg voor haar gezin en dus bitter weinig
tijd overhield, heeft een rol gespeeld in
haar afzijdigheid van het literaire wereldje.
Maar het is niet alleen het moederschap dat
van haar een buitenstaander heeft gemaakt.
Hella Haasse is van nature een outsider, die
altijd onverstoorbaar haar eigen weg is gegaan,
ook al betekende dat dat ze moest oproeien
tegen het politiek-correcte denken en
de waan van de dag.
Uit de jeugdherinneringen die ze in autobiografische
teksten als Persoonsbewijs, Zelfportret
als legkaart en Een handvol achtergrond
heeft gepubliceerd, blijkt dat ze een
fantasierijk, wat eenzelvig kind was. Ze groeide
op in Nederlands-Indië, als dochter van
een koloniale ambtenaar en een pianiste. Tussen
haar zevende en haar tiende, terwijl haar
moeder voor een kuur in het Zwitserse Davos
verbleef, kwam Hella terecht in Holland,
eerst bij haar grootouders van moederskant
en daarna in een kinderpension. Eenzaam en
gesoleerd van haar familie vluchtte ze in fantasie
en in boeken. ,,Van de terugreis naar Indië
is niets mij zo levendig bijgebleven als de
plotselingeoverrompelendeconfrontatiemet
de tropen,'' schrijft ze in Een handvol herinneringen.
Al voelde ze zich ook daar gedeeltelijk
een buitenstaander: ,,Ik hoorde er wél en
ik hoorde er niet, maar die paradox was leefbaar
door het overweldigend vele dat via mijn
zintuigen voorgoed mijn eigendom werd. Java
is mijn innerlijk landschap geworden.'' Dat
isolement en de imposante, raadselachtige
Indische natuur hebben haar persoonlijkheid
en haar oeuvre diepgaand benvloed. Ze
bracht haar meisjesjaren door in een wat onwerkelijke
droomsfeer. Indië was een paradijs
waarvan ze een tweede keer afscheid moest
nemen in 1938, toen ze opnieuw naar Nederland
vertrok om er te studeren.
De Tweede Wereldoorlog en de daaropvolgende
Indonesische onafhankelijkheidsstrijd
betekenden een radicale breuk. Haasses idyllische
jeugd was in één klap voorbij ­ weggesloten
in een koffer waarvan de sleutel was
zoekgeraakt, zoals dat gebeurt met de herin-
neringenendocumentenvanHermaWarner,
het hoofdpersonage van
Sleuteloog.
In 1944 debuteert ze met
de poëziebundel Stroomversnellingen
­ een jeugdzonde.
Maar het is in haar
prozadebuut Oeroeg, het
Nederlandse boekenweekgeschenk
van 1948, dat ze
uitdrukking geeft aan de
gemengde gevoelens over
haar Indische jeugd en haar
ontworteling. Oeroeg vertelt het verhaal van
de onvermijdelijke teloorgang van de vriendschap
tussen een Nederlandse en een Soendanese
jongen. Het is een pijnlijke confrontatie
met de gistende onvrede over de koloniale
verhoudingen, ,,met het heimelijke schuldgevoel
ten aanzien van de Indonesische mens
dieikinmijnjeugdhebaanvaardalsdecor,als
vanzelfsprekend deel van de omgeving, maar
die ik niet werkelijk bewust heb gezien,''
schrijft Haasse later in Zelfportret als legkaart.
,,Ben ik voorgoed een vreemde in het
land van mijn geboorte, op de grond vanwaar
ik niet verplant wil zijn? De tijd zal het leren,''
luidt de wrange, lang nazinderende slotzin
van het boek, dat meteen een doorbraak betekende
voor de jonge schrijfster.
Haasse keerde pas in 1969 terug naar haar
geboorteland. In haar autobiografische teksten
en in haar latere romans Heren van de
thee en Sleuteloog geeft ze haar veranderende
houding ten opzichte van Indonesië weer. In
Een handvol achtergrond schrijft ze, 46 jaar
na Oeroeg: ,,Ik voelde mij, na 1945, vaak gegriefd
wanneer iemand mij mijn koloniale
verleden voorhield. Maar hoe `koloniaaľ
dacht ik eigenlijk nog altijd [...] Ik zag de Indonesische
maatschappij wel als volstrekt geemancipeerd,
maar voortgekomen uit en nog
verbonden met de Nederlands-Indische wereld
die ik heb gekend. Ik kon het gevoel er op
de ene of andere manier bij te horen niet van
mij afzetten. Maar nu is de navelstreng doorgesneden.''
Van betrokken partij evolueert ze
naar een betrokken buiten-
staander.
Ook de hoofdpersonages
van haar historische romans
zijn buitenstaanders:
ofhetnuomde15de-eeuwse
dichter Charles ďOrléans
uit Het woud der verwachting
gaat, die het
grootste deel van zijn leven
doorbrengt als gijzelaar van
PORTRET
Wat je schrijft, ben
Uitgeverij Querido gaat alle
boeken van Hella Haasse opnieuw
uitgeven. Geen overbodige
luxe voor een schrijfster
die al meer dan een halve
eeuw `incontournable' is
in onze letteren. Een zestigjarige
carrire in vogelvlucht.
Veerle Vanden Bosch
.
`Het staat
er allemaal.
Inclusief
maatschappelijke
woede'
L4 DSLETTEREN De Standaard Vrijdag 29 december 2006