L11DSLETTERENDe Standaard Vrijdag 17 november 2006
AA
ngst en pijn,
het klinkt niet
vrolijk. Paul
van Ostaijen
liet het nog navranter
klinken
door zijn
derde poëziebundel
de titel
De feesten van
angst en pijn te geven. De bundel
bevat de wanhopigste poëzie die
Van Ostaijen ooit schreef. Hij
kwam tot stand tussen eind1918
en voorjaar 1921, maar werd
nooit gepubliceerd, al had de
auteur dat vast anders gewild.
Nu is het dan toch zover, met
een facsimile-editie bij de Nijmeegse
uitgeverij Vantilt, met
een inleiding van Geert Buelens.
Het openingsgedicht van de
bundel, `De moordenaars', is
voor zover bekend ook het eerste
gedicht dat Van Ostaijen
schreef nadat hij in Berlijn was
aangekomen. Het kwam tot
stand tussen 9 en 14 november
1918. Twee weken eerder was hij
halsoverkop uit zijn geboortestad
Antwerpen vertrokken.
De 23-jarige stadsambtenaar
had zich tijdens de Eerste Wereldoorlog
diep geëngageerd in
de flamingantische collaboratie
met de Duitse bezetter, het activisme.
In dat milieu had Van
Ostaijen naam gemaakt met zijn
gedichten en met zijn opstellen
over literatuur, plastische kunsten
en politiek. Zoals veel van
zijn generatiegenoten droomde
hij van een nieuwe wereld, waarin
de mensheid zich zou bevrijden
van de kluisters van de oude,
burgerlijke, negentiendeeeuwse
samenleving. In zijn
dichtbundel Het sienjaal, die net
voor het einde van de oorlog was
verschenen, bezong hij dat ideaal
in hooggestemde verzen vol
broederlijke gemeenschapsge-
voelens.
Op het einde van de oorlog, op
22 oktober 1918, nam hij samen
met zijn vriendin Emma Clément
de wijk naar Berlijn. Hij
vreesde dat hij zou worden vervolgd
voor zijn activistische en-
gagement.
Wellicht koos Van Ostaijen Berlijn
als ballingsoord omdat de
Duitse hoofdstad het centrum
was van de nieuwste artistieke
ontwikkelingen, het expressionisme
in de eerste plaats. Maar
de stad viel Van Ostaijen zwaar
tegen. Hij kon er zich slechts een
armoedig eenkamerflatje permitteren
en leed voortdurend
geldgebrek. ,,Die Moneten aber
das ist eine unpleasant story",
schreef hij aan een Duitse
vriend.
Emma zorgde ervoor dat er wat
brood op de plank kwam, als
mannequin, fotomodel en verkoopster
in een modewinkel.
Van Ostaijen kon nooit een vast
baantje vinden. De kleinburgerlijke
macho in hem kon het niet
goed verkroppen dat hij financieel
afhankelijk was van zijn
vriendin.
,,Barbaars" was een woord dat
Van Ostaijen vaak gebruikte om
Berlijn te omschrijven. Hij
maakte er mee hoe met het einde
van de oorlog het hele bestel
in elkaar stortte. De keizer trad
af en terwijl de socialisten probeerden
orde in de tent te houden,
brak het revolutionaire oproer
uit met de Spartakistenbond
van Rosa Luxemburg en
Karl Liebknecht. Daarop zetten
vrijwilligerslegertjes met oorlogsveteranen
een gewelddadige
contrarevolutie in. Bij schietpartijen
in het centrum van de
stad vielen duizenden doden.
Ook Luxemburg en Liebknecht
werden vermoord. Pas in het
voorjaar van 1920 raakte Berlijn
politiek min of meer gestabili-
seerd.
Van Ostaijen maakte dit alles
mee vanop de eerste rij; de revolutie
en het neerslaan ervan voltrokken
zich haast letterlijk op
zijn stoep. De hooggestemde
idealen over een radicale maatschappelijke
omwenteling die
hij in Antwerpen nog had gekoesterd,
kregen hier hun reality
check. En hij ,,gruwde" ervan.
De gesoigneerde, libertaire,
feestende, maar ook verwende
jongeman had de grootste
moeite met al dat proletarische
geweld. De mensenbroeder die
hij zich in Het sienjaal had voorgesteld,
bleek er in Berlijn wel
zeer ongeschoren bij te lopen.
De frustraties bleven zich opstapelen.
Van Ostaijen voelde zich
vervreemden van de kunstvrienden
die hij in Antwerpen
had achtergelaten en van wie hij
dacht dat ze artistiek de verkeerde
weg opgingen.
Het ging allemaal de verkeerde
kant op; hij zag heel Europa
wegglijden in burgerlijke ,,decadentie"
en ,,zwijnerij". Hij had
heimwee, voelde zich een ontheemde,
een kluizenaar en een
verstoteling. Soms hield hij zich
louter met cocane overeind en
werd tussendoor geregeld geteisterd
door zenuwcrisissen.
Van Ostaijen evalueerde zijn oude
idealen. Het leidde ertoe dat
hij het idealisme vaarwel zegde.
Hij had daarvoor tenslotte een
hoge prijs moeten betalen, ook
in levenscomfort. Niet dat hij
daarom in cynisme of moedeloosheid
verviel, maar aan pessimisme
en, bij momenten, misantropie
ontbrak het hem niet.
Hij had vooral ervaren tot welke
verblinding en wereldvreemdheid
het idealisme kan leiden.
Hij moest zichzelf heruitvinden,
niet alleen als kunstenaar, maar
ook als mens en in zijn politieke
denken.
De politieke kritiek is vooral in
Bezette stad terug te vinden, de
existentiële in De feesten van
angst en pijn, dat zinnetjes bevat
als ,,Ik leg al het dragen van valse
juwelen af" en het bekende ,,Ik
wil bloot zijn en beginnen". Het
zal wel geen toeval zijn dat Van
Ostaijen begon te schrijven aan
het openingsgedicht, `De moordenaars',
op de dag dat in Berlijn
de revolutie uitbrak. Het vertelt
over een gruwelijke nachtelijke
roofmoord op een wijkkermis,
met als conclusie: ,,zo is het zo
nislyriek, bedoeld om zijn angsten
te bezweren en zijn innerlijke
verscheurdheid op te heffen.
Van Ostaijen ontdekte Plato en
de mystiek, wat hem leidde tot
het ,,ontindividualiseren", het
opgeven van de subjectiviteit en
het nemen van afstand tegenover
de werkelijkheid. Hij gaf de
idealen niet op, maar wilde ze
niet langer meteen gerealiseerd
zien; hij gaf ze een plaats buiten
de natuurlijke wereld. Daar lag
de theoretische grondslag voor
de poëzie die hij tot zijn dood in
1928 zou schrijven.
De zoektocht naar een nieuw
begin toont zich ook in de vorm
van de gedichten. Van enkele
zijn verschillende versies bewaard
gebleven. In de vroegste
gedichten zien de verzen er nog
vrij conventioneel uit. Maar
gaandeweg veranderen de bladschikking,
de interpunctie, de
alignering, de schrijfrichting of
de grootte van de letters. Uiteindelijk
kwam er zelfs letterlijk
kleur in de gedichten. Van Ostaijen
ging multimediaal werken:
niet langer alleen de betekenis
van de woorden was van belang,
maar ook hun klank, hun
vorm, hun aanblik, de manier
waarop ze op het blad stonden.
Ze kregen een extra visueel en
auditief karakter.
Kort voor hij op 12 mei 1921,
eenzaam en berooid, naar Antwerpen
terugkeerde, had Van
Ostaijen De feesten van angst en
pijn definitief afgewerkt en naar
Oscar Jespers gestuurd, aan wie
de bundel was opgedragen. Jespers
was wellicht de enige van de
Antwerpse kunstvrienden die
onvoorwaardelijk in hem was
blijven geloven.
Hoewel Van Ostaijen op het manuscript
van De feesten al had
aangeduid waar het uitgeversmerk
diende te komen, is het
nooit tot een publicatie gekomen.
Tot vandaag, 88 jaar en 8
dagen nadat Van Ostaijen er de
eerste letters van op papier zette.
hoort het dat is de wereldorde".
De meeste, nu eens ingetogen en
melancholische, dan weer extatische
gedichten, schreef Van
Ostaijen eind 1919 en in apriljuni
1920. Dat waren, misschien
niet toevallig, de periodes waarin
hij het meest te lijden had van
zijn zenuwen. De bundel bevat
dan ook uitgesproken belijde-
POEZIE
Vandaag verschijnt de
eerste uitgave van
een dichtbundel die
Paul van Ostaijen 85
jaar geleden schreef.
De feesten van angst
en pijn is een cruciaal
document in Van
Ostaijens biografie.
Marc Reynebeau
   
PAUL VAN OSTAIJEN
De feesten van angst en pijn.
Gedichten.
Vantilt, 128 blz., 24,90 .
`Ik wil bloot zijn
en beginnen'`De feesten van angst en pijn' van Paul Van Ostaijen