Muere a los 74 años Mikel Laboa, recuperador de la tradición musical vasca El cantautor iba a recibir la Medalla de Oro de Guipúzcoa en los próximos días EFE - San Sebastián - 01/12/2008 El cantautor donostiarra Mikel Laboa, icono de la cultura vasca, ha fallecido esta madrugada a los 74 años en el Hospital Donostia de San Sebastián, según han informado fuentes de la discográfica Elkar. Las mismas fuentes han indicado que la muerte se ha producido sobre las cinco de la madrugada por causas que aún se desconocen. El cantautor llevaba varios días hospitalizado. Laboa había sido distinguido recientemente con la Medalla de Oro de Guipúzcoa, máximo galardón que otorga la Diputación Foral, y que él mismo pretendía recoger en una ceremonia solemne prevista para el próximo 23 de diciembre. Nacido en 1934 en la Parte Vieja donostiarra, Laboa está considerado uno de los patriarcas indiscutibles de la música del País Vasco gracias a su afán por revitalizar y modernizar la tradición oral de esta comunidad autónoma. En 1936, con motivo de la Guerra Civil, Laboa se trasladó temporalmente a vivir a Lekeitio (Vizcaya) junto a su madre y sus hermanos, aunque regresó a la capital donostiarra antes de que finalizara la contienda bélica. Médico y músico Comenzó a aprender guitarra en 1950, década en la que compaginó sus estudios de Medicina con su pasión por la música, que le llevó a recuperar canciones tradicionales y a actuar por primera vez en el Teatro Gayarre de Pamplona. Casado en 1964 con Marisol Bastida, pieza fundamental en su vida artística, Laboa ha combinado siempre su carrera de médico, desarrollada fundamentalmente en la unidad de Neuropsiquiatría infantil del Patronato San Miguel de San Sebastián, en la que trabajó casi 20 años, con su trayectoria musical a lo largo de la cual ha ofrecido innumerables conciertos, ha participado en espectáculos vanguardistas y ha grabado una quincena de discos, muchos de ellos con la discográfica Elkar. Además de poner la banda sonora a la película de Julio Medem "La Pelota Vasca", Laboa participó en 2006 en el multitudinario concierto que Bob Dylan ofreció en la playa de La Zurriola en San Sebastián. Sus apariciones públicas se habían reducido significativamente en los últimos tiempos debido a su delicado estado de salud. De momento se desconoce cuándo se celebrará el funeral en memoria de uno de los cantantes históricos más relevantes de la música en vascuence. Mikel Laboa Mikel Laboa Mancisidor (Pasajes, 15 de junio de 1934 - San Sebastián, 1 de diciembre de 2008) fue uno de los más importantes cantautores del País Vasco. Considerado como el patriarca de la música vasca, su música ha influido a las generaciones más jóvenes. Prueba de ello es el disco homenaje Txerokee, Mikel Laboaren Kantak, editado en 1991 por varios grupos jóvenes de rock y folk. Su álbum Bat-Hiru («Uno-Tres», en español) fue elegido en el Diario Vasco por votación popular como el mejor álbum vasco de la historia. Casi todas sus canciones son en idioma euskera. Biografía Mikel Laboa nació el 15 de junio de 1934 en Pasajes (Guipúzcoa), aunque pasó buena parte de su juventud en la localidad de Lequeitio (Vizcaya). En la década de los años 50 estudió medicina y psiquiatría en Pamplona y combinó siempre su carrera artística con la de médico, desarrollada fundamentalmente en la unidad de Neuropsiquiatría infantil del Patronato San Miguel de San Sebastián, en la que trabajó casi 20 años. Durante su etapa de estudiante se interesó en la música influido por artistas como Atahualpa Yupanqui y Violeta Parra. Laboa se identificaría a sí mismo con el rol de «artista político» en la línea de los citados. Debutó en el Teatro Gayarre de Pamplona en 1958. Durante los años 60 fundó junto con otros artistas vascos el grupo cultural Ez Dok Amairu (No existe el trece), que buscaba revitalizar desde diversos ámbitos la cultura vasca, muy aletargada durante la dictadura franquista. Hicieron especial hincapié en la recuperación y dignificación de la lengua vasca. Dentro de ese grupo y en el plano musical Laboa emergió, junto con Benito Lertxundi, como máximo exponente de la denominada «nueva canción vasca». Su música puede ser definida como una combinación de tradición, poesía y experimentalismo, al estilo de los cantautores de las décadas de los 60 y 70, pero dotado de un fuerte toque personal y una voz muy particular. Su obra combina viejas canciones populares reinterpretadas con un estilo más moderno, poesías musicadas de autores como Bertolt Brecht y composiciones propias. Mención aparte merecen sus Lekeitioak, canciones experimentales a base de gritos y sonidos onomatopéyicos que se anticipan en muchos años a sonidos de Bjork y otros cantantes vanguardistas de hoy. Su disco Bat-Hiru de 1974 fue elegido «Mejor Disco Vasco de la Historia» por una votación popular del Diario Vasco hace unos pocos años. Algunas de sus canciones se han convertido ya en clásicos populares que forman parte del folclore vasco, especialmente el Txoria txori («El Pájaro (es) pájaro», en castellano), su canción más conocida, que llegó a ser interpretada por Joan Baez con su letra original en euskera. Hay otra versión orquestal de esta canción, en la que colaboraron tanto el Orfeón Donostiarra como la Joven Orquesta de Euskal Herria (Euskal Herriko Gazte Orkestra). Otras canciones destacadas son Gure Hitzak (Nuestras palabras), Haika mutil y Baga, biga, higa (en colaboración con el Orfeón Donostiarra). Alcanzó 35 años de actividad creadora y siguió en activo casi hasta el final, cuando su delicada salud le alejó de los escenarios. Colaboraba habitualmente con el músico de jazz Iñaki Salvador y trabajó con el Orfeón Donostiarra y con grupos orquestales del País Vasco. Algunas de sus canciones más conocidas se incluyeron en la película La pelota vasca de Julio Medem. El 11 de julio de 2006 ofreció su última actuación, teloneando a Bob Dylan en un Concierto por la Paz que se celebró en la ciudad de San Sebastián. Como curiosidad los títulos de sus LP están numerados. Esta costumbre comenzó en 1974 con la publicación de su doble LP Bat-Hiru (1-3). El 2, con canciones de Brecht, había sido prohibido por la censura franquista. Luego siguieron el doble LP Lau-Bost (4-5) y el 6. Sus Lekeitios comprenden los discos 7 a 11, aunque sólo se publicó un recopilatorio de los mismos por su escasa comercialidad. Les siguió el 12 y Laboa se saltó el número 13 como homenaje al grupo Ez dok Amairu, ya que este nombre significa «No hay trece» en euskera. Después publicó el 14, y sus discos en directo son el 15 y el 16. Sin contar su recopilatorio, recientemente ha publicado su disco 17 (o Xoriek). Discografía * Lau herri kanta, 1964 (EP) * Ursuako Kantak, 1966 (EP) * Bertolt Brecht, 1969 (EP con textos de Bertold Brecht) * Haika Mutil, 1969 (EP) * Euskal Kanta Berria, 1972 (LP con sus EP's anteriormente publicados) * Bat-Hiru, 1974. (Doble LP. Considerado el mejor disco vasco de la historia) * Lau-bost, 1980 (Doble LP). * 6 (Sei), 1985. * Lekeitioak, 1988 (Recopilatorio de sus lekeitioak) * 12 (Hamabi), 1989 * 14 (Hamalau), 1994 * Mikel Laboa Zuzenean, 1997 (Disco en directo). * Zuzenean II - Gernika, 2000 (Disco en directo). * 60ak+2, 2003 (Recopilatorio de sus obras de los años 60). * Xoriek - 17, 2005 * Lekeitioak2007 Enlaces externos * Mikel Laboa en Musikazblai.com * Txoria txori Letra y traducción de la canción en Musikazblai.com. * Mikel Laboa en la Enciclopedia Auñamendi (www.euskomedia.org) * Entrevista a Mikel Laboa en www.euskonews.com BIOGRAFIA. Laboaren bizitzako data esanguratsuak 1934: Donostiako alde zaharrean jaio zen, itsasoari eta musikari lotua zegoen Pasai Donibaneko familia batean. Txikitatik euskaraz kantatzen zuen koro txiki batean. 1936: Gerra zibila iritsi zenean, aita Bordelera exiliatu zen eta ama seme-alabekin Gardatara (Lekeitio-Ispaster) joan zen Zabala-Maguregi familiarengana. Gerra amaitu baino lehen Donostiara itzuli ziren. Dena oso aldatua aurkitu zuten. Besteak beste euskaraz hitz egitea debekatua zegoen eta ondorioz ordura arte bere hizkuntza bakarra zen euskara galtzen hasi zen. 1950: Kitarra ikasten hasi zen. 1953-1955: Medikuntza ikasketak Madrilen eta Iruñean. Garai honetan A.Yupanki, Violeta Parra, eta Brassens-en kanta asko abesten zituen Mikelek. Iruñean euskara berreskuratzen hasi zen. 1958: Gayarre antzokian abestu zuen lehenengoz. Gazteleraz kantatu zuen. 1962-1963: 2 urtez gaixo egon ondoren, ezezagunak ziren kantu tradizionalak berreskuratzen hasi zen: O Pello Pello, Bereterretxeren kanthoria… Kanta hauen aurkikuntzak lilura izugarria sortu zion. Zaragozako Teatro Argensolan lehen aldiz euskaraz abestu zuen. Medikuntza ikasketak Zaragozan amaitu zituen. 1964: Bartzelonako Santa Creu i San Pau ospitalean lanean aritu zen eta Kataluniako kultur munduarekin harreman estuak izan zituen; Setze Jutges taldea ezagutu zuen. Abuztuan Marisol Bastidarekin ezkondu zen, geroztik bere bizitza artistiko guztian zehar Mikelen kolaboratzailea izango dena. 4 kantu tradizionalez osaturiko lehen diskoa, Azken, argitaratu zuen Baionako Goiztiri diskoetxearekin. 1965: Donostiako ospitalean lanean aritu zen. Bartzelonan ezagututako talde kontzeptua Euskal Herrian gauzatzeko lanean hasi zen. Hasera batean Benito Lertxundirekin harremanetan jarri zen. Ondoren Lurdes Iriondo, J.A. Artze eta beranduago Julen Lekuona ere bildu ziren taldera. Gerora Ez Dok Amairu taldea izango zenaren hastapena izan zen. 1965-1967: Udazkenean berriro Bartzelonara bueltatu zen. Bartzelonan bigarren diskoa grabatu zuen baina zentsura arazoak medio Baionako Goiztirin argitaratu zen. Bi abesti tradizional eta Arestiren bi poema grabatu zituen bertan. Lehenengoa (Egun da Santi Mamiña) oso ezaguna egin zen. 1967-1972: 1967ko uztailean bueltatu eta Donostiako Patronato San Miguelen umeen neurosikiatra moduan lanean hasi zen; ia 20 urtez bertan jarraitu zuen. Bitartean musika egiten jarraitu zuen (Aresti, Espriu, Brecht, Artze eta Landarten testuekin). Bakarlari zein talde formatoan aritu zen kantari. 1968: Lekeitioekin (kantu esperimentalak) hasi zen. 1969: Urnietan 2 disko grabatu zituen: Brecht-ren 4 testuetan oinarritua lehenengoa, zentsuraren arazoak direla-eta Goiztirik argitaratu zuen. 2 kantu tradizional eta 2 abesti berri bigarrenean; azken hau Herri Gogoak publikatu zuen. Bi kanta egin eta estreinatu zituen: Baga Biga Higa (Lekeitio 2) eta Txoria txori (Artzeren poeman oinarritua). Biak Ez Dok Amairuren ikuskizunean sartu ziren eta lehenengoak titulua eman zion (Baga Biga Higa sentikaria. 1970/72). Joxe Mari Zabalarekin (armonika, kitarra akustikoa, kitarra elektrikoa eta flauta) hasi zen jotzen. Laster Ez Dok Amairun sartuko zen. Zumeta pintoreak lehenengo portada egin zion (aurrekoak Forkadarenak ziren). Ordutik aurrera azal eta kartel guztiak Zumeta berak egin dizkio. 1972: Ez Dok Amairu taldea desagertu zen grabatutako Baga Biga Higa sentikaria argitaratu gabe. 1974: Bat-Hiru (Herri Gogoa) grabatu eta argitaratu zen. 1975-1978: Ikimilikiliklik ikuskizun audiobisual eta berritzailea martxan jarri zuen Artze anaiekin batera. Artzeren poema bisualak eta Zumetaren marrazkiak proiektatzen zituzten. Ikuskizuna leku askotan eman zuten (Euskal Herrian zein kanpoan). Garai honetan kontzertu asko eta esanguratsuak eman zituen, besteak beste: Donostiako belodromoan "24 ordu euskaraz", "El Festival de los Pueblos Ibéricos" Madrilen… 1976: Veneziako Biurtekoan arrakasta handia izan zuen espektakuluarekin. Suediako telebistak egindako erreportaian parte hartu zuen. 1977: Llach-ekin gira egin zuen eta Komunikazioa-inkomunikazioa (Lekeitio 5) sketch abanguardista estreinatu zuen. 1978-1980: Kontzertu ugari eman zituen: Bai Euskarari San Mamasen, Londresen Lete eta Valverderekin, Bartzelonan, ... 1980: Lau bost grabatu zuen Jean Phocas teknikariarekin eta Xoxoa diskoetxeak argitaratu zuen. Kanta berriak egin zituen (Lete, Atxaga, Sarrionandiaren... testuekin) eta Lekeitioekin jarraitu zuen. 1984-87: Iñaki Salvadorrekin hasi zen lanean. 84. urtetik aurrera Mikelentzat oso kolaboratzaile garrantzitsua bihurtu zen. Sei (Elkar) izeneko diskoa argitaratu zuen. Hamarkada honetan ere kontzertu garrantzitsuak eman zituen: Euskal Herrian zehar eta euskal hiri buruetako antzoki nagusietan, Madrilen "San Juan Evangelista"n ... Gernikako bonbardeaketaren 50. Urteurrenean Gernikan bertan. 1987: Josetxo Silguero saxojolea Mikelekin jotzen hasi zen. Bera ere (Iñakirekin batera) oso kolaboratzaile inportantea bihurtu zen. Urte hauetan beste musikari batzuen kolaborazioa izan zuen: Jexux Artze, Carlos Itoiz, Eduardo Salvador... Homenaje a las Victimas del Franquismo disko-bilduman parte hartu zuen. Sevillako Atalaya antzerki taldearekin kolaboratu zuen. 1988: Lekeitioak ( LP bikoitza, Elkar argitaletxea) publikatu zen. 1989: 12 (Elkar) argitaratu zen. 1990-2000: Aktibitate handiko urteak: bidaiak, kontzertu eta grabazioak. Kubara beste artista batzuekin espedizioa, New Yorkera... Txerokee (Elkar) diskoa publikatu zen (Euskal Herriko talde gazte batzuk Mikelen kantak interpretatuz egin zuten). 1992: Zilbor hestea (Elkar) diskoa publikatu zen (Iñaki Salvador-ek Mikelen kantuen bertsio instrumentalak). 1993: Raimonen omenez egindako Al Vent kontzertu arrakastatsuan parte hartu zuen. 1994: 14 (Elkar) diskoa publikatu zuen. Urte hauetan Euskal Herriko gazte batzuk bere omenez antolatu zituzten kontzertuetan parte hartu zuen. 1995: Gasteizko Principal antzokian kontzertua eman zuen AEKren eskutik. Hurrengo egunean Gasteizen bertan milaka pertsonen artean, Mikelek Korrikaren "lekukoa" eraman zuen. Mikel Laboa liburua aurkeztu zen (AEK-ren iniziatiba eta Elkarren editatua). 1997: Zuzenean (Elkar) CDa publikatu zuen. Madrilgo Circulo de Bellas Artesen, beste artista batzuekin batera, Atxagaren Nueva Etiopiaren disko-liburu presentazioan parte hartu zuen. Anoetako estadioan, milaka pertsonen aurrean, Orfeoiaren 100. urteurrena ospatzeko kontzertuan parte hartu zuen. Baga Biga Higaren bertsio sinfonikoak (Victor Pablo Perez-ek zuzendua) arrakasta izugarria izan zuen. Bartzelonako Mercat de les Florsen aktuatu zuen. Haika Mutil (Uribe) pelikula Donostiako Zinemaldian estreinatu zen. Intxaustegiren Euskal Herriko garaiko sortzaileak estreinatu zen. 1999: Donostiako Victoria Eugenian (Musika Hamabostaldiak Mikeli omenaldi gisa antolatuta) kontzertua eman zuen Orkestrarekin batera. Gernika Zuzenean 2 han grabatu zen. Abenduaren 30ean Bartzelonako Palau de la Musican "Festival del Milenio" kontzertu arrakastatsuan parte hartu zuen. 2000: Gernika Zuzenean 2 (Elkar) publikatu zuen. Euskal Herriko Unibertsitateak urrezko domina eman zien Artze Anaiei, Benito Lertxundiri eta Mikel Laboari. 2000-2001: Euskal Herrian zehar hainbat kontzertu eman zituen. 2003: Donostiako Zinemaldian Julio Medemen La Pelota Vasca film polemikoa estreinatu zen. Soinu banda Mikelena da (Gernika Zuzenean 2). Glasgown "Festival de la Música Celta"n parte hartu zuen. 60 + 2 (Elkar) izeneko bilduma publikatu zen. 2004: Olomouc-en (Txekian) Josetxo Silguero, Bernardo Atxaga eta Ruper Ordorikarekin eman zuen kontzertua. 2005: Xoriek (Elkar) CDa argitaratu zuen. 2006: Donostiako Zurriolan Bob Dylanekin batera kantatu zuen. Nomadak TX Donostiako Zinemaldian estreinatu zen. 2007: Lekeitioak (Elkar) bilduma osatua Lekeition aurkeztu zen. * Lau herri kanta, 1964 (EP) * Ursuako Kantak, 1966 (EP) * Bertolt Brecht, 1969 (EP Bertolt Brechten letrekin) * Haika Mutil, 1969 (EP) * Euskal Kanta Berria, 1972 (LP. Aurrekoen bilduma) * Bat-Hiru, 1974. (LP bikoitza. Bi izenenko diskoa ez zen argitaratu Bertolt Brechten letrak zentsuratu zituztelako) * Lau-bost, 1980 (LP bikoitza). * Sei, 1985. * Lekeitioak, 1988 (7tik 11ra dihoazen Lekeitioak diska ez argitaratuak) * Hamabi, 1989 * Hamalau, 1994 * Mikel Laboa Zuzenean, 1997 * Zuzenean II - Gernika, 2000 (Donostiako Orfeoiarekin). * 60ak+2, 2003 (Lehen obren bilduma). * Xoriek - 17, 2005. Hegoak ebaki banizkio nerea izango zen, ez zuen aldegingo. Bainan, honela ez zen gehiago txoria izango eta nik... txoria nuen maite. LAm Do Hegoak ebaki ba nizkion, Mi Lam neria izango zen, Mi Lam ez zuen alde egin go. (Bis) Do Lam Bainan hone la Do Sol ez zen gehiago txoria izan go (Bis) Lam MI Lam eta nik txoria nuen mai te. Do MI Lam eta nik txoria nuen mai te. Español Si le hubiera cortado las alas habría sido mío, no habria escapado. Pero así, habría dejado de ser pájaro. Y yo... yo lo que amaba era un pájaro. Català Si l'hi hagués tallat les ales hauria set meu, no s'hauria escapat. Perè així, hauria deixat d'ésser ocell. I jo... Jo el que estimava era l'ocell Française Si je lui avais coupé les ailes il m'aurait appartenu il ne se serait pas échappé Mais ainsi, il n'aurait plus été un oiseau.. Et moi... c'est un oiseau que j'aimais Izarren hautsa egun batean bilakatu zen bizigai, hauts hartatikan uste gabean noizpait giûaden gu ernai. Eta horrela bizitzen gera sortuz ta sortuz gure aukera atsedenik hartu gabe: lana egiûaz goaz aurrera kate horretan denok batera gogorki loturik gaude. Gizonak ba du inguru latz bat menperatzeko premia, burruka hortan bizi da eta hori du bere egia. Ekin ta ekin bilatzen ditu, saiatze hortan ezin gelditu, jakintza eta argia; bide ilunak nekez aurkitu lege berriak noizpait erditu, hortan jokatuz bizia. Gizonen lana jakintza dugu: ezagutuz aldatzea, naturarekin bat izan eta harremanentan sartzea. Eta indarrak ongi errotuz, gure sustraiak lurrari lotuz, bertatikan irautea: ezaren gudaz baietza sortuz, ukazioa legetzat hartuz beti aurrera joatea. Ez dadukanak ongi ahi daki euketzea zein den ona, bere premiak bete nahirik beti bizi da gizona. Gu ere zerbait ba gera eta gauden tokitik hemendik bertan saia gaitezen ikusten: amets eroak bazterturikan, sasi zikiûak behingoz erreta bide on bat aukeratzen. Gu sortu ginen enbor beretik sortuko dira besteak, burruka hortan iraungo duten zuhaitz-ardaska gazteak. Beren aukeren jabe eraikiz ta erortzean berriro jaikiz ibiltzen joanen direnak : gertakizunen indar ta argiz gure ametsa arrazoi garbiz egiztatuko dutenak. Eta ametsa bilakaturik egiaren antziduri herri zahar batek bide berritik ekingo dio urduri; guztian lana guztien esku jasoko dute sendo ta prestu, beren bizitzen edargai; diru zakarrak bihotzik eztu, lotuko dute gogor ta hestu haz ez dadin gizonen gain. Do Sol Rem Lam A) Izarren hautsa egun batean bilakatu zen bizigai Do Sol Rem Lam Hauts hartatikan ustekabean noizbait ginaden gu ernai Do Sol Rem Lam Eta horrela bizitzen gera sortuz ta sortuz gure aukera Do Sol Atsedenik hartu gabe. Do Sol Rem Lam Lana eginaz goaz aurrera kate horretan denok batera Do Sol Gogorki loturik gaude. Do Sol Rem Lam Gizonak badu inguru latz bat menperatzeko premia Do Sol Rem Lam Burruka hortan bizi da eta hori du bere egia Do Sol Rem Lam Ekin ta ekin bilatzen ditu saiatze hortan ezin gelditu Do Sol Jakintza eta artia Do Sol Rem Lam Bide ilunak nekez aurkitu lege berriak noizbait erditu Do Sol Hortan jokatuz bizia Lam Mi Lam Mi B) Gizonen lana jakintza dugu ezagutuz aldatzea Lam Mi Rem Lam Naturarekin bat izan eta harremanetan sartzea A) Eta indarrak ongi errotuz gure sustraiak lurrari lotuz Bertatikan irautea. Ezaren gudaz baietza sortuz ukazioa legetzat hartuz Beti aurrera joatea. Ez dadukanak ongi ohi daki edukitzea zein den ona Bere premiak bete nahian beti bizi da gizona Gu ere zerbait bagera eta gauden tokitik hemendik bertan Saia gaitezen ikusten Amets eroak baztertuz bertan sasi zikinak behingoz erreta Bide on bat aukeratzen B) Gizonen lana... A) Gu sortu ginen enbor beretik sortuko dira besteak Burruka hortan iraungo duten zuhaitz adaska gazteak Beren aukeren jabe eraikiz ta erortzean berriro jaikiz Ibiltzen joanen direnak Gertakizunen indar ta argiz gure ametsa arrazoi garbiz Egiztatuko dutenak Español El polvo de las estrellas se convirtió un dia en germen de vida. Y de él surgimos nosotros en algun momento Y asi vivimos, creando y recreando nuestro ambito Sin descanso. Trabajando pervivimos Y a esa dura cadena estamos todos atados El hombre tiene necesidad de dominar un medio hostil Vive esa lucha y de ella extrae su verdad Busca afanosamente la sabiduría y la luz Y en esa búsqueda no conoce el descanso Se orienta por sendas oscuras Y va inventando nuevas leyes, jugandose en ello la vida El trabajo humano es conocimiento: conocer y transformar Hermanarse con la naturaleza y llegar a desvelarla Crear de la negacion lo positivo Y tomando la contradicción por ley continuar avanzando El desposeido sabe bien cuan hermoso es poseer Pues el hombre trata afanosamente de satisfacer sus necesidades Tambien nosotros estamos en ello Y de nuestra tierra debemos ver claro Eliminando absurdos Desbrozando el camino para avanzar hacia el objetivo Del mismo tronco del que nacimos nosotros Naceran otras ramas jóvenes que continuaran la lucha Que se constituiran en dueños conscientes de su futuro Por la fuerza y evidencia de los echos Convertiran en fecunda y racional realidad Lo que en nosotros es sueño y deseo (Laboaren cdko liburuxkatik kopiatua/ copiado del librillo del cd de Laboa)