REFRANES Y SENTENCIAS (1596) IKERKETAK ETA EDIZIOA 19 Edizio kritikoa Joseba Lakarra Audrinua REAL ACADEMIA DE LA LENGUA VASCAlEUSKALTZAINDIA BILBAO 1996 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) IKERKETAK ETA EDIZIOA Colección EUSKARAREN LEKUKüAK-19 •Bizkaiko Foru Aldundia Kultura Saila • Diputación Foral de Bizkaia Departamento de Cultura © REAL ACADEMIA DE LA LENGUA VASCAlEUSKALTZAINDIA Plaza Barria, 15 - 48005 BILBO I.S.B.N.: 84-85479-83-1 Legezko Gordailua BI: 158-97 Fotokonposaketa: Ikur, S.A Cuevas de Ekain, 3, 10 - 48005 Bilbo Moldiztegia: AG. Rontegui, S.AL. Avda. Ribera de Erandio, 4 - 48950 Erandio (Bizkaia) Gregario Lakarra Lakarta (1908-1996) In memoriam REFRANES Y SENTENCIAS (1596) IKERKETAK ETA EDIZIOA AGURRA XIII SARRERA xv I. REFRANES y SENTENCIAS (1596). IKERKETAK 1 GARIBAIREN BILDUMAK ETA REFRANES y SENTENCIAS 1. Aitzinekoak . 2. Sarrera Garibairen errefrauez . 3 U " hi .. rqUlJoren ipotesia . 4. Hipotesi berri bat . 5. Laburbilduaz . 6. Eranskina. Aeta B-ren ekoizpen ordenaz . 3 7 8 12 26 27 REFRANES y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA 1. Urquijoren baieztapenak 30 2. Urquijoren emaitzen sailkapena 34 3. HN-tik hartutakotzat Urquijok aurkeztu RS-ekoen azterketa orokorra: datuak eta metodoak 42 4. Metodo berri bat RS eta HN-ren arteko erlazioen azterketarako 60 4.1. Urquijoren benetako emaitzak 60 4.2. Bikote eta segida luzeagoez 62 4.3. Metodoaren ezarketa eta emaitzen azterketa: RS-ek erabili HN-en berreraiketaz 65 5. Ondorio orokorrak: RS-en HN-ekiko zorraz 74 REFRANES y SENTENCIAS-EN TAMAINA ZEHAZTUAZ O. Laburpena .............................................................. 77 1. RS osatuaz: Vinson ................................................... 78 2. Urquijo Oihenartek ezagutu RS-ez 79 IX REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 3. Mitxelena Oihenarten RS-ez 79 4. Mitxelena RS-en tamainaz 80 5. Larramendiren «kuaderno zaharra» 81 6. Hiztegi Hirukoitza-ren Eranskina Mitxelenak aztertuta: Darmstadt-eko alekoak . 83 7. Eranskineko RS galdutikoak 85 8. Azterketa berri baterantz 86 9. Eranskinaren iturrien berrazterketaren eragina gure helburuetarako 87 10. Saioak RS osaren tamainaz: Darmstadt-ekoaren hurrenkeraz 90 11. E-ko RS-en erabilera orokorraz 91 12. Lehen eta laugarren kuadernotxoak ezagutzen ote? 93 13. Azterketa: Larramendik lehen eta laugarren kuadernotxoetarik hartu omen zuenaren benetako jatorriaz 96 14. Darmstadt-eko alean ez diren zatiez eta behin-behineko ondorioak RS osoaren tamainaz 103 15. Excursusa. RS Hiztegi Hirukoitz-aren gorputzean? 106 16. Ondorioak 110 17. Eranskina: Refranes y Sentencias Hiztegi Hirukoitz-aren Eranskinean 111 REFRANES y SENTENCIAS-EN jATORRIAZ O. Sarrera 117 1. Refranes y Sentencias-en jatorriazko hipotesiak 118 1.1. Urquijo eta Guerra RS-ez 118 1.2. Azkue RS-ez 119 1.3. RS Azkueren Hiztegian 124 1.4. Bittor Kapanaga 126 2. Hipotesi berri baterako 130 2.1. Orozkori aitzi 130 2.2. Zenbait gogoeta generoaren soziologiaz 133 2.3. Bilbo aldeko literatura zaharraz 136 2.4. Realia 140 2.5. Hizkuntzaz 142 REFRANES y SENTENCIAS-EN HIZKERAZ ETA BrzKAIERA ZAHARRAZ O. Laburpena 147 1. Sarrera 147 1. Bizkaiera euskara ote? 149 x AURKIBIDEA 2. Bizkaiera zaharra eta euskalki banaketaz 151 3. lruzkina eta azterketa berrien beharra 153 Il. Refranes y Sentencias-en hizkeraz 157 1. Modologiazko ezaugarri zenbait 158 1.1. Ablatiboaz.................................................... 158 1.2. Prosekutiboaz 161 1.3. Soziatiboaz 163 1.4. -a / -e- oposaketa aditzean 165 1.5. -de iragankorretan 166 1.6. -n > -fJ erorketaz 166 1.7. Futuro zaharraz 169 1.8. Futurozko inperatiboa .. .. . .. .. ... ... .. ... .. .. .. .. .. ... 171 1.9. -zu «zuek» 173 2. Oharrak sintaxiaz 177 2.1. Aoristoaz 177 2.2. Eroan eta joan laguntzaile gisa 179 2.3. "ezan / egin 181 2.4. -fJ / -tu 185 2.5. Komunztadura falta 188 2.6. bai(s)t-......................................................... 191 2.7. Objetu zuzena genitiboan / nominatiboan 191 2.8. Genitiboa gonbarazioan 192 2.9. Koordinazio zahar bat 193 IIl. Zenbait ondorio RS-en kokaguneaz BZ-aren barnean 194 HIZTEGIA 199 Adizkitegia 223 BIBLIOGRAFIA 229 Il. REFRANES y SENTENCIAS (1596). EDIZIOA 245 IIl. FAKSIMILA 383 XI AGURRA «Refranes y Sentencias» bildumak garrantzi handia izan du euskarazko argitalpenen artean eta, agian, honelako gaien argitalpenek orohar izan dutena baino handiagoa. Euskaraz ez da garai horretako hainbeste testu idatzi euskara beraren izatea eta historia aztertzeko, eta horrelako lana bere garaira lotzen den arren ezinbestez, errefrauek, testu fosilizatuak izan ohi diren neurrian -esaldi bat ezpaita errefrau bihurtzen erabileraren eta, horrekin batera, denboraren eraginaren eraginez baizik-, hizkuntzaren historia aztertzeko askoz ere epe luzeagoa hartzen dute, mendeetan gora joan behar izaten baita errefrauen loturak, harremanak eta iturburua somatu ahal izateko. Ospakizun garrantzitsua da, beraz, bilduma honen lehen inprimaketaren laugarren mendeurrenarena. Euskaltzaindiak ezin utz zezakean hori ospatu gabe, eta behin eta gehiagotan aztertuak izan diren arren honako hauek, zatika eta ikuspegi mugatuz baizik ez dira izan, helburu konkretutarako, puntu zehatzak argitzeko edo irakurleek bere esanahai soilean uler ahal ditzaten. Joseba Lakarra-k osoki aztertzen ditu lan honetan eta, bilduma horren aberastasuna erabat ahitzerik ez badago ere, oso pozgarri gertatu zitzaidan lan hau iaprestatua zuela jakitera eman zidanean, Euskaltzaindiak antolaturiko ospakizunerako argitaratzeko asmotan. Beraz, Euskaltzaindiarekin batera, ongi etorria ematen diogu lan honi, esan bezala eta besteak beste, euskararen historiarako -bizkaiera tarteko dela hain zuzen- ekarri handiko testua delako. Tomas Uribeetxebarria Maiztegi, Bizkaiko Foru Aldundiko kulturako diputatua. XIII SARRERA Ezagun denez, humanista espalmar anitz Hernán Núñez-engandik (1555) Correas-ganaino (1627) Pedro Vallés (1549) edo Juan de Mal Lara (1568) barne tarroenak baino ez aipatzearren, esaera' eta errefrauak biltzen eta iruzkintzen aritu ziren,z Jakintsuen idazlanekiko begirune eta zaletasunaz landa, herritar txiroen filosofia sakonarekikoa eta herri-artearen sorkuntza «natural» eta «berezko-ekiko jaiera erideiten ahal da beraiengan (Chevalier 1979: 105). Dirudienez, Espainian sentimendu hau beste inon baino hedatuagoa zen: ez Frantziakoa, ez Italiakoa ez beste Europako lurraldetakoa pareka ahalliteke bere zabaltasun eta sakontasunean espainiarrek xv. mendearen akabuaz geroztik herri lirika, balada (romancero) eta errefrauez' erakutsi interesarekin. Egoera lehentxeago oso bestelakoa zen Combetek erakutsi bezala: «(...) nous avons vu qu'il en allait autrement avant cette date et qu'en particulier la parémiologie populaire Irancaise recueillie au xnr" siecle et au siecle suivant est incomparablement plus riche que la parémiologie espagnole de la meme époque» (1971: 134) eta, oharrean «Aprés le xvn" 1 Combet (1971:58) jarraituaz errefrauak «une phrase indépendant anonyme et notoire qui, sous une forme elliptique, directe ou de préférence figurée, exprime poétiquement un enseignement ou un avis d'ordre moral ou pratique» gisaulertuko ditut; marka bedi gaztelaniar tradizioan idazleek 16. menderako refrán eta proverbio ez zituztela dagoeneko bereizten. Sentencia, adagio, máxima, eta besterekin izan dezaketen erlazio eta bereizkuntzez ikus Combet-en Iiburuaren lehen zatia, non tentuz aztertzen baita aurreko bibliografia. Euskaraz errefrau-k dituen aldaerez ikus Mitxelena 1985. Pedro Vallések4.500bat errefrau, glosagabeakgehienbat, bildu zituen; Hernán Nuñez-ek 8.331 errefrau, hauek ere glosagabeak(RS-ekoak bezalakoak, bidenabar); Mal Larak 1.001 errefrau glosadun eta Correasek 18.000errefrau inguru eta beste 7.000 esaera eta esapide. Azken honetan, iturri ugari erabili arren, 8.000errefrau edo originalak omen (Combet 1971: 170). 3 Ikus Lakarra 1996d eta hango erreferentziak, bereziki Frenk Alatorre 1961 eta Combet 1971, errefrauen eta tradizioko kantuen arteko loturez; dakigunez, Garibaren (B6, A25) Mila urte igarota ura bere bidean Beotibarko kantuaren lehen lerroa da, edota Haltzak ez du bihotzik, ez gaztanberak hezurrik errefrau izateaz landa Bereterretxe eta Apez Beltzaren distikoa ere bai (d. Lakarra et alii 1983a, b); azkenik, RS 517 Eder elaea goxean cdtazean, encaré cáteac jonau biozean edo Gar B61 Dardoac eguin arren vere aldia, Olaso ifango da ene aulquia edota beste zenbait errefrauk iraun ez duen bertsoren baten zati dirudi; bidebatez, Al cabo de mil años... gazteleraz ere kantatzen zen, v. Frenk Alatorre (1961: 158, n.12). Hor bertan, 160. oro'Barrutiak ere (euskaraz) gogoratzen zuen Por dinero baila el perro-sea kasua aipatzen da. xv REFRANES Y SENTENCIAS (1596) siecle les proverbes ne disparaissent pas de l'usage courant. La situation est différente suivant les couches sociales et surtout suivant les pays. Ceux que le classicisme ala francaise a le plus marqués ont vu peu apeu s'éteindre leurs proverbes, sauf dans certaines régions excentriques ou rurales. En revanche, les nations les plus réfractaires ala rationalisation d'essence francaise -Espagne, Russie- ont conservé tres tard ce mode d'expres- sion». Bestalde, Erasmoren Adagia-k bere jarraitzaileei bihotz eman bazien ere paremiologi lanetarako, maisuarekiko ezberdintasunak argi ziren Valdés-ek berak erakutsi legez: « .. .la diferencia es que Erasmo cogiólos en latín, de autores doctísimos, griegos y latinos, y declaró el origen de ellos. Yo helos copilado en romance, tomando de acá y de acullá» (apud Chevalier 1979: 106-107). Orpustanen (1996) arabera Euskal Herriko alderdi guztietan gizarteko elite laiko landuenen aldetik emandako errefrau bilketak Oihenartek batu eta bere 1657ko poesi eta errefrau liburuan argitaratu 706 errefrautako bilduma 1665ean emendatuan (d. Urkizu 1994)4lukeen bere gailurrera iritsi aurretik, ondoko euskal errefrau bildumez dugu nolabaiteko berririk: 1) Juán de Idiáquez Felipe ILaren Kontseilari eta bere herkideari Garibaik «hitzez hitzeko lerroarteko itzulpenarekin-' 1592an bidalitako 63 eta 64 errefrautako bi; 2) Refranes y Sentencias en Bascuence, declaradas en Romance, etab. lruñan, Amberesko Pedro Porralisen etxean 1596an argitaratu eta haren ale ezagun bakarra van Eys-ek Darmstadt-eko biblioteka batean bi mende beranduago aurkitu eta argitaratua, zeinetarik 560 errefrau ezagutzen ditugun; 3) Bertrand Zalgizeren bilduma (16.aren amaia-17.aren hasiera); 4) Isastiren errefrauak (c. 1625); 5) Belaren Table- ttes-etakoak.6 Eskuizkribatu zein inprimatu, izengabe edo idazle ezagunek bildurik, errefrauak 16. mendearen akabuko eta 17. mendearen hasierako literatur molde nagusienetako ditugu. Mendebaleko Garibai eta 1596ko izengabeen bildumetarik Zalgize, Bela eta Oihenart ekialdekoenetara, Isastirenetik 4 Bere bizian Mitxelenak (1967) atera 186 (707-892) argitaragabe gelditu ziren; horietarik 20 (808-827) RS-en zati galdutikoak ziren Mitxelenak frogatu bezala, beste 18 (800-807 eta 828-837) Darmstadt-eko alearen bitartez ezagutzen zelarik Urquijo dagoeneko ohartu zen legez. 5 Gertakari honek 1596ko bilduma izengabea gogoratzen dio Orpustani; alabaina, beherago erakusten diren bestelako ezaugarri ezberdinez eta ukitu ez arren nabarmenki oso berezia duten prosodiaz landa ere, RS-en erabat falta dira Garibaik bereei jarri glosa eta azaI¡>enak. Bilduma txikiago hauetaz aritu naiz zabalago Lakarra 1996d-n; Oihenarten errefrauez ikus Kortazar 1996 eta, luzeago, Orpustan 1992 eta 1996. XVI SARRERA barrena," euskallurraldearen zati handi bat ukitzen eta islatzen dute mende-erdi batez." Bilduma hauei Madariagak eta beste zenbait autorek aipatutakoak, bereziki Axularren «erran komunak»," gehitu beharko litzaizkieke: Fin gaitz eginen duk, xoria, baldin gaztedanik ezpadagik kafia (120), Erran komuna da gezurrak zaiñak labur dituela (331), Zeren erran komuna den bezala, otharre bat egiten duenak egin ditzake ehun ere (178), Hura da, hurran hurran erran komuna den bezala: usoak ioan, sareak heda (158), Zeren erran komuna den bezala, ikhusten eztuen begiak eztu minik (193), Erran komuna da ezpatak ezpata sar arazitzen duela maginan (366); ez dira beti, noski, formula horrekin hasten eta badira hainbat Cero dioenak bego dio (6) bezain ezagun bihurtu ez direnak ere. Deitoragarria da Ceroko errefrau eta esaerak sakonki ez aztertua, Urquijok eta Villasantek fray Luis de Granada-rekin lotu arren; izan ere, liburuaren ekoizpena bera argitu ahalko luke -errefrau zenbait lekutzeaz landa- haren iturriak ere genero horretaz zuen zaletasuna ezaguturik. Pouvreauren hiztegietako errefrau ugariak haren iturri Oudin-engandik datoz (d. Kerejeta 1991b); Voltoire-k haren Tresor de trois langages -frantsesa, gaztelera eta euskara, c. 1620, geroztiko hainbat edizio datadun eta datagaberekin- delakoan, ez zuen euskal errefrau herrikoirik bildu, beste hizkuntzetatik itzuli baizik (d. Vinson 1891-7: 12.i): Je viens de faire remarquer qu'il n'y a point la, en réalité, des proverbes basques reeueillis dans le pays. Ce sont, au eontraire, des proverbes, des adages, des sentenees, qui faisaient partie du texte francais ou espagnol dont s'est servi Voltoire et qu'il a traduit en basque; l'intérét en est done des plus médiocres.l? 7 Orpustanek (1996: 59) gipuzkeratzat du Isastiren hizkera baina gogoratu beharko litzateke Bonaparteren (XIX. mendeko !) kartan ere euskalki horren gunetik urruti dela Lezo; Oihenartena, «baxenafarrera zubererazko ukitu batzukin» (ibid.) -Bela eta Zalgizeren zuberera garbiaren aurka- omen, eta hala izan liteke estadistikoki, baina Mitxelenak inoiz baino gehiagotan erakutsi duenez, mendebalagoko estrato horrek -argitaratuetan argitaragabeetan baino areago- egilearen beraren eta bildutakoaren zubererazko ezaugarriak estaltzea lortzen ez duelarik. 8 Combet-ek (1971: 135 hh.) «gaztelerazko errefrautegien urrezko aroa» deritzo 1549 (Vallés) eta 1627 (Correas) bitartekoari, nahiz eta bigarrenak dagoeneko aski berankor dirudien eta areago haren ondokoek; gure kasuan, Orpustanek euskal Summa Paremiologicatzat duen Oihenartenaz landa, guztiak letozke bat kronologia horrekin. 9 Zenbakiak Villasanteren (Oñati 1976) ediziokoak dira. Bidenabar, ez dakit zehazki zer duen gogoan Orpustanek «les formules sonores du proverbe basque ont constitué (oo. ) toute une école de la vie qui véhicule quelque chose de la mentalité profonde d'un peuple. Ils ont aussi pour cette raison abondamment fourni, en citations ou paraphrases, ala littérature bas~ue des siecles suivants» (1996: 64) dioenean; nolanahi ere, ez du adibiderik ematen. o Anciens proverbes basques et gascons recueillispar Voltoire et remis au jour par M. Gustave Brunet, Bayona 1872 du mintzagai. Aurreko orrialdeetan Vinsonek 13. kapitulua aipatzen du, bertan F. Obeada gueldiriq egoitea gasquy eguytea bagnou, G. Onguy pauzatu nahidouena hagnys trabailatu behardu, C. Hastenduenaq eguytií, estu acabatu edo D. Ounguy haridena erdy eguynda edo acabatua bezalakoak azaltzen direlarik; bada orain bitxi horren edizio bat Lakarra 1995b eta 1996b-n. XVII REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1596an argitara zen Iruñan Amberesko Pedro Porralisen etxean honako izena zeraman bilduma: Refranes y Sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance con números sobre cada palabra, para que se entiendan las dos lenguas. Vinsonek bere Bibliografian dioenez (6-7-zba.), liburuak ez du inongo zenbaki, exlibris, signatura ez jabe izenik. Ez da bertan sarrera, aitzinsolas ez abisurik; ez da erideiten baimenik ez zerga agiririk. Ohartzekoa da, orobat, ez dela titulurik eta azken orriaren itxurak balirudike liburua bukatzeke dela, argitalpena inprimatzean moztu izan balitz bezala. Ezagutzen zen ale bakarra Hesse-ko Arkiduke Handien bibliotekan (Darmstadt-en) gordea genuen azken Mundu Gerlan ondatu eta galdu artean; han aurkitu zuen 1894ean van Eys-ek eta argitara eman bi urte beranduago, liburuaren 300ak egiten zirenean. Ale honek 539 errefrau zituen, 64 orrialdetan. Suntsitu baino lehen Urquijok ere izan zuen parada haren argazkiak lortzeko eta haiek baliaturik eman zuen bere argitalpen iruzkinduna 1911-33 urteetan RIEV-en. Liburua, ezagun da, euskal testu-tradizioan aipatuenetarik dugu (horrenbestez harako Mitxelenaren teoremaren arabera klasikotzat jo behar dudan ez jakin arren) eta garrantzitsuenik euskararen historia eta euskal filologiaren bilakabideaz zaletuen eta bereziki trebatuen artean behin baino gehiagotan aldarrika eta erakutsi izan zaigun legez. Egiatan, ezer gutxi diosku liburuskak bere buruaz eta bai, aldiz, zalantza eta galdera asko sortzen: nor zen bere egilea?, zein bere tamaina?, ze eratako zabalkundea izan ote zuen eta nork ezagutu oteP, nondikakoak ote dira errefrauok?, etab., eta hori soilik hemen aztergai nagusi izan ditugun filologiazko oinarri-oinarrizkoen artean. Horiei etenezinezko loturaz estekatuak hizkuntzarekikoak oro, behin baino gehiagotan esaeren ulerpen zehatza bera barne. Azkue eta Urquijorekin hasi eta arestian itzali zaigun Irigoyen, Lafon eta Mitxelena bitarte, mende honetako filologo nagusiak arazo hauek edo horiei lotuak argitzen saiatu dira. Beraiek eta sona gutxiagoko beste anitz izan ditut solaskide azken hamabi-hamabost urteotan RS-en inguruan egindako ikerketetan, zeinetarik batzu orain liburu honetan, edizioaren aitzinean eman azterketan, biltzen diren."' Lehen kapituluan A -zehazkiago W, honen orijinala- eta B errefrau bildumak Garibairenak direla frogatu nuela uste dut. Ene arrazoibideak bildumen tamaina, kopiagilearen egileazko lekukotasuna, errefrauen ordena, hizkuntz azterketaren ondorioak, A-ren ekoizpena ulertzeko B ez den iturriren baten beharra eta bi bildumen arteko grafiazko lotura izan 11 Kapitulu bakoitzaren hasieran bada lehen argitaratuen (1.a, 2.a, 3.a, S.a) berririk, nahiz eta oraingo hau prestatzean aldaketak eta gehiketak hain ugari izan diren non zenbaitetan (bigarrenean bereziki baina baita bostgarrenean ere) itxuraldaketa ia erabatekoa gertatu den. XVIII SARRERA ziren. Bestalde RS ez dela Garibairena egile ezezagun bat(zur)ena baino ere erakutsi nuelakoan nago. Honetarako grafiazko eta hizkuntzazko argudioak badira, eta horretan lagundu ere zuen aurretiaz Urquijok RS-ei buruz eraikitako teoriaren ahulezia nabarmenduak eta baita RS-etan, batetik, eta A-B bildumetan, bestetik, errepikatzen ziren zenbait errefrauren ezberdintasunak pisatuak ere. Azterketaren bi atalak gertatu ziren elkarren osagarri, bateko gogoeta eta ondorioek bestekoak laguntzen eta indartzen zituztelarik, ene ustez, bata zein bestea aski litzatekeen arren Urquijoren teoria deuseztatzeko. Alabaina, biak ukitu nahi izan nituen haren ordezko baten oinarriak sendotzeko eta, bidebatez, ondorio berriak (W eta B-ren arteko kronologia zehazteko edukinezko eta grafiazko arrazoiak) emendatuaz. Arrazoizkoa iruditu zitzaidan bide horretatik abiatzea 16. mendeko bizkaierazko errefrau bildumen testukritikazko arazo ugarietan argiren bat egiteko. RS-ek bere aldetik ere frango buruhauste eta galdera sortzen zituelarik testukritikari zegokionez, beste atal batzuetarako utzi nuen (agortzeko asmorik gabe, bidenabar) RS-en azterketa monografikoa, soilik Garibairen sortez egin zezakeen argiagatik nerabilelarik bilduma hori. Bigarren eta hirugarren kapituluetako azterketan testukritika ez-stemmatikoaren alderdi batzu ukitzen dira, bereziki iturri bilaketa eta berreraiketa formalari legozkiekeen zenbait (d. Lakarra 1988a, 1991a). Bigarrenean Refranes y Sentencias eta Hernán Núñez-en bildumaren arteko harremana aztertu dugu. Urquijok RS-en etorkiari buruz aurkeztu zuen teoria nagusia, hots, bilduma hori gehienbat Hernán Núñez-enetik itzulia zela azalduko dugu eta iruzkinduko, lehenik, eta, haren ikerbideak miatu ondoren, bi bildumen arteko erlazioak ikertzeko bestelakorik den bilatuko. Urquijoren ondorioak RS-en iturriez ez zaizkidala zuzenak iruditzen erakutsi dut: hobe esan, ene usteko, ez zuen frogatu Hernán Núñezena dela RS-en iturri nagusia, ezta bilduma hau ere -hipotesi ahulagoaren aurka- «zati larri batean» gaztelar errefrautegietarik itzulia. Hala balitz ere, bidenabar, ez zatekeen sendotuko RS-en etorkiei buruzko Urquijoren beste hipotesia, hots, bilduma hau zela Garibairen bietarik bata. Izan ere, ez da ezer hark bere lanaz damaizkigun berrietan HN-tik deus hartu zuenik suposatzeko eta Urquijo ez zen saiatu ere egin bide hau urratzen, Filologiak eta horren barnean testukritika ez-mekanikoak eta iturribilaketak beharrezko duten metodologia ahalik eta hertsiena lantzeko saiotzat jo behar da bertan aurkeztua, ord;a, inondik ere ez Urquijoren usteketa -seguruenik susmo zuhurretan oinarrituaren- jipoitze eta masiaketa lantzat. Ez da egia baizik eta hura frogatzeko edo deuseztatzeko bidea (egiantza neurtzeko edo areagotzekoa, hobe) helburu nagusi. Hirugarrenean hizkuntzalaritzako ohiko usadioen eredura, oraingo honetan iturriaren erabilerak iturria neurri batean berreraikitzen lagun XIX REFRANES Y SENTENCIAS (1596) gaitzakeela erakutsi nahi izan dut kasu-adibide saihestezin batez. Iturriaren eraginaren azterketa bana banakoaren aurrean testu edo hiztegi emailearen egituratik abiatuaz haren isla testu (hiztegi) hartzailean ikertzen da, ondoren horretatik iturriaren egitura eta -inoiz- tamaina erdiesteko asmoz. Lehen hiztegien artean (ñabardura zenbaitekin, d. Lakarra 1991a) landutako azterbide hau RS eta Hiztegi Hirukoitz-aren Eranskin-aren arteko erlazioei ezartzen zaie. Orain arte RS E-ren zenbait puntu, sarrera zenbaiten etorkia funtsean, azaltzeko erabili arren (cf. Mitxelena 1961, 1964, 1967 eta, bereziki 1970), nago E baliatuaz -eta Oihenarten laguntza poxi batez- ez soilik Larramendik egin haren erabileraz, baizik eta RS-i berari buruz ere (orobat transmisioaz) zerbait jakin dezakegun. Laugarren kapituluan RS-en etorkiari lotuko natzaio. Larramendiren Eranskin-eko iturri garrantzitsu dela ikusi dugu dagoenekoz eta haren lekukotasunaren harat-honatak zehazteak interes berezia du, bizkaieraren historiarako duenaz landa, L-ren hiztegiaren osaketaren irudi garbiagoa izan dezagun; euskal paremiologiaren historia eta geografiak ere asko irabaziko luke jatorri hori ezagutuaz. Gorago (hasierako kapituluan) lehen hurbilketa bat egin dugu RS eta Garibairen errefrauak erkatzean hizkuntzazko datuak ere erabili ditugularik; datu horiek dagoenekoz ez dute zalantzarik uzten, Garibai eta RS bizkaieraren (B) azpieuskalki ezberdinetarik direla salatzean: zehatzago, erkaketa horren arabera Garibai ekialdeko enparaduko lekukotasunekin (Barrutia, adibidez) dihoakigun bitartean, RS-ek B-mendebalekoetan lituzke bere kideak; bostgarren kapituluko hizkuntz azterketa zabalagoak ere bermatu egingo du zuzenbide hau. Ondorio horiek abiapuntutzat harturik, kapitulu honetan aitzinamendu zenbait emendatuko dira, Refranes y Sentencias-en jatorriaz egin izan diren baieztapen eta hipotesi batzu (Urquijo-Guerrarena, Azkueren izenean dabilena, Kapanagarena) miatuko dira eta, halaber, haien alde zein kontra diren argudioak eta argudio horien pisua. Atalaren bigarren zatian hipotesi berri bat plazaratuko dut, bai bildumaren hizkeran, bai realia delakoetan, eta baita literatur soziologian oinarrituaz. Orain ere erabiliko diren arrazoiketa sendoenak halabeharrez hizkuntzazkoak badirateke ere -eta hortik Orozkoren aldeko iritzia bereziki aztertua-, literatur soziologiaren, eta realia-en aldetik datozenak ere miatu nahi izan ditut, Bilboko literatur ekoizpen eta giroaz -ia erabat ezezagun gertatu arren orain- garai hartarako diren aztarrenak aipatuaz, norabide berean doazelarik batak bestea indartzen duela uste baitut. Esan behar dut, ordea, kapitulu honetako gaia ere ez dudala ahortutzat jotzen, lehen ziren elementuei berririk gehitzen ahalegindu arren, eta etorkizun diren azterketek zehaztuko bide dutela hemengo enea. Euskal hizkuntzalaritza historikorako lekukotasun garrantzitsutzat jo izan da arrazoi osoz Refranes y Sentencias. Segidako bostgarren kapitulu- xx SARRERA ko orrialdeetan eta hiztegiarekin (adizki guztiak barne) eman seigarrenarekin bere pisu hori zein den antzeman ahalko dela uste dugu. Orobat, bizkaiera zaharraren barruan ze argitasun egiten digun bere lekukotasunak ere miatuko da, hizkuntz ezaugarri larri batzuen azterketa gonbaratuaren bitartez; bidenabar, kapitulu honek errefrauak eurak irakurtzean norbaitek izan ditzakeen zenbait zailtasun arintzeko ere balio bide lezake. BZ-ak euskalkien artean duen kokaguneaz eta ustezko urruntasunaren lehenagoko eztabaida baten iruzkina (d. Lakarra 1986b) eta corpusaren aurkezpen llaburraren ondoren, Refranes y Sentencias-en hizkeraz aritu gara, zenbait ezaugarri morfosintaktiko larriren azterketaren bitartez; gero ondorioak atereaz RS-en kokaguneaz BZ-aren barnean, aurreko azterketaren eta abian diren beste zenbaiten (fonetikazkoa batez ere) laguntzarekin. RS bazter hizkera bat(zu)en isla legez azaltzen zaigu, arkaismu ugari eta berrikuntza esanguratsu zenbaitekin, Mikoleta bilbotarraren hizkeratik gertuen BZ-ko testuen artean. Gure ustez, agerian gelditzen da aurreko iruzkinak BZ-ak (eta inoiz bizkaiera osoak) diakronikoki eta alderdi batzuetarik bestera izandako bilakaera diferenteen azterketarako ematen duen laguntza. Liburu honen egilea adina gutxi ohartzen bide da bertako akats, huts eta eskasiez, noizbait osatu nahi lukeen formazko eta berariaz metrikazko azterketaren beharraz, demagun. Bestelakoak aztertzeko, RS-en islatuko litzatekeen euskal gizartearen egitura, ohitura eta arimarekikoak eta, badira eta badirateke xume hau baino prestatuagoak. Testuaren laugarren mendeurrenarekin burutu den liburu hau, bereziki, haren edizio arazoz eta zalantzaz betetako edizioa, Refranes y Sentencias-en ezagutzan lagungarri izan ledin nahi genuke. Azken orduan eta aurreko urteotan egileak zor anitz hartu du testu hau dela eta: Gidor Bilbao, Ricardo Gómez, Iñigo Ruiz Arzalluz, Blanca Urgell eta Koldo Zuazo EHUko lankideek kapitulu hauetariko zenbait idaztaldi eta itxura diferentetan irakurri eta zuzenketa eta ohar garrantzitsuak egin izan dizkidate, testuaren honako edo harako pasarte zailez argitasunak eta ideiak emanaz inoiz eta nireak kiroltasunez pairatuaz, beste askotan. Antonio Cid (UCM) adiskideak 16. mendeko gaztelerazko literaturaz eta bestez duen ezagutzaz eta eskuzaballuzatu zidan garaiko errefrautegi argitaragabe aberatsaz oso neurri laburrean baliatu ahal izan naiz oraingoan. Xabier Kintanak liburu hau argitara zedin agertutako borondatea eta faksimila ahalik eta hobekienik eman zedin izan dituen lanak ere ez ditut ahaztu nahi, ezta Josu Oregi zenaren familiak hura gauzatzeko Darmstadt-en zenaren fotografiekin eman dizkigun erraztasunak ere. Euskaltzaindiak bilduma honetan egindako abegia eta Bizkaiko Diputazioko Kultura Sailaren laguntza ezagutzea benetan atsegin zaizkit. XXI REFRANES y SENTENCIAS (1596) IKERKETAK GARIBAIREN BILDUMAK ETA REFRANES Y SENTENCIAS 1. Aitzinekoak,e 1.1. Garai beretsuko lapurterarenaren tamainara iristen ez bada ere, corpus aski zabala aurkezten digu bizkaiera zaharrak;1 aldameneko euskalkiak baino naroago delarik, alde honetatik, testuek damaiguten informazioa haietatikoa baino jori eta ñabarrago ere bada sail gehiagotatik ilkia izanik.? * 16. mendeko errefrau bildumen gaia zegokion Donostian EHUaren 1985eko Udako Ikastaroan (irailaren 7an) bizkaiera zaharraz irakurri nuen txostenaren 2. zatiari (cf.Lakarra 1986a zeinen bertsio, ustez hobetua, den atal hau). Bertan BZ-ak filologiaren aldetik dituen arazoetarik bat erakutsi nahi nuen, adibide praktiko gisa, txostenaren 1.koan hizkuntzaz mintzatu ondoren. Zati hau uste baino gehiago luzaturik, ez nuen filologiaz hitzegiterik izan eta pentsaturik -agian oker- norbaitek zerbait interesgarririk eriden zezakeela arazo zahar hauetan, zehaztasun batzu erantsirik argitara ematera deliberatu nintzen errefrautegi zaharrei buruzkoa. «Zehaztasun» horiek, ordea, nik uste baino bide eta bidexka gehiagotan barrena eraman ninduten eta orduan ez nuen izan ematerik gai honi buruzko ikerketa zabalago baten lehen hasikina baizik. «Bizkaiera zaharra gainerako euskalkien arrean» izenarekin ilki zen (Lakarra 1986b, hemen aldaketa anitzekin 5. kapitulu bezala emana) aipatu txostenaren I.ko zatia eta han idoro daiteke nahi izan ezkero bibliografia aski xehea hizkera horretaz eta baita segidan aipatuko ditudan testuez ere; ikus halaber, Lakarra 1990b. 1 Hots, lehendabiziko testuetan hasi era Larramendirekin amaitzen den B-ren historiaren garaiak. Aurreko oharrean aipatu laneko Lko atalean laburtu ditut Larramendi mugarritzat hartzeko arrazoiak. 2 Araberaren materialetarako ik. bedi N. Landuchio. Dictionarium linguae cantabricae (1562)-ren M. Agud eta K. Mitxe!enaren argitalpena (Donostia 1958), Gamizen poesiakazken argitalpena J. Goikoetxea Maiza zenaren Juan Bautista Gamiz Ruiz de Oteo. Un poeta bilingüe alavés del siglo XVIII, Gasteiz 1984-- eta, agian, TA V-en ernaten diren 1610eko bertsoak (cf. M. J. Kerejetaren iruzkina Memoriae-n). Testua laburra bada ere, ezin interesgarriagoa F. Altunak aurkitu duen 18. mendearen akabuko Araia aldekoa; aurki argitaratuko da hari buruz atondu lan bikainarekin batean. Azterketarako ik. K. Mitxelenak Landucciri egin sarrera, bere «Sobre la lengua vasca en Alava» (in Vitoria en la Edad Media, Gasteiz 1982,298-306), E. Knórren «Gamizen hizkeraz zertxobait», Euskera 19 (1974), 218- 230. oroeta, bereziki Zuazo 1989, 1996a (Betolatzaz) eta 1996b (orokorra), aipatu Altunaren lanaz ato Gipuzkera zaharrari buruz ez dazagut lan orokorrik; testu garrantzitsuenen erreferentziak aurki daitezke ASJU 19 /1 (1985),235. or. eta hh. Gainerakoetarako ik. TA Veta I. Sarasolaren «Contribución...»; prestatzen ari naiz (Fide! Altunarekin) guztion argitalpena, 3 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) Prosan, halabeharrez, dotrinak eta antzekoak dira nagusi, abondo baititugu (nahiz eta, beharbada, ekoiztuak oro ez ezagutur' oraintsu arte bizkaitartzat jo ohi zen (ik. 4. kap.) Betolatzaren 1596koan hasita:" Kapanaga mañariarraren 1656koa, 17. mendeko baina fetxagabe dugun Viva [esus deitu ohi dena, 1678ko Amiletaren Antzuola aldekoa, 1691-99ko Zubia-Lezamiz durangarrena. Hau 1700 artekoari dagokionaz; 18. mendean, eta mugatzat hartuko dudan Larramendi heldu arte, beste bi durangarrenak: Arzadunen 1731koa eta Urkizuren 1737koa. Guzti honez gainera baditugu 16. mendearen hasierako San Frantziskoaren ordenako erregelako formula bat eta 17. mendearen bukaerako bulda labur batzu ere. Prosa ez-erlijiozkoan, frai Juan de Zumarraga durangarrak bere arrebari 1537an egindako gutun bat, Ibarguen-Cachopín kronikan datozen Andramendiko apokrifoak, Mikoletaren Modo breue de aprender la lengua vizcaína-n (1653) itzuli elkarrizketa atseginak, eta Mendietaren kuadruko zati laburra gordetzen ditugu. Bertsotan era askotako poesia dugu: 1) ahozko tradiziotik Garibaik eta bestek bildu herri kantak (Olaso eta Milia Lasturkoarena bezalako eresiak, Arrasate, Sandailia eta Beotibar legezko baladak); 2) poesia liriko landua (Oihenart eta Mikoletaren bitartez ezagutua, adibidez) eta 3) poesia historikoa (< Garibairenak direlarik. A. Blecuari jarraikiz (1983:61-2 eta 70) letra greziarrek orijinal idealak adierazten dituzte /- - -/ ikurrak kutsadura. neta 1596ko bildumaren artean eta '1' eta A-ren artean testu bat edo gehiago izan zitekeen guk ezagutu ez arren; <1> eta B-ren artean, aldiz, ez dirudi horrelakorik gerta zitekeenik B Garibairen eskutikoa izanik. 12 GARIBAIREN BILDUMAK ETA REFRANES Y SENTENCIAS litzateke Urquijoren teoria deuseztatzeko. Alabaina, biak ukitu nahi izan ditut -irakurlea areago nekatzeko arriskua pairatuaz- haren ordezko baten oinarriak sendotzeko. Segidan azaltzen ditut ene arrazoiak. 4.1. Cuaderno hitzak ez du egun esanahi bakarra, edota hobe, «orri bilduma ez handiegitzat» ulertu ohi bada ere beti, bilduma horren tamaina eta baita orriena ere aski ezberdina izan ohi da batetik bestera. Garibaik osatu zituenak, aldiz, tamaina berekoak edo beretsukoak bide ziren «un quaderno» eta «otro dellos» bidali zituela esateko, bigarren sorta handiago edo txikiago zen markatu gabe, lerroz-lerroko itzulpena eman zuela markatzen duen bezala. Ez bide zuen horrelako zehaztasunik egiteko beharrik, ordea, hitzak berak aski baitzioen garai hartan tamainaz; hots, orain baino askozaz tamaina mugatuagoa zedukan kuaderno batek. Hara, bestela, nola azaltzen zuen Diccionario de Autoridades-ek hori oraindik 18. mendearen hirugarren hamarkadan: Quaderno. sim.El conjunto o agregado de algunos pliegosde papel dobladosy cosidosen forma de libro...Llamantambiénel libro pequeño o conjunto de papel en que se lleva la cuenta y razón, o en que se escribenalgunas noticias, ordenanzaso instrucciones, como el Quaderno de Millones, de la Mesta, &c... Llamanen la imprenta al compuesto de quatro pliegos metidosuno dentro del otro. Ez dirudi bigarren adiera dagokionik Garibairen erabilerari, ez dagokion bezala hemen kopiatu ez ditugun «karta sorta» eta «ikasle zigor»; lehendabizikoaren eta hirugarrenaren arabera cuaderno deitzeko bilduma batek lau orri beharko zituzkeen izan, edota ez askoz gehiago (algunos) behintzat. Cobarruvias bere 1611ko Tesoro-an -soilik 20 bat urte beranduago Garibairen hitzetatik-laburragoa da: «se dixo porque ordinariamente es de quatro pliegos, y assí se llaman quaterniones cerca de los impressores-.V Bada, hamabi orrialde ditu A_k18 eta hogeitazortzi B-k Michelek zioenez (ik. gorago § 2), baina gogora bedi bigarren honetan euskarazko hilen eta egunen izenak eta zenbait aditz ere bazela.'" batak 64 errefrau ditu eta 63 besteak, biek dituztelarik gaztelerazko lerroz-lerroko itzulpenak eta oharrak hitzen eta errefrauen erabileraz, bidenabar, RS-etan behin ere agertzen ez direnak. 17 s.u.; ik. ostera Larramendiren erabilera aurreraxeago, baina gogora bedi jada 18. mendearen erdialdekoa dela. 18 Ik. Zubiaur eta Arzamendik (1976) beren lanaren eraskinean ernaten duten faksimila. 19 Gainera B-ko errefrauen gaztelerazko azalpenak luzeago izan ohi dira. 13 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) Bestalde, RS-en orijinala Darmstadt-eko alea baino luzeago ez balitz ere -eta dagoeneko badakigu bazela-v'", 64 orrialde ditu, 16pliego beraz; tamaina diferentzia handiegia Aeta B-rekin ezer esangabe uzteko eta sorta handiegia «otro quaderno» soilarekin aski izateko. 4.2. Ez zait alferrikakoa iruditzen A-ren izenburua gogoratzea: Refranes en Bascuence compuestos por Esteban de Garibay y Camalloa. Zergatik jar zezakeen izenburu hau inork baldin eta Garibairena ez balitz? Urquijok nahi bezala Garibairen bilduma bataz (B-z) baliaturik egina balitz ere ez zukeen horrelakorik jarriko eta bai «urliaren bilduma», edota, zintzoago izanik delako urlia hori, «Urliak Garibairi erantsitako errefrauak», «Garibairenetarik atera eta Urliak erantsitako errefrauak» edo antzeko zerbait; zeren eta zer zentzu du Garibairen izenean jartzeak harenak ez diren hainbat, ia sortaren erdia inguru? 4.3. Gainera, ez dirudi A osatzeko B erabili zenik, bien gonbaraketarik arinena ere horren kontra mintzatzen baita ozenki. Ikusi ditugu gorago Aeta B-k batera eta bakoitzak bere aldetik dituzten errefrauak. Alabaina, gonbaraketa horrek ezer erakutsiko badu ez da A / B ordenan egin behar, goian Urquijori jarraiki egin bezala, baizik eta B / A alderantzizkoan, soilik horrela ikus baitaiteke Urquijok arrazoirik izan dezakeen A bilduma Beta beste zenbait materialez baliaturik beranduagoko euskaltzaleren batek osatua dela esatean. Hara bada egokitasunen zerrenda: B A B A B A B A 1 2 17 4 33 9 49 0 2 5 18 12 34 57 50 0 3 0 19 45 35 24 51 6 4 0 20 0 36 0 52 16 5 28 21 10 37 0 53 52 6 25 22 35 38 0 54 0 7 3 23 0 39 20 55 0 8 19 24 0 40 41 56 32 9 58 25 0 41 7 57 34 10 56 26 0 42 0 58 33 11 46 27 48 43 0 59 0 12 0 28 21 44 30 60 17 13 0 29 1 45 37 61 0 14 0 30 36 46 14 62 0 15 0 31 53 47 44 63 0 16 0 32 13 48 0 64 0 20 Cf. Mitxelena 1970 eta haren gainerako lanak. Lakarra 1996a-n aritu naiz honetaz luzeago; ikus hemen 3. kapitulua. 14 GARIBAIREN BILDUMAK ETA REFRANES Y SENTENCIAS Datu hauen arabera, A-ren egileak B erabili zuela suposatuaz oso gertaera bitxia agitzen da, zeharo azalduezina hipotesi horren barruan: A-ren egileak 37 errefrau hartuko lituzke B-tik baina behin ere bi segituan hartu gabe, nahiz eta inoiz sorta hartatiko bederatzi bata bestearen atzetik eman, eta usu hiruzpalau. Jauziak, gainera, handiak dira B-tik hartuak omen ziratekeenen artean: 2-5, 28-25-3-19-58-56-46, 4-12-45... 4.3.1. Soilik B-ko 56-57-58 zenbakiei dagozkien A 32-34-33.ek dirudite salbuespen lehen soan; hurbilagotik begiraturik, ordea, erabat ezberdinak dira ondorioak. Ikus ditzagun errefrauok: B 56: «Porque Bilbao siendo uno de los mejores pueblos de la tierra bascongada, tampoco faltan en él trabajos a los malos, como donde quiere, dizen: Bilbao, allí también malo el maldición, Bilbao, an vere donge-ac uirao». A 32: «Porque los malos donde quiera hallan por la mayor parte la acogida deuida a sus obras, dizen: Bilbao, an vere dongueac virao, Bilbao, también alla allí el malo maldición». 'B 57: «Porque en Bergara, uno de los buenos pueblos de la .tierra bascongada, sucede entre los vezinos aver de ordinario muchos pleytos, dizen: Bergara, santíguate y pasa, Bergara, ceñatu eta ygara. Ygara se dice por ygaro, por el consonante, porque también la arte poética tiene en esta lengua sus licencias». A 34: «Por las gentes de algunos pueblos que, naturalmente por disposición de sus astros, son inquietos y bulliciosos, dizen: Bergara, ceñatu eta aygara, Bergara, santíguate y pasa». B 58: «Porque la villa de Villa real de Urrechua, que quiere dezir "villa real del avellano", tuvo en un tiempo muchos debates y pleytos con las tierras sus circunvezinas, dixieron, por los que nunca saven salir de contiendas y pleytos: Villa real del avellano, siempre guerra sigue vos, Villa real de Urrechu, veti guerrea darraicu». A 33: «Por los pueblos que andan en diferencias y contiendas con sus vezinos, dizen: Villareal de Urrechu, veti guerrea darraicu, Villarealde Vrrechu, siempre os sigue la guerra. Es la de Guipúzcoa, y a diferencia de la de Álaua de la Casa de Abendaño se llama ésta de Vrrechu». Begibistakoa da guztien arteko lotura: hirurak dira hiru euskal herriri dagozkionak, eta hirurek dituzte Ibl-z hasten diren herrion izenak esaldi hasieran; beste datu guztiei bildurik honako honek ez du batere laguntzen Urquijoren hipotesia eta bai, aldiz, kontrakoa. Hots, A zein B Garibairenak balira eta suposatuko bagenu bietan -bigarrenean, bederen- gogoratuahala paperean jarriak direla bertako errefrauak, orduan askozaz errazago litzateke azaltzea nola bi sorten artean ugari diren errepikatzen direnak baina ez ordena berean; 3 errefrauok ez lirateke horren salbues- 15 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) pen baina indargarri, beren egitura berdintsuak eragingo bailuke bat gogoratzean beste biak erakartzea. 4.4. Errefrauon hizkuntzak ere Garibairen egiletasunaren alde jokatzen duo A-ren kopiagilea (egilea Urquijorentzat) jadanik Urquijok markatu legez, giputza zen zenbait xehetasunetarr'! ikus daitekeenez: B A 17,30,34 noe 4,9,57 nore 2 errabarria 5 erreverria 9 barriae 58 verriae 11 elexara 46 elicara 27 axeriae 48 ayeeriae 7 gox 3 goiz 45 ectau 63 du 31 miia 53 miña 60 arraynae 17 arraiae 2 esa ga1ray garria 5 ecbagalcaigarria 33 esa guinen 9 eehaguinean Era honetako formak gonbaratu eta gero zera ateratzen du Urquijok ondoriotzat: Esta conformidad de formas, de los refranes regalados por Maestre a Francisque Michel, con las que en la actualidad se usan en Mondragón, y la discrepancia de estas últimas con las de los proverbios del Memorial Histórico Español, parecen confirmar mi presunción, fundada en otras consideraciones, de que el Códice Cc 79 [B] era del propio Garibay, y que, en cambio, los refranes del Códice G 139 [A] constituyen otra colección, distinta de la primera, aunque basada en ella (Urquijo 1919: 531-2). Sorta bateko eta besteko errefrauen ordena gonbaratzean ene ustez aski argi ikusi ahal da A ez dela B-tik aterea. Hemen ere berdintsu gertatzen da, Urquijok besterik uste izan arren, zeren eta datu hauek oztopo gehiago suposatzen baitute haren teoriarako, bera konturatu ez bazen ere. Nahiz ere onartu A-ko kopiagileak zenbait aldaketa egin zituela hizkuntzaren aldetik, aski da aldaketa horiek aurrean zeduzkan Garibairen bilduma orain galdu batean (lehen W deitu dugunean) egin zituela proposatzea, eta proposamen honek bere alde lituzke aurreko buruetan (§§ 4.1.- 4.3.) egin gogoetak. 4.4.1. Gainera Urquijoren hipotesiak ez du azaltzen A-k B-rekin batera (Urquijorentzat B-tik hartuak) ez dituen errefrauak zergatik ez dauden 21 Zerrenda honetarako Urquijok (1919: 531) emandakoaz baliatu naiz, zenbait eransketa eta zuzenketa eginaz. 16 GARIBAIREN BILDUMAK ETA REFRANES Y SENTENCIAS gipuzkeraz, giputza izanik A-ren egilea, edota gutxienez, B-rekin batera dituenetan baino gipuzkerazko hitz eta forma gehiago ez den agertzen: A 22 Vestec er leguez Pieruc surra, A 23 Garean gareana leguez, A 8 Adin onari aquio, A 27 Ez vr eta ez arddo, A 43 Vrte barri, isuac vere iguerri, A 49 Bardin Burgos eta Marquina, A 52 Hora il daguien mendian guicona idoro ez didila, A 59 Ez euguia ot orde. Ez dirudi leguez, surra, garean, gareana, adinonari, arda8, barri, vere (= ere), bardin eta idoro formak agertuko liratekeenik (A 49 osoa ere seguru asko agertuko ez litzatekeen bezala) giputz baten bilduman, egilea (eta ez soilik kopiagilea) bera izan ezkero. Egia da 51 det eta 61 gefurra ere ematen direla B-n kiderik ez duten errefrauetan, baina bakarrak dira eta eredu bizkaitarren aldaketatzat ere azal daitezke (cf. § 4.4.). 4.5. Guzti honen aurrean aterabide bakar bat dela deritzot Urquijoren hipotesiaren barnean: A osatzeko egile gipuzkoar horrek Beta beste bizkaierazko iturriren bat erabili zuen eta hortik atera zituen B-n ez direnak. Iturri hori idatzizkoa bide zen, ez baitirudi daitekeena denik giputz batek Bizkaian edota bizkaitarrei biltzea erreírauok eta gero hauek ere Garibairen izenean ematea, berea ezkutuan utziaz. Gainera, bada uste horren aldeko frogaren bat ere; hara zer irakurtzen den A 46.aren gaztelerazko zatian: Por los que de pusilánimes no se atreven a emprender cosas buenas, y quando alguna vez las ayan comprendido son desgraciados en ellas dicen... A 46.ak badu bere kidea B-n, baina ezin esan huts hori handik hartu zuenik edo hura gaizki irakurtzean sortu zenik, oraingoan B-n ematen den gaztelerazko azalpena ezberdina baita: B 11: «Por los que tarde y con desgracias, corniencan las cosas, dizen...» Ez delarik B hor iturritzat darabilena, ez ote W aurrean duena? 4.6. Urquijoren hipotesiaren aurka erabiliko dudan azken arrazoi mota grafiazkoa da. Izan ere Refranero Vasco-n ukitu zuen Urquijok grafien arazoa baina, bildumei buruzko bere usteak beharturik edo, ez zen kon- turatu22 A-n eta B-n badirela zenbait xehetasun beren egilea (ez kopiagilea) bat eta bera dela frogatzeko adinako direnak. 22 Aski bedi gogoratzea «discrepancias ortográficas» deitu ziola hitzaurreko azterketari, 17 REFRANESY SENTENCIAS(1596) 4.6.1. Ezaguna da, aski ikertua ez bada ere, /é/-ren (oraingo < ts > aren) idatzizko islapenak buruhauste larriak sortzen zituela garai luze batean. Pedro de Madariagak 1565ean < ss > zerabilen egiteko horretara- ko: La S muchas veces se pronuncia apretando bien la lengua al paladar de arriba en medio de dicción como essea «casa», ossoa «lobo», assoa «mujer vieja»; y por eso se pone doblada para denotar aquella espesura de la pronunciación.P Betolatzak 16. mendearen bukaeran bakunaren bitartez ematen zuen afrikaria ere: deusat, deusuguz, jasi, hiracasi (eta bederazi, eriozea, gorpuzecoac, viziza), etab., eta berdintsu egin zuten Larramendi aurreko beste bizkaitar gehienek ere (ik. § 4.8.1. RS-i buruz puntu honetan): Viva jesus 2 cer, esan, situcen, vicia, gustia, can, errazoa, eriozacoa, passiñoecoa, 3 curze, ceinzuc, gaguicenzat, ezquerrecorean, deucegule, ezerean, 4 ussu erracoacora, guizonari, deuzut, etab.; Kapanaga iv deusat, v gauragati, fauoreciduco, egoci, ceinen bicicea, 3 eriocea, zeñazen, gagican, essaten, 6 iassarriric, 11 iasizala, 13 gorpucecoac, iracassi, 16 vssain, 19 misericordiossoac, asseco, icussico, 20 deusat, 22 iracasi, 29 deusut, etab.;24 Mikoletav' 8 esan, 11 estabilsas, 12 diñosu, 73 bissar, 102 ossasunendaco, 103 osasun, enessat, 150 enesat, 227 ysi, 231 urgazi, 240 basuac besteacayti, 242 mayordomusat, etab.;26 Zubia-Lezamiz27 1 diraz, cazpirac, pertenecietan, 6 poderossoagan, 10 gorpucagaz, 11 gorpucic, 42 essan, 96 aussi, 101 passinoa, 103 eriozea, 153 jassarriric, 201 eusacala, etab.28 23 Apud Julio Urquijo «Notas de bibliografía vasca. XIII. Pedro de Madariaga, vizcayno, vascófilo», RIEV 13, 1922,248-51. or.: aipamena 250-251. oro 24 Bada salbuespenik (iv ecsean, ecsaguncaac¡ baina soilik hitzaurrean dirudienez, eta hor ere badira esaguncetan (iv) eta beste. 25 Zenbakiak eskuizkribuaren lerroenak dira 1.Sarasolaren (1983: 187-212) argitalpenaren arabera aipatuak, 26 Cf. «Las fricativas se representan por s y, excepcionalmente por ss f.,.] e, f y z son muy poco frecuentes y aparecen casi siempre en préstamos claros, como mecede, aunque tampoco falta mesede. Las africadas se representan por ss o s [...]. Parece que nada sistemático puede establecerse respecto a la grafía de Micoleta en este punto. Excepcionalmente encontramos z p. ej. en 25 axechu ozbat "un cerceganillo" y ts en 20 ytsuric» (Sarasola 1983:210). 27 Apud Sarasola 1983: 146-55; orain ere zenbakiak orijinaleko lerroenak dira, Sarasolaren argitalpenaren arabera aipatuak. 28 18. mendearen lehen zatiko testuei dagokienez ik. Lakarra 1985b, 244; d. «en la mayor parte del ms. [Landuccirenean] se emplea la grafía Sf (alguna vez sz) para las africadas ts y tz, sin distinguir una de otra, mientras que las fricativas aparecen representadas por ss (o s) Yf [...]. Más adelante, Baltasar de Echave en 1607 distingue por medio de digramas (t + e o z y s), aunque no siempre, las africadas vascas» (Mitxelena 1954c: 124). 18 GARIBAIREN BILDUMAK ETA REFRANES Y SENTENCIAS Nahiz eta bietan < S > hutsa ere erabili egun < ts >ren bitartez islatzen dugun soinua idazteko, A-n B-n baino < sh > gehiago agertzen da: A3 osha, B7 osa, A 10 ush, B 21 us (baina azalpenean usha), A26 ausbo (oker, ausho), A35 ush, B22 us (eta azalpenean usa), A20 usean, B39 usean, A43 isuac, B3 esagalcaygarria, B13 esean, B20 vildos, B37 losavagueac, B43 arras. Alabaina, digrama hori ere Garibairen (eta ez A-ren kopiagilearen) asmakizuna izan bide zen oraindio eman ez dugun B-ko azken exenpluan agertzen den gaztiguaren arabera: 13. «Porque cada uno haze mejor sus negocios por sí que no po~ terceras I?ersonas, dizen que el lobo tiene a su cabeca por el mejor mensajero: Lobo el su cabeca mensajero mejor Osho-ac vere burua mandatariric onaena. En este lugar, y en otros muchos de esta lengua, se ha de herir mucho la S; y porque ayude algo, se pone aquí la haspiración, sin otra necesidad». 4.6.2. W eta B-ren etorkiak areago lotzen dituen bigarren grafiazko xehetasun bat aipatuko dut. Koldo Mitxelenak argiro erakutsi zuen bezala (1977a: 48-9), bizkaiera zaharrak bokal sudurkariak zituen, oraindik geroago zubererak eta erronkarierak legez. Inoiz, RS-etan esate baterako, sudurkaritasun hori idazkeran islatu ez bazen ere -zeinu zehatz baten peitu izanik-29 lekukotasunak argiak dira. Jadanik aipatua dugun Pedro de Madariagak zioenez «la n algunas veces se pronuncia en las narices, como en oracioa,ardaoa, y para denotar aquella n se deue sobreponer una cifra de esta manera a modo de nariz - ». Hara zer dioen, bada, B31-k: Por los hombres cuydadosos en sus propios negocios dizen: Diente en el dolor tiene el que lengua allá Aguine an min daben-ac miña ara Aguina llaman al diente, y lataaguina a la muela. Aquella dición miña, que significa «lengua», se ha de pronunciar algo con las narizes, supliendo la n de la tilde con ellas, cosa muy usada en esta lengua en muchas dicciones, porque si se escribiese con la n diría mina, que es «dolor» y «amargura». 29 Cf. «Como el ms G 139 de Garibay escribe miia y arraiac, en vizc, modo miña y arra(i)ñak, es seguro que los autores de esta época, a falta de un signo inequívoco para indicar las vocales nasales, pudieron renunciar a señalar la nasalización. Este es sin duda el caso de otros textos, sobre todo RS, donde la comparación con el vizcaíno actual y con textos posteriores permite inferir la existencia de vocales y diptongos nasales a pesar de la ausencia de toda notación» (FHV, 49. or.). 19 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) Beste errefrau batean ere dotrina bera errepikatzen du: B60 «Por los que deven, y quanto más se le acercan los plazos de las pagas, están más temerosas dellas, o recelan algún otro mal que se les acerca, dizen: Redes las quanto más cerca, pescados los apretados más. Sara-ac urr-ago, arrayn-ac estu-ago. Quiere dezir: Quanto más se acercan las redes, tanto más se afligen los peces. Arrayna se ha de pronunciar con las narizes sonando la n de la tilde, porque arrania no quiere dezir nada, y arrayna significa pescado en general, y a los ~eces pequeños llaman eccaluac en plural y eccalua en singular». o Bada, bi bildumetan ezagutzen dudan (A) markaren erabileraren exenplu bakarra A27an ematen dena dugu: Por los hombres muy tibios, que no son para bien ni tampoco para mal, dizen: Ez ur, eta ez ardao Ni agua ni vino. 4.7. Nakion orain Urquijoren hipotesiaren bigarren zatiari. Gorago ikusi dugunez, B bai baina A Garibairena ez zela pentsatuaz RS zuen haren bigarren bildumatzat eta hori frogatzeko bost arrazoi ere ematen zituen. Alabaina, aurrerago (§ 3.2.) aurkeztu arrazoiok oso ahulak iruditzen zaizkit: lehenean urteen aldetik ezinik ez dela baieztatzen da soilik, ez ordea, Garibairen aldeko ezer erakusten; bigarrena eta hirugarrena oso oinarri eskasen gainean eraikiak ditugu, RS-etan ez baitira 10etara iristen handikiei eta herriei buruzkoakr'! arrunt gutxi, beraz, 560 ezagunen artean egile / biltzaile genealogista baten behar berezirik izateko; Idiáquezen semeak liburu edo liburuxkarik lruñean argitaratzean ere ez da Garibairen egiletasunaren aldeko (kontrakorik ere ez jakina) argudio sendoegirik,32 eta, hortaz, hizkuntzari dagokion Urquijoren azken arrazoia baino ez zaigu gelditzen. 30 Garibairen azalpen hau ulertzeko gogora bedi, Dodgsonek egin Kapanagaren edizioaz ari dela Mirxelenak FHV 49. OL, oharrean dioen bezala, kopiagileei leporatu behar zaiela usu e') hori mantendu beharrean n ezartzea. 31 Cf. 167 Erioac erecan Butroeco alabea Plencian, 270 Muxica arerioacaz aguica, 273 Cacean, garean ta ez Ybarguengorean, 404 Butroeco meniac gayti ez ysquilosay echi, 92 Celangoada Butroe OTOC daquie, 284 Aramayo dabenac ezlemayo, 334 Daygu Coliz auzi ta garea vaquez bizi, 378 Albia deunga dustien abia. 32 Antonio Pérez Goyena, SJ-ren Ensayo de bibliografía navarra-ren arabera (Dip. For. de Navarra-C.S.LC, 1949,11,83-84,117,148. oro eta 278, 305 eta 326. zb.ak) Alonso Ydiáquez y Muxicak 3 liburu atera zituen -1612, 1615 eta 1617an, bestalde, 1596tik aski urruti- edota, hobe, zizkioten Assiayn-en etxean. Hiru kasuetan bere karguari (< letra aurki daiteke hegoaldeko testuetan, batez ere erdaratiko zenbait mailebutan, baina baita noizik behin euskal ondare zaharrekotzat ditugunetarikoren bat (hume, esaterako) islatuaz, sistematikotasunik gabe bada ere; honela erakutsi izan du Mitxelenak (1979a) eta RS-etan oinarriturik, hain zuzen- Azkueren saio zaharrago (1935: 115) baina ez hain sakon baten ondoren. Haatik, lan interesgarri hauek ez zaizkigu hemen axola orduko fonologiarekiko ondorioengatik, RS-en biltzaileak zituen grafiazko ohiturez diotenarengatik baizik. Mitxelenak frogatu duenez < h >ak RS-etan bokal arteko hiatoak markatzeko balio du: hahoaz (372),parrahua (220), q[ue]ric (53), quehea (360),queheac (364), etab., Kapanagaren dotrinan, Viva Jesus-en eta bestetan inoiz jazo legez. Markatzekoa da, aldiz, Garibairen errefrauetan ez dudala horrelakorik behin ere eriden: asiac (B64), axeriac (B27), axeriari (B73), bear (B45), gueiaenean (B4), etab. Baina gonbaraketa hitz hasierako bokal aurrean da esanguratsuena: hasko dira RS-etan, 84 Mitxelenaren kontuen arabera: hurrutirean (147), huri (148), hurte (150), hurrieteac (249), hurdinetan (166), hiñarchi (112), hiz (284), haoa (87), hendorea (73), etab. Horietarik 44 dira hu-, 20 hoeta 24 ha-, he- eta hi- (Mitxelena 1979a). Mitxelenak dioenez, h- horien sailkapena ez da halabeharrezkoa, zeren eta berariazko joerarik ez balitz bokal bakoitzari agerraldi kopuru berdintsua tokatuko bailitzaioke; zehazkiago, bokal bakoitzari bere euskal tesru eta hiztegietako agerraldi frekuentziaren arabera: A-ri gehien, Eri gutxixeago, l-ri gutxiago, eta oso gutxi 0- eta U-ri. Ikerlari berak azaldu bezala, hu- ugari horiek badute zergatirik: betebeharra ez da u- bokala eta kontsonantea (hueuo eta ueuo-ren gisan) bereiztea baino, oraindik 22 GARIBAIREN BILDUMAK ETA REFRANES Y SENTENCIAS finkatu gabe baitzen gazteleraz, eta gaztelera zen eredua, < V > eta < U > ren grafiazko bereizkuntza (d. Mitxelena 1979a). RS-ei buruzko Mitxelenaren datu hauek Garibairen bildumarekin erkatzean -B-ra mugatuko naiz Urquijoren irizpideekin jokatzeko (gogora § 3.0. eta § 3.4.ean esanak)- oso besterik aurkitu dut: h-aren exenplu solte eta bakar bat (B 52 hora), alegia. Esan gabe doa RS berea izateko hhaboro behar lukeela erabili B-n edota, alderantziz, askozaz gutxiago RSetano Are gehiago, RS-etako 44 hu- kasu horiek eman zitezkeen 96ren artean gertatzen dira (ia %50a, beraz), 96 baitira, oker ez banago, bilduma horretan u hasieran duten hitzak; B-n, aldiz, 16 bider ematen da u-, behin ere h-rik ez daramalarik. 4.8.1. Grafiatik atera gabe, RS-etan ez dut gure oraingo < ts > irudikatzeko Garibaik asmatu eta usu erabili zuen < sh >ren exenplu bakarra (338 oshoa) baino aurkitzen; aberas (2), aberassoc (2), esea (6), esagácea (58), losauagueac (66), sorosi (78), aus (79), asoa (79), ossoac (226), hussic (332), ussa (426) errenkadak erakusten duenez < s(s) > baita nagusi egiteko horretan, nahiz eta Garibaik inoiz erabiltzen ez dituen < xs > (Iauxsten, 211), < csh > (ocsho, 133), < cshsz > (vicshzdunic, 455), < ts > (lotsaga 263, etsecoandrea 259) eta < shs > (oshsoac 74,480, oshso 471, eshse 442, eshsean 434, eshseraco 537, esheco 473, 525, ushsa 442) ere ageri. 4.8.2. Ez partikulari dagokionez bada, halaber, zer esanik. Garibairen bi errefrau bildumak gonbara bagenitza, laster konturatuko ginateke Aren kopiagileak ez bihurtu dituela bere orijinalean er zirenak, bat edo beste pasatu bazaio ere; B-n, aldiz, er da duguna.V RS-etan, ostera, ukapenaren 54 agerraldietatik ez agertzen zaigu 53tan eta behin soilik es. Ene ustez, grafiazko ezberdintasun hauek berak aski lirateke baieztatzeko Garibai ez zela izan RS-en egilea. 4.9. Hizkuntzan ere nahikoa dukegu zenbait xehetasunekin ondorio berdinera iristeko azterketa zabalagorik ez den bitartean, bederen, xehetasun horiek ongi hautatuz geroz gai baitira auzia erabakitzeko. 4.9.1. Mitxelena konturatu zen zuhurki Garibairen errefrauetan beti eta juntagailua erabiltzen zela eta RS-etan ta dela askorekin aldaera nagusia (1985: 214). Kopuruek ez dute zalantza izpirik uzten, ene kontuen arabera 4 eta-ren alboan 135 ta baititugu RS-etan,38 Garibairen erre- 37 Cf. A12, 13,27 ez...ez, 22 er, 30 cetoa [irakur eztoa], 35 ez euguia, 36 ectaroa, 37, 55, 56 ez eta B 18,32 ef...ef, 44 eztoa, 22 ef euguia, 30 eftaroa, 45 ectau, 9 eceac, 10, 15,25,29, 63 ef. 38 4 eta 123 datoz Soto Michelena 1978-79: 15 hh, s.u. Hiztegi hau lehendabiziko hurbilketa bezala erabil daiteke soilik, analisi eta metodo akats larriak baititu errazki ohar daitekeenez; artean ikus bedi, adibidez, egon sarrera. 23 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) frauetan 18tatik 18ek eta dutelarikr'" halaber, eta baino ez da agertzen Garibairen bitartez ezagutzen ditugun testu laburretan ere."? Mitxelenak berak esan bezala «hori kontuan eduki behar zuten bilduma hau [RS] eta oraingo gureak [A eta B] esku beretsutik datozela uste izan dutenek» (1985: 214). 4.9.2. Kontuan izan behar zuketen, halaber, Valizco oleac burniaric eguin ectaroa dakartela bai A 36 eta baita B 30.ak eta Balizco oleacburdiaric ez RS 15.ak, euguia dutela A 35, A 39 eta B 22ak eta euquiarren RS 264ak, gogaeta dela «pensamiento» A 57 eta B 34ean eta gogaiera, aldiz, RS 395ean, jabea dagoela A 45 eta B 19an eta jaube RS 54, 286an, jaubea RS 551ean, urri-k «marzo» esan nahi duela B 46 eta B 47an eta «octubre» urrietea-k RS 149an eta orobat soilik done ematen dela RS-etan eta bai hori eta baita san eta santi ere askozaz txikiagoak diren Aeta B bildumetan: RS 318 Done Vicen, 320 Done Meterij Celedon, 545 Otu doneari, 254,280 Doneaneco euria, baina A 16 San Simon etaJuda, A 6Jaun Santi Laurenti, B 52 Sanct Simon eta Juda, B 57Jaun done Laurenti, B 63Jaun done Martinen. Erabat kontrako esanahia duen hitzean A 32, B 56 dongueac dugu RS 222, 387, 440 deunga, 207 deungen, 97 deungueaenean-en kontra eta baita A 60 izen baina RS 414 hucen eta 461 huzena ere. 4.9.3. Hitzetatik atera gabe, bada oraindik RS eta beste bi bildumen etorkiak bereizten dituen xehetasunik. Ez luke zer aipatu, jakina, RS-etan Garibairen bildumetan agertzen ez diren hitzak agertzeak, hura handiagoa izateaz at, gaiak ere ez baitira beti errepikatzen hitz berdinak eman daitezen. Alabaina, markatzekoa deritzot Garibairen bildumetan esaterako hapaxik (ia «hitz arrarorik» ere esango nuke) ez agertzea; urri = «marzo» (B 46, 47), diago =«hieren / dice» (A 20, B 39), eben =«aquí» (B 44) eta manturio «azeriak arrapatzeko tranpa» (A 48, B 27) baitira aipagarri iruditzen zaizkidan berba bakarrak. RS-etan, ordea, ugari dira; ikus, adibidez, Aeta B letretan ageri dire- nak: aberasgarri «aparejo para enriquecer» (11) agika «a dentelladas» (270) alaune «majada» (152) alberdau «regozijado» (482) alogadu «alquilar» (388) altamia «taza» (543) andera «señora» (290) andizuren «honor, principal» (392,507) anker «cruel» (12) apizetan «robar» (509) aretx «bellota» (37, 109) arritu «reñir» (52, 386) asakatu «acabar» (171) aspertu «vengarse» (10, 362) 39 Ez zait salbuespen iruditzen A25 Mita urte igarata ura vere videan. 40 Cf. sa~ar errea eta ardaa garria (TA V 75), jauna eta andrea (TA V 76). 24 beralan «de la misma manera» (333) beranketan «hacerse tarde» (521) behse «abarca» (24) betsegi «vaca con cría» (411) bizikide «manera de vivir» (133) burrustu «acometer» (424) GARIBAIREN BILDUMAK ETA REFRANES Y SENTENCIAS asto «fiador» (249) auzkin «pleitista» (75) azarkunza «atrevimiento» (165) azarri «atrevido» (383) baist = bait- (35) baratxexe «despacito» (173) basoi «montañero» (522) bats «orujo» (99) belorit «rollo, horca» (196, 197) Hitz guztiok ez dute, jakina, pisu bera. Baliteke zenbait zerrendatik kendu beharra ere, nik ezagutzen ez ditudan bizkaierazko testuetan agertzeagatik; bestalde batzu soilik forma edo esanahi horrekin dira hapax edo ia ezezagun. Nolanahi ere, gutxitu beharrak gutxiturik, kopuru hau RS-en hiztegi osora heda baganeza, 145 bat genituzke (adizkiak kanpo) bilduma horretan agertuko litzaizkigukeen gainerako testuetan kiderik ez duten hitzok. Kontuan harturik Garibairen 3ak41 90 errefrautan ematen direla RS-eko 145 hauek 560tan ematen diren bitartean, erraz ikus daiteke bilduma honetan agertzen diren hitz ezezagunen proportzioa ere askozaz handiagoa dela; zehazkiago, RS Garibairena izateko bilduma horretan soilik 18 hapax eman beharko lirateke edota, alderantziz, Garibairen bildumetan 23 bat eriden. 4.9.4. Izen eta aditz morfologian ez da gehiegi Garibairen errefrauek eskeintzen dutena, bildumak txikiak izateaz gainera, aditza ezabatzeko joera atzeman baitaiteke, Urquijo ohartu bezala.V RS-ekiko gonbaraketa arlo honetan zaila bilakatu arren hortaz, bada hemen ere etorki ezberdinaren alde argiro mintzatzen den xehetasunik. Ezaguna denez, bizkaieraren azpieuskalki batzutan -n > -0 ematen da lehenaldian, ez ordea gehienetan; zehazkiago, fenomeno hori mendebaldeko itsasaldean, Bilbo alboko herrietan ematen izan da Azkuek eta lehenago Zabalak markatu bezala: Por 3.er defecto cuento la supresión de la n final de los artículos, practicado en los pueblos de la costa del mar cercanos a Bilbao, v.g. yan eguia por eguian, o evan «él lo comió», etorri cidi o za por cidin o zan «se vino», yoan ekio por ekion o yacon «se le fué» (1848: 57; d. Lakarra 1986b). 41 Ez dut diago kontatzen adizkia izaki, lehen RS-ekoekin ere egin ez legez. 42 Cf. «En bastantes de los refranes de las dos colecciones que comparamos [A eta B] se suprime por completo el verbo; por ejemplo Andiac andiro (xi), noc vere gogoeta moeta, etc.», Los refranes de Garibay, 539. oro eta «Bien que beaucoup de proverbes de Garibay soient des phrases sans verbe...» (Lafon 1943:1,67). 25 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) Hara zer irakur daitekeen Mikoletaren Modo breue-an (1653): 10 nic vostac conta nincean, 142 sillae etorsan Salamancaric baina 126 Flandesic etorri sirea, 141 non eguin sidi?, Poesietan on oynerechu, mudadu nindia, vior equida, emon senguida, (ik. 4. eta 5. kapituluak). RS-etan ere badira -edun formak, eta are nagusi ere dira, gutxigatik izanarren: 52 citean, 75 nenguid, 263 nindin, 294 cizan, 364 eban (eta 345 ezeuan, 228 ezeban), 419 neuen 513 neban, 513 necan (eta 513 nezan), 526 jacaza, 557 zan, baina 244 neuca, 244 eusta, 294, 486 cidi (eta 359 fidi), 332 nentorre, 332 necarre, 344 ezequida, 388 citea, 438 nencarre, 535 eguia, 535 nenza, 555 neguia. Garibairen errefrauetan, aldiz, ez da -n gabekoren agerraldirik: A 2, B 1 cidin, A 11 citecen, A 19, B 8 engarren. 4.9.5. Garibairen errefrau eta testuetan "edun-esi orainaldiko eta lehenaldiko pluraleko 3. pertsonaren formarik ageri ez arren daue, euen edo oso antzeko zerbait ziratekeela suposa daiteke horrelakorik erabili izan balu; hori dioskute ez bakarrik gaur egungo dialektologiak (d. Etxaide 1984: 228, Gaminde 1984: 1, 302) (auen) baina baita 18. mendearen hasieran Aramaio eta Arrasaten bizi izan zen Barrutiak ere: 85 chacurrac eurac eguiten dave, 349 goizean bein emaiten dabe, 33 profeta sagraduac escrividu eben. RS-etan, ostera daude, "euden aurkitzen dugu, -d-rekin, berriz ere mendebaleko hizkerek ohi nola: 3 aberassoc jaya daude, 3 aucooc vere yguy daude, 54 iaube bat daude asco, 85 iaunac asco daude, gueyago beardaude, 316 andra guztioc erceti / erabilico aude veti, 441 gaxtoac daude hucen gueyago, 440 aldia gauzac daude. 4.9.6. Ez naiz gehiago luzatuko hizkuntzazko gonbaraketa honetan, ene ustez, orain arte emandako frogak aski baitira RS bilduma Garibairen eskutik ez zela atera erakusteko. Guztiz ezinezkoa ez den, baina itxadoten ez dudan berri ezezagun bezain pozgarriren batez bere egilea nor izan zen sekulako jakingabe jarraitzea atseginegi ez den arren, ez dirudi beste aukerarik dugunik oraingoz (ik. halere 4. atala). 5. Laburbilduaz Orain arteko gogoeten arabera W (A-ren orijinal galdua) eta B -ez RS- dira Garibaik atondu zituen bi errefrau bildumak; Urquijok zuen 26 GARIBAIREN BILDUMAK ETA REFRANES Y SENTENCIAS kontrako iritziaren arrazoi nagusia -bietan 37 errefrau errepikatua- aski ahula iruditzen zait aurkakoa mantentzeko. Izan ere, edozeinek dakiena da norbera ere asko errepikatu ohi dela errefrauak, ipuinak, kantak zein txisteak buruz emanez, eta areago kopuru batera iritsiz gero, baldin eta memorio oparoko kasu bereziren batekin topo egiten ez badugu, bederen; ez da harritzeko gauza bera gertatzea Garibairi ere, batez ere bilduma bata bidali zuenetik Idiáquezen eskariz bigarrena paperean jarri arte aldi luze edo luzexkarik izan balitz. A bilduma, G139 zenbakiarekin Madrilgo Biblioteca Nacionalean gordetzen dena, gipuzkoar kopiagile batek egina da; W-ren kopiagile hau aski zintzo izan bide zen, ez baitzuen seguru asko aldaketarik egin, grafia eta hizkuntzazko txiki eta gutxi batzuez landa (d. § 4.4.), ez eta W-z atetiko beste materialik erabili A osatzeko. Hau dela, deritzot, Urquijok erabili eta hark kontuan ez izandako beste datzu batzuren azterketak demaigun ondorioa. 6. Eranskina. Aeta B-ren ekoizpen ordenaz 6.1. Urrats bat aurrerago emanaz, galda daiteke zein izan ote zitekeen Garibaik Idiáquezi bidalitako lehena eta zein bigarrena, W eta B-ren arteano B da, ene aburuz, lehendabizi bidalia, eta W bigarrena. Ohar bedi, hasteko, B-k hilen eta egunen izenak ere bazituela, nahiz Francisque Michelek ez argitaratu (d. § 2; orain ik. Urkizu 1989). Gogora bedi Garibaik dioenez Idiáquezek errefrauak eskatu zizkiola lehendabiziko sorta bat hartu ondoren: El señor donjuan de Idiáquez, del Consejo de Estado de su Magestad, deseó otros refranes en su lengua vascongada sobre los que le di antes en un quaderno, y en 18 de julio de este año de [15]92 le envié otro dellos a Valladolid con su interpretación interlinear, palabra por palabra, y en el sentido de ellos para su mejor declaración. Ez dio lehendabizikoan errefrauez kanpo beste zerbait ere bidali zion Idiáquezi, mementu horretan ez baitzitzaion horrelakorik axola, baina ia segurua iruditzen zait bigarrenean soilik errefrauak bidali zizkiola: W sorta, beraz. 6.2. Bada, beharbada, beste arrazoi moeta bat ere lehendabizi osatu eta bidalitako sorta B dela suposatzearen alde. Gorago ikusi dugunez, A-n Bn baino < sh > gehiago agertzen da lél (egungo < ts » islatzeko. Zehatzago, 6 kasutatik'':' 4tan < sh > dakar A-k; B-k, aldiz, lltatik behin baka- 43 Kanpo uzten ditut echa-, etab., A-ko kopiagilearen aldaketak izaki ez baitugu erabakitzerik W-n < s > ala < sh > ziren; alderantziz, ausbo-k (26) W-n < sh > eskatzen du zalantzarik gabe. 27 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) rrik.44 Garrantzitsua da, ordea, exenplu bakar hori, bere azalpenean proposatzen baita espreski < sh > hautatzea soinu hori adierazteko. Burura datorkidan azalpen modu bat honako hau izan daiteke: demagun B dela lehendabizi osatutako sorta eta hori paperean jartzen ari zela pentsatu zuela Garibaik digrama hortaz baliatzea, gazteleraren ortografiak ez baitzion eskeintzen hoberik. Alabaina, soilik beranduago erabaki bide zuen sistematikoki, edota ia sistematikoki bederen (A-ko < s >ak oro ez balira kopiagilearen aldaketak), letra hori eta ez besterik erabiltzea. Nolanahi ere, zailago iruditzen zait alderantzizkoa onartzea, hau da, W litzatekeela 1.ko bilduma eta hor ia erabat < sh > erabili ondoren hurrengo bilduman ezagutzen ez dugun arrazoiren batengatik ahalik eta gutxien erabili zuela; § 6.1.ekoa ere kontra luke. 6.3. Hau litzateke, bada, testuon arteko loturak islatzen dituen stem- ma: B [1592 edo lehen] (W) [1592] A [17. m.] RS [1596] 44 B 13 osho-ac; B 2Iaren azalpenean halaber usha (errefrauak us). 28 REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA o. Kapitulu honetan" Refranes y Sentencias eta Hernán Núñez-en bildumaren arteko harremana aztertuko dugu. Urquijok RS-en etorkiari buruz aurkeztuzuen teoria nagusia, hots, bilduma hori gehienbat Hernán Núñez-enetik itzulia zela azalduko dugu eta iruzkinduko, lehenik, eta, haren ikerbideak miatu ondoren, bi bildumen arteko erlazioak ikertzeko bestelakorik den bilatuko. Hara segidan bere egitura: § 1. Urquijoren baieztapenak eta erizpideak; § 1.1. Gonbaraketaren ustezko emaitzak taulan bildurik, § 2. Urquijoren emaitzen sailkapena: a) errefrau kiderik gabeak edo esanahi ezezagunekoak, b) soilik euskal kideak dituztenak, e) euskal eta (gaztelaniaz landako) erdal kideak, d) euskal eta erdal kideak (gaztelania barne baina etorki bezala hori aipatzeke), e) soilik erdal kideak (gaztelania barne) etorkiaz ezer esan gabe, f) soilik gaztelaniazko kideak, HN aipatzeke edo hari hurbiltzeke, g) gaztelaniazko kideak, HN RS-koaren iturburutzat duelarik eta beste lekukotasunik gabe, h) gaztelaniazko kideak, HN RSkoaren iturburutzat duelarik baina beste zenbait lekukotasunekin, i) erdal kideak, gaztelaniazkoak landa, HN RS-koaren iturburutzat duelarik; § 3. HN-tik hartutakotzat Urquijok aurkeztu errefrauen azterketa orokorra: § 3.1. Euskal Herriko gertaeren eta euskarazko hitz-jokoen garrantziaz; § 3.2. HN-tik hartu 'omen) atzerriko hizkuntzetako errefrau oro horrela ote?; 3.3. Ad sensum-eko antzekotasunak; § 3.4. RS-eko erdarazkoa euskarazkoaren itzulpen; § 3.5. RS-eko gaizki ulertuak; § 3.6. Aldaerak luzelaburrean RS eta HN-ekoen artean; § 3.7. Bestelako aldaerak; § 3.8. RSeko euskararen polimorfismoaz; § 3.9. RS-eko hitzen zenbakien garrantziaz; § 3.10. Euskalerriaren Yakintza-n bildu RS-eko(en aldaer)ak; § 3.11. Urquijoren emaitzak iraulirik eta haien iruzkina; § 4. Metodo berri bat RS eta HN arteko erlazioen azterketarako: § 4. 1. Urquijoren benetako emaitzak; § 4.2. Bikote eta segida luzeagoez; § 4.3. Metodoaren ezarketa eta emaitzen azterketa: RS-ek erabili HN-ren berreraiketaz; § 5.Ondorio orokorrak: RS-en HN-ekiko zorraz. * Aurreko bertsio askozaz laburrago, xehetasun eta azterpide gutxiagokoa argitaratu zen Patxi Altunari egindako omenaldian (Lakarra 1990a); orduko akats guztiak ez ziren egile honen erruz izan, ordea. 29 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1. Aurreko kapituluan (§ 3.1.) gaztigatu bezala, Urquijok ez zuen inoiz argitara eman, gogo zuen legez, RS-i buruzko «Sarrera» hori, eta han-hor-hemen (bereziki bere RS-aren edizioko iruzkinetan) sakabanaturiko oharrez jabetu behar dugu obra horri buruz zituen ideiez. Etorkiari dagokionaz, halere, baieztapenak ugari dira, eta interesgarria izan zitekeen arren bere iritzi eta frogak luzez azal balitza, nahikoa argiro antzeman dezakegu haren hurbilketaren muina ondorengo pasarte honetan: [...] Me hubiera sido fácil tomar los refranes italianos, franceses y portugueses que cito de colecciones modernas, más correctas que las antiguas; pero para la tesis que defiendo -de que la colección del Comendador es la fuente principal del libro vasco de 1596- me conviene no hacerlo. Quiero en efecto, hacer patente que, en varios casos, cuando el refrán vasco se asemeja más que el castellano a un proverbio extranjero, éste se halla incluido en la obra de Hernán Núñez. Véase para más detalles mi Introducción. Entiéndase bien, que no sostengo que no existen refranes vascos originales, sino que los de la colección de 1596 están tomados en grandísima parte de los refraneros castellanos (RIEV 5,378, 1. oh.).' Ezinezkoa zait hemen 560 errefrau ezagunen etorkia banan banan aztertzea; alabaina, aurkeztu nahi ditut zenbait gogoeta Urquijoren gonbaraketa metodo eta erizpideez, erakutsi nahiz haietan diren zenbait akats, ondorioak -neurri handi batean gutxienez- zalantzagarri bilakatzen di- tuztenak. Has gaitezen Urquijok berak bere sailkapen arau nagusitzat duenetik: Por lo demás, ingenuamente declaro, que creo podría intentarse, aun independientemente del estudio comparativo que ahora nos ocupa, una clasificación de los proverbios vascos en cuanto a su originalidad, basada exclusivamente, en el lenguaje de los mismos. Es decir, que dicha clasificación debería atenerse a mi juicio, a la regla siguiente: No debe considerarse como proverbio genuinamente vasco, aquél que contenga una o varias palabras alienígenas o el que revela por su construcción influencia latina, francesa o española (RIEV 3, 155; etzana nirea). adibide zehatzak ere ematen dizkigularik: Hállase, por ejemplo, comprendido en la primera parte de la regla, el prov. 110 de Oihenart: Casina guisen-eguiac labea du ahultzen eta exea aurrizen; y entra a mi juicio de lleno en la segunda, el n° 1 de Refranes y Sentencias: Adi adi ce jaun goycoa dagoc adi, Mira con cuidado q. el Señor de lo alto te está mirando (ibidem). 1 «Encontramos su equivalente castellano, como de costumbre, en H. Núñez- (199.ean), «como lo están [tomados] otros muchos de esta colección, del libro de H. Núñez- (32.ean antzera 60.ean), «en la tantas veces nombrada colección del Comendador» (63.ean), eta antzekoak errazki bil eta ugal daitezke. 30 REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA Nago erregela gogorregia den, orain gutxik onartuko lukeen garaiko garbizaletasunean oinarritua izateaz landa, ez baitu ez bere lehen zatian (mailebu lexikoak), ez bigarrenean (mailebu sintaktikoak) besterik gabe salatzen errefrau baten atetiko etorkia zalantzarik gabe; gogora bedi, beste eremu batean, goldearen izenaz eta euskal goldeez beraiez Caro Barojak aspaldi markatua. Aski da errefrau jator batean hizkuntzak hartu dituen mailebuetarik bat islatzea haren, ez mailebuaren, jatortasuna ukatzeko; ezinezkoa da honelakorik onartzea, tradiziozko literaturako generoetako hiztegi eta hizkuntza oro har, delako gai bati etorkiz dagokionaren eta garai batean mintzatuaren arteko hitzarmena baita: d. aipatu ahalko litzatekeen bibliografia ugariaren artean errefrauei baladei bezain ongi egokitzen zaizkien D. Catalánen (1977: 231hh) ondorioak. Ez da, beraz, inondik inora aski generoaren edo gaiaren jatortasuna deuseztatzeko. 1.1. Hara taula batean ezarriak haren ustezko emaitzak.l" RS HN 1 2 3 40 (it.) 4 327 5 364 6 316 7 29 8 280 9 275 10 11 163 12 13 14 15 16 74 17 150 18 ? 61 19 ? 55 20 21 RS HN 22 ? 141 23 24 355 25 20 26 ? 45 27 28 29 303 30 31 357 32 33 435 34 35 36 ? 387 37 15 38 39 40 90 41 ? 450 42 RS HN 43 44 45 46 47 110 48 49 50 51 87 52 53 54 271 55 56 57 f.g. 58 59 60 5 61 ? 62 63 283 RS HN 64 65 276 66 412 67 68 69 342 70 127 71 72 73 74 75 76 77 59 78 35 79 457 80 81 154 82 83 84 30 lb Laburdurak: f.g. = folio gabe [Urquijoren oharretan], it, = italierazkotzat emana HNen, fr. = frantsesezkotzat ibid.; beherago (§ 3.11., 3. taulan) eriden ahal da hemengo hau berrantolaturik. 31 32 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) RS HN RS HN RS HN RS HN 85 125 90 165 205 86 ?- 126 427 166 206 87 290 127 167 207 19 88 128 272 168 208 89 10 129 169 209 ? 338 90 130 359 170 210 282 91 131 11 171 211 1 92 132 172 212 93 302 133 173 213 54 94 277 134 134 174 80 214 95 413 135 282 175 215 341 96 136 77 176 89 216 341 97 137 457 177 217 341 98 113 138 303 178 f.g. 218 342 99 88 139 179 219 342 100 140 180 220 339 101 422 141 181 337 221 339 102 142 182 222 344 103 143 183 435 223 353 104 144 184 337 224 368 105 145 185 225 339 106 146 186 ? 294 226 303 107 136 147 90 187 227 304 108 148 139 188 228 334 109 149 189 229 334 110 282 150 190 353 230 111 282 151 191 387 231 334 112 165 152 2 192 388 232 339 113 278 153 f.g. 193 125 233 114 154 194 127 234 135 115 155 8 195 279 235 116 55 156 196 274 236 141 117 59 157 197 237 281 118 158 438 (fr.) 198 238 293 119 1 159 328 199 115 239 21 120 83 160 200 240 121 2 161 201 241 122 112 162 202 242 417 123 163 203 243 413 124 164 204 244 REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA RS HN RS HN RS HN RS HN 245 285 325 413 365 246 358 286 326 413 366 437 247 358 287 327 411 367 127 248 288 60 328 368 133 249 403 289 60 329 369 250 290 330 370 251 291 456 331 371? 408 252 292 115 332 372 153 253 64 293 333 373 91 254 294 334 374 255 295 335 459 375 256 348 296 155 336 376 279 257 345 297 278 337 377 258 405 298 279 338 378 23 259 299 125 339 379 260 300 340 380 261 441 301 341 15 381 68 262 ?39 302 342 1 382 63 263 303 343 423 383 264 304 130 344 384 137 265 144 305 345 385 402 266 137 306 346 386 267 457 307 347 387 268 308 150 348 388 269 309 349 389 270 310 350 355 390? 308 271 343 311 351 400 391 272 361 312 352 115 392 112 273 313 128 353 427 393 90 274 282 314 354 394 3 275 315 355 115 395 282 276 52 316 356 283 396 277 59 317? 275 357 397 278 157 318 430 358?464 398?320 279 319 157 359 399 115 280 320 305 360 400 281 321 360 361 401 282 322 305 362 402 283 323 136 363 403 284 324 400 364 404 33 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) RS HN RS HN RS HN RS HN 405 440 474 508 273 406 441 ?284 475 509 ?292 407 154 442 476 510 408 443 477 511 52 (fr.) 409 444 478 ?6 512 410 445 ?358 479 513 445 411 446 480 ?64 514 ?269 412 447 481 515 413 448 ?412 482 516 414 ?282 449 425 483 517 415 ? 113 450 484 518 417 451 ? 157 485 87 519 418 452 486 283 520 419 453 487 ?317 521 25 420 293 454 ?36 488 115 522 421 455 489 523 422 456 490 524 423 457 491 348 525 424 458 ? 165 492 526 425 458 459 493 527 282 426 153 460 494 528 427 301 461 60 495 459 529 292 428 301 462 ?398 496 530 293 429 463 497 531 ? 156 430 309 464 498 532 431 302 465 499 159 533 432 ?301 466 ?21 500 447 534 433 467 279 501 335 535 434 468 502 337 536 435 469 503 337 537 356 436 116 470 504 399 538 121 437 418 471 ?295 505 539 438 472 506 439 ?417 473 301 507 LEHENTAULA 2. Refranes y Sentencias-eko errefrauei Urquijok (U) egindako iruzkinak ondoko gonbaraketa-sail zerrenda honetan laburtu ditut: a) inongo kiderik gabeak edo esanahi ezezagunekoak, b) soilik euskal kideak dituz- 34 REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA tenak, e) euskal eta (gaztelaniaz landako) erdal kideak, d) euskal eta erdal kideak (gaztelania barne baina etorki bezala hori aipatzeke), e) soilik erdal kideak (gaztelania barne) etorkiaz ezer esan gabe, f) soilik gaztelaniazko kideak, HN aipatzeke edo hari hurbiltzeke, g) gaztelaniazko kideak, HN RS-koaren iturburutzat duelarik eta beste lekukotasunik gabe, h) gaztelaniazko kideak, HN RS-koaren iturburutzat duelarik baina beste zenbait lekukotasunekin, i) erdal kideak, gaztelaniazkoak landa, HN RS-koaren iturburutzat duelarik. Sail bakoitzeko adibideei ene iruzkinak gehitzen dizkiet datu edota ikuspegi berririk izatekotan. a. Inongo kiderik gabea edo esanahi ezezagunekoa: 50. Tilista aroan amabost urte det «Tengo quinze años por la sazón de las lentejas». «No sé a punto fijo cuál es el sentido de este refrán» (U). 55 Ynudea laztan dauenac seyari beruza «A la ama quien tiene voluntad, al niño regala». «Ignoro si existe en otras lenguas un proverbio idéntico al vasco, pero en todo caso no faltan equivalentes: Love me, love my dog; Qui aime Jean aime son chien; Spese volte si ha rispetto al cane per il padrone; Por amor del caballero, besa la dama al escudero; Quien ama a Beltrán, ama a su can; Quien bien quiere a Pedro, no hace mal a su perro; Chi ama me, ama il mio cane, etc.s (U). 76. Banabil burua ezin sinisturic erasuna elicaturazat arturic «Ando no pudiendo creer la cabeca, la locura por mátenimiento tomado». «Parece una variante del n" 57 que da a entender que cuando uno no puede sustentarse con la verdad, acude al engaño» (U). 168. Chamaratilla andia ta atorra chancharduna «Cabecón grande y camisa con arrapiezos». «Su sentido parece ser.i.x (U) Oih-en 263.a aipatuaz. 206. Goseacjolasic ez du «La hambre no tiene regozijo». «Ignoro de dónde está tomado este refrán» (U). 208. Odol bearbaguea agirtuco da eguia eurea «Sangre sin ser necessaria descubrir se ha la tu verdad». «¿Tendrá alguna relación con el 308, o querrá decir simplemente que el crimen se descubre por el rastro que de él queda?» (U). b. Soilik euskal kidea(k): 15. Balizco oleac burdiaric ez «La errería de si fuesse no aze fierro». Garibairen, Isastiren eta Peru Abarka-ko aldaerak. 35 36 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 45. Laarric ez onic «Lo demasiado no es bueno». «Me han asegurado que en Orozco es usual- dio U-k, aitortuki esanahiagatik baino antza ez duten beste hizkuntza batzuetakoak aipatuaz. 62. Gabiaroz barriac galbaeaz hura «El macero nueuo agua con arnero», U-k Peru Abarka-ko Otsein barrijak galbaiaz ura, zaarrari edarriaz bere lekurik emon ez gura eta Gernika aldean Altubek bildu zion Krijeda barrijek galbaien ure, zarrak erradan bez dakartza. Gaztelerazko Quien cree de ligero, agua coje confarnero (Col. de Refr. del s. xv, HN) eta aldaerak urrutiago gelditzen dira. 82. Tacoc deroat dodana neure echerean cejara «Para me lleua lo que tengo de mi casa al mercado». Oih. eta Zalgizeren bi errefraurekin lotzen du U-k: 81/139 Beharrac saharra mercatura eta 493 Bere caltetan sori gaizecoa mercatura doa-rekin, hain zuzen. 97. Danean dana «Quando lo ay, lo que ay». Zalgizeren 73 Dugunian bonbon, eztugunian egon eta Bizkaian orokortzat Azkuerengandik hartzen duen Dagoenean bon-bon, eztagoenean egon-ekin elkartzen duo Ez dakit ez ate diren lotuak orobat bilduma honetako 310 Dana daneguino «lo que es hasta lo ques» eta 315 Direanac direaneguino «Los que son hasta lo que son--ekin; halere, hauentzako ere Gar-ren Garean gareana legez baino ez dakar U-k. 108. Adinon da bost hume, alaba bi ta yru seme «Acomodadas son cinco criaturas, dos hijas y tres hijos». Berdintsu U-k aipatu Mogelen Alaba bi ta iru seme, adi on ume eta Arakistainen Adiñona bost hume, alaba bi ta iru seme. Gaztelaniaz kontrakoa: Hijos y pollos, muchos son po- cos. c. Euskal eta erdal (gaztelaniaz landa) kideak: 124. Asco badoc, asco bearco doc «Si tienes mucho, mucho aurás menester». Garibairen 40.a bera dela eta RS 85Jaunac asco daude, gueyago bear daude «Mucho tienen los señores, más an menester» aldaeratzat jo ondoren «Hay también proverbios parecidos a los anteriores, aplicables a los que cuanto más tienen, más gastan: por ejemplo, el francés: Plus on a, plus on dépense» dio U-k. 170. Motel oroc yznay «Todos tartamudos quieren hablar». Isastiren 58 Moteloro beti iz nai «El tartamudo amigo de hablar» ia berdina aipatu ondoren, «equivale a la sentencia latina Balbutientes plus coeteris loquuntur y al proverbio francés Les bégues sont ceux qui ont le plus de bec» diosku U-k. REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA 172. Vere araguiac ezaun «Su carne conoce». RS 369 Ezaun araguiac vere araguia «Conocen las carnes su carne» gogoratzen du U-k eta jarraitzen: «Inspirados, probablemente, en algún pasaje de la Sagrada Escritura, parecen indicar estos refranes, que la carne es flaca en todos los hombres, o, de otro modo, que la naturaleza humana se inclina al pecado. Los franceses dicen: !ls sont de chair et d'os comme lesautres, y los alemanes: Er hat auch Fleisch und Bein (Wan- der)», 338. Oshoa senar daguianac veti ojanera beguira «La que haze marido al lobo siempre mira al desierto». Oih-en (386 Otsoa senar duenac oihanera beha) aldaera aurkeztu eta gaztelerazko bat kidetzat arbuiatu ondoren alernanierazko Der Wolf sieht nur nach dem Walde eta frantsesezka Le loup a l'oeil au bois-rekin biltzen du U-k formaz eta, beharbada, esanahiz. 345. Osoac vere araguirean jan ez euan «El lobo de su carne no comió». Otsoak ez du bere aragirik xaten (Erronkarin Azkuek bildua), Otsoa esta otso araguiti alha, ordea bai berze orotaric (Oih. 383), Otsoak eztau otsakirik jaten (Azkuek bere amari jasoa), Otsoak otsokirik eztau jaten (Lekeitio), Otsoak otsokirik jan ez ta lapurrak lapurrari laztan (Azkue-s.v. laztan) eta Otsuac otsuari gachic ez ta lapurraric lapurrac laztan (Peru Abarka) dakartza U-k euskal aldaeratzat. Erdaraz, aldiz, fr. Loup ne mange chair de loup, it. !llupo non mangia delta carne di lupo, lato Lupus non mordit lupum eta hizkuntza hauetako eta alemanierazko gehiago; gazt. Quando un lobo come a otro, no ay que comer en el soto eta, batez ere, De sus carnes come urruti gelditzen dira. 349. Oric eztan erria, ybar jaun da aceria «En la patria do no ay mastines es merino el raposo». Oric esten lecuan, aceria erregue «Perros donde no hay, el raposo es rei- Isastirena eman ondoren, «Este último es, casi, literalmente, el italiano Dove non sono i canti, la volpe é ré» gehitzen du U-k alemanieraz esanahiz, ez formaz, amen dagokionarekin batean. d. Euskal eta erdal kideak (gaztelania barne baina etorki bezala hori aipatzeke): 46. Vstralt onac ardao ona «La buena vasija, buen mosto». Oihenartek Dup'a gaxtotic esta arno honic ialguiten eta Orozkon Barrika onak ardao ona; HN Cada cuba huele al vino q. tiene eta ing., lat., it., alem. eta fr.zko antzekoak dakartza U-k. 37 38 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 53. Suric eztá lecuan queheric ez «Do no ay fuego, no ay humo». RS 364 Sua dan lecurean queheac hurten eban eta Zalgizeren eta Oihenarten Su gaberic, ezta keric, Orozkoko Surik eztagoan lekuen kerik ez (Baztango oso antzekoa) eta Manterolaren Non sua dan, quea bada an dira U-k alboratzen dizkion garrantzitsuenak; HN-n Donde humo sal, fuego hayo lumbre hay aurkitzen du eta fr. Feu ne fut oncques sans fumée, Il n'est jamais fey sansfumée eta beste asko hizkuntza horretan, alem., ing. eta lato 141. Guibeleeo on dana areco gasso «Lo que es bueno para el hígado dañoso para el baco». Isasti 44 eta Arakistainen Guibeleco on dena bareeo gaizto eta gaztelerazko Con lo que sana el hígado enferma el bazo (HN fol. 74) eta La Celestina-ko Con lo que sana el hígado, enferma la bolsa datoz U-ren iruzkinean. 171. Asiac eguina dirudi, asacatuac eder «Lo comencado parece acabado, lo acabado hermoso». Zamarripak Asiek eguiñe dirudi, ta eguiñek urregorrie zuzentzen duen Azkuek Txorierrin entzundakoa eta Buen principio, la mitad es hecho, H eureux comencement est la moitié de l'oeuvre, What is well begun is half done eta beste zenbait erdarazko dakar U-k. 198. Iauxi din ezcurra oroen suegur «El arbol que cae de todos leña de fuego». Euskaraz gutxienez Isastiren Aritz eroriari oroc egur eta Oihenarten Bago erorira egurcari gusiac laster badirela diosku U-k. Erdaraz Del árbol caído todos hacen leña, Arbore dejecta quivis ligna colligit, When the tree is fallen, every man goeth to it with his hatchet, Chacun court pour faire du bois al'arbre qui tombe en terre, etab. 262. Ezta aldasicybarvacoric «No ay cuesta sin valle». Gazteleraz Arribáos, torgado, que tras la cuesta está lo llano (HN fol. 39) eta euskaraz Est[a] ikaia non estuen bere tstaia (Oih. 164) Aldatz goriá, aldats beriá (Peru Abarka), Lur gutxi aldatz bage (F. Segura, apud Azkue) biltzen ditu U-k; biarneraz Aprés la mountade, la debarade eta fr. Chaque mont a son vallon. e. Soilik erdal kideak (gaztelania barne) etorkiaz ezer esan gabe. 161. Gossaldu, barazcaldu, ascaldu ta faldu, ta hogasuna galdu «Almorcar, comer, merendar y cenar y perder los aueres», Bilduma honetako bertako 314 Doguna jan ta chiro yran «Comer lo que tenemos y ser pobres», 329. Doguna jan dogu ta arlot gara biortu «Lo que tenemos hemos comido y nos hemos buelto pobres», 438. Lar janac eta edanac guichitara REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA nencarre «Demasiado comer y beuer me ha traydo a poco» eta 213. late onac dacar guextoa «La buena comida trae mala--rekin lotzeaz gain, Oih, 26 Anhiz iana eta anhis edana da hontara nac'arrana eta 50 Asseac bazutan dacarke gossea ere badakartza U-k euskal aldaeren artean. Erdaraz, Buen comer, trae mal comer (HN fo154v) -RS 213-ren oso antzeko dakusena- eta El mucho comer, trae poco comer (HN fol124). 164. Naya euguiarren gurari gueyago dogu arren «Por tener lo que queremos más desseo entonces tenemos». «Es hoy vulgar en las formas Aunitz duenak geyago nai (Maya, comunicado por el sr. Goyeneche) y Anitz izan ta yago nai (BN-s, Diccionario de Azkue). Su equivalente castellano es: Quien más tiene, más quiere (HN fo1421)>> dakar U-k. 377. Posaco orac heyz onic ezin ley «El mastín forcado cap buena no puede hazer». «Equivale a Mit unwiligen Hunden fangt man nichts: Mit unwilligen hunden ist nit gut (ist boss) jagen: La chasse va mal quand il faut y porter les chiens: lnvitis canibus venari haud facile esto Dícese en castellano Servimos de forzados...» (U). 410. Beycut nay baocu gaur, biar, ezi, eziluma, ezicaramu «Haréoslo si quereys hoy, mañana, después de mañana». «Trae a la memoria el francés Hier, aujourd'hui, demain, son les trois jours de l'homme? que sirve para expresar la brevedad de la vida humana (Quitard, p. 483); pero el vasco, en atención a su primera parte, pudiera ser contra los que fácilmente prometen y luego van dilatando el cumplir lo prometido» (U). 440. Belucoesconcea deunga, goxeticoaez oba, aldia gauzac daude, aroarijarrain gaquioza «Tardío casamiento malo, el temprano no mejor, tiempo las cosas tienen, al tiempo sigamosle», Ideia bera, nahiz eta errefrau berezietan beste hizkuntza batzuetan ere eriden daitekela diosku U-k; adibide gisa Qui tard se marie, mal se marie eta Quien tarde casa, mal casa (1. zatia), Früh Ehe, früh wehe (2.a), Cada cosaa su tiempo y los navos en adviento (3.a). 496. Lapurrac ta gomonzalleac erru bat «El ladrón y acomodador vna culpa». «Parece el castellano A hechores y a encubridores pena por igual» baina Autant vaut recéler que voler, The receiver is as bad as the thief; Tanto e qui rubba quanto chi tiene il sacco eta beste aipatuaz U -ren iruzkina. f. Soilik gaztelaniazko kideak, Hernán Núñez aipatzeke edo hari hur- biltzeke: 39 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 23. Cematuoc oguien jala «Los amenacados comedores de pan». Oso zahartzat du U-k gazteleraz, eta izan ere 15. mendeko bilduma batean eta Blasco de Garay-ren Cartas en refranesen edota Correasengan dator; ez, ordea, HN-n. 180. Osticoa aculuaganaco ydiencat gaso «Coz para el aguijón para el buey dañosa». Gaztelerazko Dar coces contra el aguijón gogoratzen dio Uri eta horrek hizpide emanik Correas eta Samaniego (eta haren euskaratzaile Iturriaga) aipatzen. 185. Yrolagaz gaztea nequea «Con el caduco la jouen trabajo». Gaztelerazko La moza que con viejo se casa, trátese como anciana (Mal Larak azaldua) eta No conforma con el viejo la mora-rekin parekatzen du U-k. Biarnerazko esaera luze bat era badakar: Maridatye de yoen e yoene qu'ey de Diu, de yoen e bielhe qu'ey d'arré, de bielh e yoene qu'ey deu diableo 244. Onro[eJrirat neuca, baya oparinac eroa eusta «Teníalo para no menester, más lleuómelo la necessidad». Honen eredutzat U-k Correasek azaltzen duen Para no menester du: «Responde esto el que trae alguna alhaja a casa que no ha menester y la guarda para cuando se ofrezca sea menester entonces buscarla prestada; es manera de hablar extraordinaria y que parece suena lo contrario de lo que siente, esto es, para algún menester, o que se esté de sobra». 286. Hurteen gojenean jopua jaubeen aldean «En lo alto del año el sieruo cabe su dueño». U-ren ustez Dic.Aut. -ek dakarren Al cabo de un año tiene el mozo las mañas del amo-rekin lotua izan daiteke baina ez du errefrau bildumez esateko berezirik ateratzen hortik. 469. Ezcarazbaco essea ta andra losaguea, ta ypirdico puza gustia onez hussa «Casa sin fogar y muger sin vergüenca, y soplo de culo, todo vazío de bien». «El más parecido a este que conozco es el siguiente: Amor de moja, y juego de estopa, y uiéto de culo, todo es uno (HN fol. 27v.»> (U). g. Gaztelaniazko kideak, Hernán Núñez RS-koaren iturburutzat duelarik eta beste lekukotasunik gabe: 8. Beyéerroa jachiago luceago «La teta de la vaca ordeñada más larga». «Es traducción del castellano: La vaca quanto más se ordeña, más larga tiene la teta» (HN fol. 280»> (U). 110. Andra escodua basoa ostatua «La muger casada en el mote posada» «Es el castellano La muger casada en el monte aluergada (HN fol. 282v), el cual, como dice la Academia «advierte que 40 REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA la mujer casada que tiene la honestidad y recato correspondiente a su estado, se hospeda y recoge con seguridad en cualquier parte» (U). 184. Lasterrago escua aora re ez burucora «Más presto la mano a la boca que no a la toca». «Castellano: No se quita ta presto la toca como va la mano a la boca (HN fol. 337v)>> da U'-ren iruzkin guztia. 217. Otu ceguioc oean andreari, ez hurtan caldiari «No le ruegues ela cama a la mujer ni en el agua al cauallo», «No ruegues a muger en cama, ni a cauallo en el agua (HN fol. 341v»> dakar U-k. 323. Hosaylean aldiz eguzquitan, aldiz sutanzean «En hebrero a tiempos al sol, a tiempos al amor del fuego». «En Hebrero, un rato al sol y otro al humero (HN fol. 136); En hebrero, quado en casa, quddo en el hero (HN fol. 130v.»> (U). 407. Bayt aguindua ta ezertua «Haré lo mádado y lo que ve- days». «Haré lo que me mandardes y lo que no me mandardes (HN fol. 154»> (U). h. Gaztelaniazko kideak, Hernán Núñez RS-koaren iturburutzat duelarik baina beste zenbait lekukotasunekin: 5. Arri ebiloquiac oroldioric ez, erle ucatuac abaaric ez «No tiene moho la piedra mouediza ni haze panal la aueja espátadi- za», «La primera parte del refrán anterior, que también existe en vascuence en otras formas, según diré luego, debe ser traducción del proverbio castellano Piedra mouediza, nunca moho la cubija (HN fol. 364) citado ya en la Col. de Refr. del s. xv... De esta misma manera lo trae Y. L. de Mendoza...» (U). 29. Aldi chaburra lasterra vada egun astia baño obe da «Si el tiempo corto es apresurado, es mejor que el día vagaroso». «Tampoco cabe negar parentesco entre el anterior refrán y el siguiente: Más vale rato pressuroso q. día vagaroso (HN fol. 303) del que conozco también otra variante: Más vale rato acuciosoque día vagaroso (Col. de Refr. del s. xv, ref. n" 266). Y. L. de Mendoza glosa este refrán: «El heruir en todo negocio, aunque sea de poco tiépo es más prouechoso que las obras tibias aun q.e sean muchas» (U). 51. Vrdeen buztanez matracu onic ez «De rabo de puerco no buen birote». 485.a bera aldaera txikiren batekin dela markatu ondoren «No es difícil fijar el sentido de estos refranes ya que corresponden exactamente al castellano De rabo de puerco nun- 41 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) ca buen virote (Col. de Refr. del s. xv, n? 91 y HN fol. 87)>> (U). 77. Edoeeyn ollar vere aldapan «Cada gallo elas espaldas de su casa». «Paréceme evidente que el anterior refrán está formado a imitación del castellanoCada gallo en su muladar (HN fol. 59v), Col. de Refr. del s. xv, n" 71). Contra lo que ocurre en la mayoría de los casos, la traducción no me parece muy bien hecha, pues aldapa, al menos en el vascuence actual, sólo significa "cuesta, pendiente" y aldapatsu "lugar costanero, pendiente", según puede verse en el diccionario de Azkue» (U). 288. Hosqui osoa nayz etena eseuan baño oñean obea «Caparo roto o sano más vale en el pie que en la mano». «Lo encuentro al pie de la letra en H. Núñez (fol. 60): Capato roto, o sano, más vale en el pie que en la mano. De creer a Y. L. de Mendoza, indica que "Más vale bié obrar, aun que con tibieza, que no estar ocioso y descuydado" (U, alderantzizko esanahia duen errefrau bat ere aipatuaz). 322. abe da aurpegui gorri ce ez bioza balzqui "Mejor es cara colorada que no coracón denegrido". HN fol. 305 Más vale rostro bermejo que coracán negrorekin parekatzen du U-k; alabaina, bere datuak aski dira Die. Aut.-ek, sefardien errefrau bildumek, Quijote-ak, Segunda Celestina-k eta Refranes Glosados-ek (1541) ere badakartela ikusteko. i. Erdal kideak, gaztelaniazkoak landa, Hernán Núñez RS-koaren iturburutzat duelarik. Hauek eta (g)-koek behar lukete izan (ikus § 1) Urquijoren argumentuaren oinarri sendoenak eta banan bana zerrendatuka eta miatuko ditugu beheraxeago (cf. § 3.2.). 3. HN-tik hartutakotzat Urquijok aurkeztu RS-ekoen azterketa orokorra: datuak eta metodoak 3.1. Bestetara baino lehen, gorago (§ 2.a) edo (§ 2.b)-n kokatu ez dugun zenbait berezi beharko genuke RS barnean, dela 1) euskal gauzez, herriez, familiez, gertaerez... ari delako, 88. Olaso, guiehi bazue ylaso «Olaso, pocos son como tú». 92. Celangoa da Butroe oroe daquie «Que tal es Butrón todos lo saben». 167. Erioae erecan Butroeco alabea Plencian «El tártago mató a la hija de Butrón en Plencia». 270. Mu:::iea arerioacaz aguiea «Múxica a dentelladas con los enemIgos». 42 REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA 273. Gacean, garean ta ez Ybarguengorean «De la sal, de la sal, y no de la de Ybargüen», ,_ 284. Aramayo dabenac ez lemayo «A Aramayona quié la tiene no la daría». edo 2) de1a bere formaren arabera, beraietan diren hitz-jokoengatik, etab., soilik euskaraz antzeman baitaitezke eta nekez baino ezin azal baitaitezke, aldiz, itzulpen bezala: 149.H urrieteac hurri gaurac ta hurri dira aren bearrac «El octubre mengua las cosas y menguadas son sus obras». 169. Mi gestoa minago mintea baño «La lengua es más doliente que la peste». 3.2. HN-tik hartu omen atzerriko hizkuntzetako errefrau batzu horre1aote? (i) sailekoak, esaterako, argudio indartsu lirateke RS HN-rekin lotzeko errefrauok HN-engandik eta soilik HN-engandik hartu ahal bazitzakeen RS-ek; alabaina, (i)-ko guztien kopurua aski laburra izateaz gain, ez da baldintza hau betetzen zenbait kasutan: a) italierazkoak. 57. Edo eguiaz nay guzurraz elicatuco nayz «O con verdad, o con mentira mantener me he». «Para mí está tomado de uno que trae elComendador [HN]: O con verita o con busia, bisogna mantener la massaria. El italiano. O con verdad o con mentira, menester es mantener la familia» (U). 59. Guzurrac buztana !abur «La mentira, la cola corta». HN-ek italiartzat dakar (Le busie a curte le gambe, fol. 278v) baina portugesez ere badazagu eta U-k gazteleraz 15. mendean eta sefardien bildumetan ere aurkitzen du; gainera herrikoia da Lapurdin eta Isastirengan ere eriden genezake. 113. Ama onac ez dio nazu «La buena madre no dize quereys». «Es idéntico al de HN (278v.) La bona mare no dise vole vu. El italiano. La buena madre no dize quereys vos». Antzeko zenbait it. ez eze gazt., fr. eta ing.ez, Oih. Amaisuna erradan no, es nahi duna landa. Bestalde, RGIE-n 38.040 La buena madre no dice quieres (Z-M-C),2 eta aldaerak dakartza hurrengo bietan. 246. Oguiagaz hura oragaz heroen elicatura «Pan con agua, «mantenimiento de loco y mastín». 2 RGIE = L. Martínez Kleiser, Refranero general ideológico español, Ed. Hernando Madrila 1978; gainerakoak han erabili laburdurak dira: Z = Vallés, M = Mal Lara, C =Correas, RM =Rodríguez Marín, N =Hernán Núñez. 43 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) «Pan e aqua, vita de mata, aqua e pan vita de can "El italiano, Pan yagua vida de loca, agua y pan, vida de can (HN fol. 358)" da U-ren iruzkin guztia; aIabaina, gutxienez euskal "itzultzaileak" aldaketa zenbait egin zuela (eta pare bat koordinazio zahar erabili itzulpenean) suposatu beharko genuke. RGIE-n 48.482 Agua y pan, comida de can;pan yagua, carne y vino, comida de peregrino (R.M.) dakar. 256. Edoceyn berecat ta Iaungoycoa oroencat «Cada qual para sí, y Dios para todos». Bilduma honetako 491.ean ere hau bera errepikatuarren, HN (fol. 348)-ko baten ordain iruditzen zaio U-ri: «[HN] lo da en italiano y traducido al castellano: Oñi un per si & Dio per tuto «Cada uno por sí y Dios por todos». RGIE-n 18.865 «Cada uno por sí; el'Dío por todos (refrán judeo-español)» ere badator HN-rengandik hartu 18.866 Cada cual mira por sí y Dios por todos-ekin batera; badirudi gazteleraz ere ezaguna zela, beraz. 395. Gaba gogayeren ama «La noche, madre de los pensamien- tos». Italierazko La note e madre de i pensier «El italiano. La noche es madre del pensar» (HN fol. 282) baina baita fr. La nuict porte conseil «La noche trae consejo» (HN fol. 286)>> eta Prendre conseil al'oreiller «El francés, tomar cósejo en la almohada, conforme al refrán griego, en la noche el consejo» (HN fol. 374v.)>> (U). Alem.zko kidea ere badakar. RGIE-n 45.702 La noche es madre del pensar eta 45.703 La noche para pensar y el día para obrar datoz, biak Rodríguez Marín-ek bilduak. 414. Gaxtoac daude bucen gueyago vrde barruac baño «Más nóbres quel détro del puerco tiene el peruerso», «El italiano El tiene más nobres que el menudo del puerco» (HN fol. 282)>> dakar zuzen zuzenik U-k baina «Se dice en Andalucia Tié más nombres que un rebeso e giieyes» gehituaz; ohar bedi ustezko kide bietan falta dela euskarazko sujetoa, pluralean berau, bidenabar. RGIE-n 10.665 El menudo puerco tiene nombres ciento (R.M.) dugu, hau ere ideia bertsuarekin baina ez euskarazkoarekin formalki lotua. b) frantsesezkoak 60. Gaucea da laguneena ychadonaz datorrena «Del compañero es la cosa, que viene con agoardalla». «Parece tomado, como otros muchos de esta colección, del libro de HN (fol. 5v) A celluy qui attédre peult, tout vient a temps & a son ueu» (U). Alabaina, beren artean aski urruti dirudite formalki. 44 REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA 94. Dindica murcoa betatu doa «Gota a gota hinche el cántaro». «Cf. Le vaisseaul se remplit, goutte a goutte. El francés. El vaso se hinche gota a gota» (HN fol. 277v)>> (U). 130. Adisquidoc hesay «Los amigos enemigos». «Compárese con el francés que trae HN (fol. 359) Para prester ennemy est ami & amy suuent ennemy «El francés. Por prestar el enemigo es amigo, y el amigo muchas vezes enemigo» (U). Ez dirudi frantsesezko formalki hurbil denik edota HN-ren itzulpena bien tartekotzat har daitekeenik, U-ren teorian beharko litzatekeen bezala. RGIE-n 2973 Amigos, enemigos; parientes, serpientes; cuñados, mal bocado; y aun los mismos hermanos, líbrete Dios de sus manos (R.M.) dakar loturaren beharra are ahulago eginaz. 158. Ezavn adi ta ajate ondo bici «Conócete, y serás de bien biuir». «Soy recognoistre. "El francés. Conoscerse a sí mismo" (HN fol. 438)>> da U-ren iruzkina; alabaina RS 172 eta 369-rekin eta üih. 684.arekin duen antzekotasuna eta, batez ere, Nosce te ipsum ezaguna (Segunda Comedia de Celestina-n ere kausitzen du Conócete a tí mismo) aipatzen ditu [eta berdintsu RGIE 12.638 (R.M.) ere]. Ohar bedi guztietan falta dela aztertzen ari garen errefrauaren bigarren zatia. 207. Deungen ninteguia macur ta galcer« azecoaz aurrera «El bibero del peruerso tuerto y la calca lo de atrás adelante». «Parecen dos refranes unidos. Ignoro de donde está tomado el primero; pero el segundo lo creo inspirado en la explicación que da HN (fol. 19v) de la locución francesa Aller a soliers contretournees (Aller asouliers contre-tournés?): «El francés. Andar con capatos calcados lo detrás adelante, que es de ladrones, por deshazer el rastro» (U). Bigarren zatia ere ez da hurbilegi, lotura zuzenik ikusteko, bederen. 237. Subaco eseagorpuz odol baguea «Casa sin fuego cuerpo sin sangre». «La maison sansfeu & sansflamme, resemble au corpsqui est sans ame. «El francés. La casa sin huego y sin llama, semeja al cuerpo sin alma» (HN fol. 281). Odol / ame aldaeraz landa, ohar bedi U-k berak aipatu 469.aren lehen zatia: Ezcarazbaco essea, ta andra losaguea, ta ypirdico puza, gustia onez hussa «Casa sin fogar y muger sin vergüenca, y soplo de culo, todo vazío de bien». 249. Asto dina zordun «El que se haze fiador deudor». 45 46 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) «Qui respond, il doit. "El francés. El que fía aquel deue" (HN fol. 403v)>> aurkezten du berehalakoan U-k; alabaina fr.zko, gazt.zko eta eusk.zko antzekoak ematen ditu iruzkinean, esaterako Quien fía o promete, en deuda se mete, -Uk aipatu Dic.Aut.-ez landa- RGEI-n (24.631 eta aldaera gehiago, demagun lribarrenengandik hartu 24.635 Fiador, pagador) zein «Z-N-H-R.M.» dela esaten zaigun. 258. Laster emayté dauenac birretan emayten du «Quien presto da, dos vezes lo que tiene da». «Se encuentra, como otros muchos de esta colección, en HN (fol. 405v): Qui tost done, deux foys donne «El francés. Quien presto da, dos vezes da» (U). 467. Chiroac dirudi ynsausti, guztioc arrica veti «El pobre parece nogal todos le apedrean siempre». «Le pouure semble au noyer. «El francés. El pobre semeja al nogal, que es apedreado de todos» (HN fol. 279). Como ocurre también en otros casos, el refrán vasco contiene el modelo y el comentario. El proverbio castellano dice, asímismo: El hObre necessitado, cada año apedreado (HN fol. 112)>> (U). Rodríguez Marín-ek bildu zituen RGIE-ko 50.846 Al pobre y al nogal, todos le hacen mal eta 50.847 Al pobre y al nogal, todos pedradas le dan; hauek, ordea, askozaz hurbilago daude RS-ekotik eta ez da, beraz, HN-eko frantsesaren eta azalpenaren beharrik. 511. yzoz curia eurien rnddataria «Yelo blanco mensagero de lluuia». «Hállase, como la mayor parte de esta colección, en HN (fol. 52), pero en francés: Blanche gelee, est de pluye messagiere. «El francés. Blanco yelo, es de agua mésagero» (U). 513. Eznea, guria ta odola errorean atera neban ta ezer yrabaci ez necan ta ene beychua gal nezan «Leche, manteca y sangre saqué de la teta, y nada no gané y perdí mi vaquilla». «Básase, a mi juicio, en uno francés, que trae HN (fol. 445) Tirer laict, beurre & sang de la mamelle «El francés. Sacar leche, manteca y sangre de la teta. Contra los demasiados en las cosas que hacen». Oihenart (n" 701) altera un poco este proverbio: Neure behiti esne, guri, ta gazna athera nesan, eta neure xahala gal nesan «Iay tiré laict, burre & fromage de ma vache & j'ay perdu mon veau» (U). HN-ren frantsesari euskarazkoaren bigarren zatia falta zaio eta ez dirudi haren iruzkinetik atera zitekeenik ere. Gainera Rodríguez Marín-ek bildu RGIE 36.252 Leche, sangrey manteca, todo de una teta ikusi ondoren U-ren saioak ez dirudi beharrezko. REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA e) portugesez 147. Hurrutirean bolura dator hura «De lexos al molino viene el agua». «Es idéntico al de HN (fol. 90v): De lomge vem aguoa a o moyño «El portugués. De lexos viene el a¡;ua al molino» (U). RGIE-n 6.167 Agua de lejos no apaga juego (Correas) eta 6.168 Agua que está lejos no apaga el fuego; lejano pariente no me da remedio (R. M.) biltzen dira baina ez dakit egoki datozkion euskarazkoari. 247. Pucbeac ogui vaga ypirdira dau videa «La coajada sin pan al culo tiene camino». «Existen dos refranes parecidos al anterior: uno gallego y otro portugués. El vasco es traducción de este último: Papas sem paon, a o cu se vaon. «El portugués. Puchas sin pan, al culo se van» (HN fol. 358). a leyte sin pa, fasta a porta vay. «El gallego. Entiende por la puerta la última tripa por do sale la hez de lo comido. a leyte es la leche» (HN fol. 347v)>> (U). 265. ando eguioc landarrerari Iayncoac diquec donari «Haz bien al pobre dar te ha Dios galardón». «Faze bem a o bom, e aueras de Deus galardon dice el portugués, si hemos de creer a HN (fol. 144v)>> dio U-k, euskaraz ere antzeko pentsamoldea beste zenbait errefrautan gauzatzen dela gehituaz. Alabaina, markatzekoa bide da portugesez ez landarrerari baizik eta onari egiteko agintzen dela, esanahia aski aldatuaz. 277. Adicazen da emayllea ta ez arcayllea «Cánsase el dador y no el tomador». Bilduma bereko 257.ean ere aldaera txiki batekin (emallea) errepikatzen dela markatu ondoren ere «HN (fol. 59) lo cita en portugués: Cansa quen da, e nao que toma» gehitzen du U-k. RGIE-n (19.605.a) Correasen Cansa quien da, y no se cansa quien recibe o toma eta R.M.-en 19.606-19.607 datoz: Cansa pronto el dar y nunca el tomar; El tomar es deleitoso y el dar es enojoso. Ez dirudi HN-eko portugesaren beharrik denik. 294. Iaygui cidi naguia erra cizan vria «Leuantóse el perezoso y quemó la villa». Euskarazko hiru bildumatan (Gar-ren bietan eta Oih-enean) azaltzen dela eta Azkuek Markinan bildu zuela jakin arren ere «Todos ellos corresponden al portugués: Leuanto se o pegricoso e meteo fogo a opalleyro (Leuantó se el perezoso y pegó fuego al pajar) (HN fol. 277)>> gehitzen du U-k. Euskaraz lehen eta orain dituen sustraiek HN-ko portugesa iturri gisa alferrekotzat joko ez balute, haren eta euskarazkoaren arteko aldeak ere (vria / palleyro) ez luke lagunduko. 47 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 357. Adicacen da emallea, ta ez arcallea «Cánsase el dador, y no el recibidor». 277.a bera delarik hara bidaltzen du U-k iruzkinerako; ikus gorago. 374. Nesqueac yru hiz egunean, ta biac vere caltean «La moca tres palabras al día, y las dos en su daño». Hizmiztiez gazteleraz eta euskaraz diren bestelako errefrau zenbait aipatu ondoren, «Según HN (fol. 271) es refrán portugués: La muller ea truyta, por la boca se prenden» dio Uk. RS-ekotik aski urruti iruditzen zait formalki: bigarren zatia erabat diferentea eta lehendabizikoaren erdia (!). d) katalanez 274. Nesquea ta esquea, nequea ta caltea «Moca y demanda, trabajo y daño». «HN (fol. 282v) lo trae como catalán: La dona qui pren, son cos ven. «La muger que toma, su cuerpo vende» dakar iruzkin gisa. Euskarazkoarekiko dituen, baina U-k aipatzen ez dituen aldaerez landa, hark aitortu bestelako hizkuntzetako errefrauak izatea erabili ahalko genuke RS-ekoa iturri horretarik hartua dela ezeztatzeko. Frantsesezko batean oinarritua dirudi honen antzeko esanahia duen U-k aipatu üih-en ba- tek. 313. Garaga[r]rylean nesquea ezarc alborean «En julio echa la moca del lado». «Concuerda con la primera rarte del proverbio catalán: En iuliol ni doña ni caracol «E catalán. En julio ni muger ni caracol (HN fol. 128v»> (U). Berak aitortzen duenez aldaera txikiekin beste zenbait hizkuntzatan. 324. Amucozco buztana dauenac suen bildur «Quien tiene cola de estopa al fuego teme». «Según los catalanes: Qui coa te de palla, por te al foc. "Quien la halda tiene de paja, temor tiene al fuego" (HN fol. 400v»> (U). ühar bekio HN-ren itzulpenari (coa / halda); RS-ek katalan testuari HN-ren itzulpenari baino kasu gehiago egin ziola pentsatu beharko genuke U-ren hipotesian. Bestalde d. RS 202. Lastozco buztana dauenac acera beguira «Quien tiene rabo de paja aziatrás mira» eta, batez ere, EY 2165 Buztana lastozkoa duena suaren bildur (G-errezil). e) gailegoz 385. Arrien ganean jarri dina ypirdian atera day mina «Quien se sentare sobre piedra en el culo sacará dolor». «Quen se posa na pedra, no cu leua a mancela. "El gallego, 48 REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA quien se posa en la piedra, en el culo saca la manzilla" (HN fol. 402v)>> (U). f) asturiarra 390. Edo guizona guizon edo lasta cac« «O elhombre hombre o costal de paja». «Marido en el lecho, siquiera de folecho. "El asturiano llama folecho el helecho" (HN fol. 308)>> (U). Kasu gehienetan (20 30etatik) Urquijoren argudio itxuraz ongi hautatu honek bere hipotesi orokorra are ahulago bilakatzen du, haren gailurtzat aurkeztua datu eskasian -bere garaian gaztelerazko asko zen ezezagun oraindik- eta halabeharrean oinarritzen dela erakusten baitu: 241, 256, 395, 414 italierazkoetan; 60, 130, 158, 207, 237, 249, 469, 513 frantsesezkoetan; 265, 277, 294, 357, 374 portugesetan; 274, 313, 324 katalanetan. Litekeena da euskarazko eta gaztelerazko errefrau gehiago ikusi ahala hondarrak ere bestela azalduaz joatea. Goian eman den Urquijoren aipuan garbiro azaltzen den aldetik § 2.eko (e), (f), (g) eta (i) sailetakoak dira, noski, bere helburuetarako erabil zitzakeenak. Alabaina, usu darabiltza (h) azpian bil daitezkeenak ere: 16. Betico ytoguinac arria culatu ta aldi luceac guztia aztu «Gotera continua piedra orada». «En su primera parte bien pudiera ser este refrán traducción del de HN (fol. 74) Contina gotera, horada la piedra que también reviste otras formas: Tantas vezes da la gotera en la piedra, que haze mella (HN fol. 441v) y La gotera cava la piedra» (U) baina aspalditik fr., gazt. eta lat.ez. 19. Cantari guextoac óñon «El mal cantor porfía». HN-en aurkitzen du U-k, baina baita lehenago, Col. de Refranes del s. xv eta Mendozarengan ere; ez da, bada, zer suposatu HN-engandik hartua denik. 47. Vrdeloyac citald« «El puerco encenegado ensucia». U-ren ustez ezin uka omen daiteke HN-rekin duen erlazioa, baina hark «el que» dakar «el cerdo» behar lukeen tokian; Col. de Refranes del xv-n Un puerco lodado quiere lodar a otro agertzen da eta BN-n ere antzekoa bildu zuen Azkuek: Urde mainhatuak laguna nahi. 366. Biaotan ceguic lo ynsaur petan «En la siesta no hagas dormida debaxo de nogales». «El refrán castellano correspondiente es So la sombra del nogal, no te pógas a recostar... (HN fol. 437v)>> dio U-k baina, orobat berak «es más literal la variante que trae Correas (p. 114) En la siesta, no hagas dormida debajo de noguera» aitor- tzen. 49 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) (g) sailekoak gelditzen zaizkigu miatzeko eta hauek dira askorekin gehienak RS-ekin parekatuen artean. Hauetan ere Urquijoren ondorioa onartzeko ditugun oztopoak ez dira gutxi, ordea. 3.3. Usu antzekotasuna soilik ad sensum ematen da, ez hitzez-hitzeko edo, gutxienez, egiturazko egokitasuna; hori gertatzen da, esate baterako, honako hauetan: 1. Adi adi ce faungoycoa dagoc adi «Mira con cuydado que el Señor de lo alto te está mirado». U-k errefrauaren iturri zuzenik ezin aurki (Fernán Caballero-ren kantu bat du hurbilen) eta «no dudo que el mismo pensamiento se hallará en nuestros místicos» diosku. 7. Bioca ta zencuna guduan dira bearrago ysquilluac baño «Coracón Y entendimiento en la guerra son más necessarias que las armas» «Cf. HN fol. 29 Animo vence en guerra que no arma buena» (U). 22. Caarrago ycascurago «Quáto más viejo, más desseoso de saber». Cf. HN fol. 141 Está se la vieja muriendo y está deprendiendo (sel más parecido» U-ren ustez). 73. Ceguic ecer Hendorea encun artean bestea «No hagas nada alcalde hasta oyr al otro». Hau da U-ren iruzkina: «Quiere, probablemente, decir este proverbio que un juez no debe sentenciar sin oir a las dos partes de un litigio. En tal caso pueden citarse como equivalentes: Non fer iudicium sin non sunt ambo locuti; qui n'entend qu'une cloche n'entend rien; il bon giudice deve hauer due orecchie uguali; il faut garder une oreille pour l'accusé. El juez no juzgue hasta que no siente todos los dos cabos, dicen los judíos españoles (Revue Hispanique, nov. 1895, p.323, n? 360»>. ' 209. Sar dina gueben lecuan bere caltean «El que entrare en lugar vedado en su daño». «No entres en huerto ageno, que te dirá mal su dueño (HN fol. 338v»> da U-ren iruzkina; alabaina aldaerak garrantzitsuak dira. 412. Ebili pozean ta biortu vsean «Andar en regozijo y boluer vazío». «Me recuerda el castellano: Mesagero frío tarda mucho y buelue vazío (HN fol. 312)... Más se acerca todavía al refrán castellano el 642 de Oihenart...» (U). 3.4. Urquijok berak zenbaitetan ohartu bezala, RS-eko erdal testua da euskarazkoaren itzulpen, eta ez alderantziz: 50 REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA 8. Beyen erroajachiago luceago «La teta de la vaca ordeñada más larga». Cf. HN 280 La vaca quanto más se ordeña, más larga tiene la teta. 11. Barazea. ta vsategui aueras garri «Huerta y palomar aparejo para ennquecer». Cf. HN 163 Huerta con palomar, parayso terrenal. U-ren ustez aberasgarri darabil HN-ren paraíso terrenal-ek euskal ordainik ez izaki. 79. Triscan badabil asoa aus ascoeriguidaroa «Dancando si anda la vieja mucho toluo leuantar suele». Cf. (U) HN fo . 457 Vieja que bayla, mucho poluo leuanta. 99. Daminda sabela vetez vetez, nays vasez nays sasez «Ponga el vientre de lleno en lleno, si quiera de orujo o de vasura». Cf. (U) HN 88v. De paja o de heno, mi vientre lleno. 170. Motel oroc yznay «Todos tartamudos quiere hablar». Gehi bedi Isastiren aldaera: Motel oro beti iz nai «el tartamudo amigo de hablar». 330. Done Meterij Celedon porru ereyaro on «Por sant Meterio y Celedón buena sazón de sembrar porrina». «Es de suponer exista en castellano, pues son muchos los refranes similares de dicha lengua; pero hasta ahora no lo he encontrado en los refraneros» (U). Nik ere ez dut aurkitu RGIE-n; nolanahi ere, ohartzekoa da U-k ez dioela ezer euskarazkoaren puntuaz. Gertakari hauek ez dira erraz azaltzen Urquijoren teoriaren barnean, RS-en erdal itzulpena egin zuena erdaratik euskarazkoak itzuli zituen bera ez zela esanaz ez bada, inoiz hark egin bezala. Suposaketa honek, ordea, bere teoria askozaz garestiago bilakatzen du eta ez dakit balioko lukeen azaltzeko gaztelera batzutan HN-ena baino zaharragoa izatea. 3.5. Batzutan bi testuen arteko ezberdintasuna hain doa urruti non ezin ukatuzkoa den erdal zatian ez dela euskarazkoa eman, eta bai, ostera, hura gaizki ulertu dela. Emango ditudan bietarik Mitxelenak atera zuen aspaldi lehena (d. «Preámbulo» Urquijoren edizioari; orain SHLV 790) bigarrena ez dakit inork aipatu duen, nabarmenki gaizki itzulia izan arren: 208. Odol bearbaguea agirtucoda eguia eurea «Sangre sin ser necessaria descubrir se ha la tu verdad». Zuzena bearbaguea «inocente» da, Garibaik «Milia Lasturkoren eresia-n eman bezala; ikus TAV, 76. 166. Hurdinetan assiazquero prestuesta seyzaroa, ynoc re bez aurqui guero re aldia eldudoa «Después de cornencado a encanecer no es de prouecho el niñear, nayde diga luego después que el tiempo suele llegar». 51 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) Zuzen «...nayde encuentre luego que...» litzateke, non aurqui bez = aurkitu-ren erroa + bestetan ere RS-en agertzen den "ezan-en hirugarren pertsonako forma sinkopatua: d. 165, 363,454. Ohar bedi «luego después» ezinezko zela 16. rnendeko gazteleraz: «berehala» zen lehena eta horrela gordetzen dute gaztelar askok.:' 3.6. Halaber, zergatik dira beren ustezko orijinala baino luzeago edo laburrago RS-ek HN-engandik hartuak? Hori da gertatzen dena, esate baterako, lehendabiziko 100en artean ondoko hauekin: 3. Aberassoc jaya daude, chiro gajooc veti neque, aucooc vere yguy daude veti dabilena esque «Los ricos tienen fiesta y los pobres cuytados siépre trabajo, los vezinos también aborrecen siempre al que anda pidiendo». Cf. (U) HN fol. 40 Assaz bien bayla, al que la fortuna haze el son. 5. Arri ebil oquiac oroldioric ez, erle ucatuac abaaric ez «No tiene moho la piedra mouediza ni haze panal la aueja espata- diza». Cf. (U) HN fol. 364 Piedra mouediza, nunca moho la cubija. 6. Basoa ta yuaya auco, au ez daben esea gaso «Monte y río vezino, casa que esto no tiene peruersa». Cf. (U) HN fol. 316 Monte 2' río, de me lo Dios por vezino. 9. Arerrian lurra garraz, hoña ybinieguic baraz «En patria estraña la tierra es agra, el pie pondrásle espaciosamente». Cf. (U) HN fol. 275 La tierra agena quema. 14. Efuia laz eta labio «La verdad áspera y rabicorta». C . (U) HN fol. 286 La verdad, aunque amarga, se traga eta RS 518 Eguia da laz ta garraz ta mergaz «La verdad es áspera y agra y desabrida». 16. Betico ytoguinac arria culatu ta aldi luceacguztia aztu «Gotera continua piedra orada y el tiempo largo todo lo oluida». Cf. (U) HN fol. 74 Continua gotera horada la piedra. 27. Aceriac buztana jauso ecin ta vay gabia, andidanarren yndarra nagusi jaquiteria «El raposo la cola no puede sostener y sí el mazo, por ser en sí grande la fuerca mayor es la sabidu- ría». Cf. (U) HN fol. 297v Lo que [uerca no puede, ingenio lo vee. 36. Ceeyquec maurtuti boeaned ederr eztanic calean «No hagas quando fueres por el desierto lo que no fuere hermoso en la calle». 3 Ikus 331. errefrauari edizioan egin oharra beste itzulpen huts baterako. 52 REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NuNEZEN BILDUMA Cf. (U) HN fol. 387v Quando fueres por el yermo te el culo quedo;porque quddo fuerespor lopoblado, tegasculobien bezado edo Quando fuerespor despoblado, no hagasdesguisado; porque quando fueres por lopoblado, yr te has a lo bezado. 40. Nayago dot to bat re amaui emon deyat «Más quiero toma vno que doze te daré». Cf. (U) HN fol. 90 (eta Col. de Refr. del s. 15, n" 107) De faré, faré nunca me pagué, más vale un toma que dos te daré. 54. Iaube bat daude asco baraceac eta emazteac re gueyago leuquee gasso «A la güerta y la casada vn dueño tienen arto que más tendrían malo». Cf. (U) HN fol. 271 La muger y el huerto, no quiere más de un dueño. 75. Oparinac nenguiá bearguin ta alperqueriac auzquin «La necessidad me hizo obrero y la vagamundez pleytista». U-rentzat lehendabiziko zatiak HN (fol. 339) No hay mejor maestra que necesidad y pobreza adierazten du, baina HNen errefrau hau hertsikiago itzulirik dakusa RS 140.ean: Oparayna jaquindun «La necessidad sabia enseñadora». 87. Oñac leorr, haoa eze, sendari doque «Los pies secos y la boca húmeda, tendrás gallardía». U'-rentzat errefrau honetan litzateke garbienik RS-en egileak HN hartu zuela eredutzat. Frogatzat du HN fol. 290 Les piedz sechz, la bouche fresche «[El francés] los pies secos, la boca húmida» eta horren iruzkintzat dakarren «Que ha de ser esto assí los bien cornplexionados», ideia hau adieraziko bailuke euskal errefrauaren bigarren zatiak. Hau azaltzeko, jakina, Urquijok, aurreko puntuan eskatu garestitzeaz gainera, RS-en biltzaileak orijinalekoak moldatu ere egin zituela onartu beharko luke, orobat. 3.7. Antzeko arazoa sortzen da RS-eko errefrauek aldaerak dituztenean beren HN-eko ustezko kideen aurrean; hori agitzen da -aurretiaz beste sailetan aipatuak kontuan izan gabe-- ondoko hauekin lehen ehunen artean: 25. Arloteari emayoc ar[r}aura, escatuco dic zara «Al mendigo dale el hueuo, pedir te ha el palillo escarbador». Cf. HN fol. 20 Al ludía dale un hueuo, y pedir os ha tocuelo, orobat Al villano, dad le el pie, tomará la mano eta Al ruyn dalde vn palmo / y tomará q.tro, guztiak U-k bere edizioan aipatuak, lehendabizikoarekiko euskarazkoaren ahaidetasuna ukaezina dela erantsiaz. 41. Nequearen ostean Para «Después del trabajo regozijo», Cf. (U) HN fol. 450 Tras el trabajo viene el dinero y el des- canso. 53 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 47. Vrdeloyac citaldu «El puerco encenegado ensuzia». Cf. (U) HN fol. 110v El q. está en el lodo, querría meter a otro. 52. Vnayoc arri citean, gastaeoc aguir citean «Los pastores riñieron, los quesos parescieron», Cf. HN fol. 360v Pelean los ladrones y descúbrense las poridades. Gogora, bestalde, U-k berak aitortu legez, Gar., Isasti, Zalgize, Oih. eta besterengan agertzeaz landa, oraindik zenbait lurraldetan (Baztan) gorde dela. 84. Ygazco asto yllac aurten lur[r}una «El asno muerto de antaño, vaporea ogaño». Cf. HN fol. 30 Antaño murió el mulo, y ogaño le hiede el culo, U-rentzat euskarazkoa «a todas luces, versión del castellano» delarik. 93. Cematuoc gueyago orzituac baño «Más los amenacados que los enterrados». U-rentzat -«salvo variante "heridos" por "enterrados"- HN fol. 302 Más son los amenazados q. los heridos-en berdina. Ez du, halere, iruzkinik eransten aldaera horren zergatiaz. 99. Daminda sabela vetez vetez, nayz vasez nayz sasez «Ponga el vientre de lleno en lleno, si qUIera de orujo, o de vasura», Aldaera txikiekin gaztelerazko beste hau dela diosku U-k: HN fol. 88v De paja o de heno, mi vientre lleno. «Otros dicen -diosku HN-ek- El vientre lleno, si quiera de heno». 3.8. Bada beste arrazoi bat ez RS-en erdarazko itzulpenari baizik eta HN-engandik Urquijok suposatu euskaratzeari dagokiona. Mia bitez hurrengo formok: aja ala, alakoa zaar, zaartza ama areno tilista duzti emallea berama3b askatu izan eu-gul gazta gaxtotto) Zl ibini / ajate / alan, alangoa / zartegia, zartzaro / amea / etsai / dilista / guzti / emayllea / eroan / askatu edun / exe-qul / gastae, gaztae / g~x.to(to) / zin / ifini / imini 3b Ikus edizioko oharrak Azkuek B-tik landakotzat joez era haien garrantziaz RS-en ekoizpenari dagokionez. 54 REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA iskillu laar aretx «bellota» lako barri lotsabaga nola oasun ollar oparaina ulerretan urrtn / iskillos / lar / aretx «roble» / laso / berri / lotsaga / zelan(go) / ondasun / ogasun / ollaar / oparina / opana / ulertzen / urrun BIGARREN TAULA Aurretiaz albo batera utzirik oraingoan ezaugarrion zabalera eta historia beharrezko den zeinnahi azterketa, sines ote daiteke Urquijok suposatzen duen ustezko euskal itzultzailearen euskaran horrelako polimorfismorik zenik? Ez ote forma ezberdintasun hori errefrauen etorki ezberdintasunari berari zor zaiona? (Ikus gehiago honetaz 4. eta 5. kapituluetan). Ene ustez, orain arte aurkeztu ditudan datuek ez dute batere laguntzen Urquijoren teoria eta bai hartaz zalantza handiak sortzen. Badira haboro ere. 3.9. Urquijok ez bide zuen Larramendiren lekukotasuna -alde batera zein bestera- kontuan hartu: «contiene refranes del Bascuence, traducidos en castellano demasiadamente a la letra». Izan ere, titulua bera (< U-k dioskunez. 193. Semea etena ta assea, alabea jancia ta gossea «El hijo harto y rompido, la hija hambrienta y vestida». 194. Vler ezac lenago ta yz eguic gueroengo «Entiende primero, y habla postrero. «Es literalmente el de HN (fol. 125v) El hijo harto y rompido, la hija hambrienta y vestida» eta «Lo trae al pie de la letra HN (fol. 127) Entiende primero y habla postero» dio U-k. 297. Galdu azquero ondasuna, da ecauna «Después del bien perdido es conocido». 298. Guenac sagua asearen ta eullia oraren «La tela araña desata el rato, y a la mosca apaña». «Es casi idéntico al 433 de esta misma colección: Ondasunac galdu azquero dyra ezaun «Después de perdidos los aueres son conocidos». Le bie perdu mieux on cognoist, quon faisoit quant on lauoit «El francés. El bien perdido mejor le conoscen, que no hazían quando le tenían» (HN fol. 278v) eta «La telaraña suelta al rato y la mosca apaña (HN fol. 279)>> dira U-ren iruzkinak. 110. Andra escodua basod ostatua «La muger casada en el mote posada». 111. Alaba vmaguinari ama estalgui «A la hija paridera la madre couertora». U-k «Es el castellano: La muger casada, en el monte aluergada (HN fol. 282v) lehenaz eta «Es traducción del castellano: La hija paridera, y la madre cobertera (HN fol. 282v) biga- rrenaz. 529. Esanac gugan eguinoc Iaungoycoagan «Los dichos en nosotros los hechos en Dios». 530. Eyngo doana ez biarco echi «Lo que has de hazer no dexes para mañana. Es el castellano: Los dichos en nos, los hechos en Dios (HN fol. 292)>> eta «Lo que has de hazer, no digas eras, pon la mano y haz (HN fol. 293)>> erkatzen dizkie U-k; bigarrenak HN-etik nahikoa urruti dirudi. 63 64 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 226. Ynsaurrac baño ossac andiago «Mas grandes los sonidos que las nuezes». i27. Yl eyquec ta yl aye, ta yre erallea yl daye «Matar le has, y matar te han, y a tu matador matarán». «Es refrán vulgarísimo en castellano: Más es el ruydo que las nuezes (HN fol. 303v) eta «Matarás y matar te han, y matarán a quien te matare (HN fol. 304)>> U-ren arabera. 228. Matrazu orrec hurte ez eban carcajorretarean «Esse birote no salió de essa aljaba». 229. Leorrean artu ez doa arrancaria «En lo seco no se toma la trucha». 231. Digaran artean ez hurteagati gasoric essan «Hasta que sea passado no digas mal del año». «Lo conocemos en castellano en la siguiente forma: No salió essa saeta de essaaljava (HN fol. 334v), «Parece basado en el castellano No se toman truchas a bragas enxutas (HN fol. 334v) eta «No digays mal del año hasta q. sea pasado (HN fol. 334v)>> dira, hurrenez hurren, U'-rentzat; bigarrenak du aldaerarik handiena. 246. Oguiagaz hura oragaz heroen elicatura «Pan con agua, mantenimiento de loco y mastín». 247. Pucheac ogui vaga ypirdira dau videa «La coajada sin pan al culo tiene camino». «Pan e aqua, vita de mata, aqua e pan vita de can «El italiano. Pan yagua vida de loca, agua y pan, vida de can (HN fol. 358)>> eta «Papas sem paon, a o cu se vaon «El portugués, Puchas sin pan, al culo se van» (HN fol. 358)>> U -ren goian eman azterketaren arabera. 191. Hurtealango murcoa «Qual el año tal el jarro». 192. Dienean ereztuna yfinc chircandea «Quando te dieren la sortija, pondrás el dedo menique». «Existe exactamente el mismo en castellano: Qual el año, tal el jarro (HN fol. 387v) eta «Su forma castellana es Quando te dieren el anillo para el dedillo (HN fol. 388v)>> dio U-k, hurrenez hurren. Bigarrenak aldaera garrantzitsuak dituela di- rudi. 325. Demanac bician verea besteri doque negarra veti «Quien diere en vida lo suyo, a otro tendrá lloro SIempre». 326. Lancea escuan dauenac gaufa gustiac bereac «Quien tiene lanca en mano todas las cosas suyas». 327. Onerechiac urrutireii dacus «El aficionado de lexos vee», «Quien da lo suyo antes de morir, aparéjese a bien suffrir (HN fol. 413}», «Quien tiene lanca en puño, tiene lo ageno y lo suyo (HN fol. 413v»> eta «Quie bien quiere, de lexos vee (HN fol. 411v»> U-rentzat. REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA Segida luzeagoetan (eta, hortaz, seguruagoetan) bakarra da, harako HN 341-341-341-342-342-339-339 / RS 215-216-217-218-219-220-221: 215. Badaguic eguipidea ona doquec eriocea «Si hazes lo que eres obligado, tendrás buena muerte». «Es casi a la letra el de HN (fol. 341v): No es mala la mu{eJrte, haziendo lo que deue» (U). 216. Hulerzen eztan yza prestuez «Abla que no se entiéde no vale nada». Cf. (U) No es buena habla la que todos no entienden (HN fol. 341v). 217. Otu ceguioc oean andreari, ez hurtan caldiari «No le ruegues ela cama a la mujer ni en el agua al cauallo». Cf. (U) No ruegues a muger en cama, ni a cauallo en el agua (HN fol. 341v). 218. Pilotuen escuan ajeric ez «No viento en mano del piloto». Cf. (U) No es mano del piloto, q. deRe el viento su soplo (HN fol. 342v). 219. Olloac biraporean arraucea ta ez ollarrerean «La gallina del papo el hueuo, y no del gallo». Cf. (U) No pone la gallina del gallo sino del papo «Paresce ser esto assí, porque ponen sin gallo» (HN fol. 342v). 220. Iazquereac parrahua eguite ez du «El vestido al hermitaño no le haze». U-k dioenez, oso famatua izateaz landa birritan agertzen da HN-en liburuan, batean espainiar gisan eta bestea frantziarrean: No haze el hábito al monge (fol. 339v) eta Labit ne fait pas le moyne (Iol. 282v.); lehena dugu hemen axolako. 221. Ezta gachic aldiac ez daroeanic «No ay daño que el tiempo no le lleua». U-k No hay mal que el tiempo no aliuie su tormento (HN fol. 339v) dakar kidetzat, 222. Hoea ataostean deunga «La cama de tras la puerta mala». Nunca os acontezca la cama tras la puerta (HN fol. 344v.) oraingoan U -k, besterik gabe. Euskarazkoarekiko duen aldaera jasan ezina ez litzatekeen arren, 339. orritik 344rako jauzia ere kontuan izanik, errefrau hau ez bide zen HN-etik Jaso. 4.3. Metodoaren ezarketa eta emaitzen azterketa: RS-ek erabili HNen berreraiketaz Goazen orain lehen tratatu gabekoak iruzkintzera edota lanabes berri honen bitartez berrikustera: 65 66 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 4. Abenduco lañoa euria edo egoa «Niebla de diziembre lluuia o solano». 5. Arri ebiloquiac oroldioricez, erle ocatuac abaaric ez «No tiene moho la piedra mouediza ni haze panal la aueja espátadiza». 6. Basoa ta yuaya auco, au ez daben esea gaso «Monte y río vezino casa que esto no tiene peruersa». «Parécese este refrán a uno de HN (fo1. 327v) pero que se refiere al mes de marzo. Es el siguiente: Niebla de marro, agua en la mano, o elada de mayo» eta «No puede negarse que este refrán, aunque no idéntico, equivale al castellano: Monte y río, de me lo Dios por vezino (HN fo1. 316) dio Uk, hurrenez hurren 4. eta 6.az; 5.az, gorago ikusi bezala, euskarazko aldaerak dituela aitortu arren 1. zatian gaztelerazko Piedra mouediza, nunca moho la cubija (HN fo1. 364)-ren itzulpen badio ere, ez dirudi hiruretarik bat ere bilduma hartatik hartu zela frogatzen duenik, eta bai kontrakoa, batzuen eta besteen bildumotako kokaguneak. 18. (:agoquez exilic ta encun eztaycu guextoric «Callando estareys, y mal no oyreys». 19. Cantari guextoac oñon «El mal cantor porfía». «Dícese en castellano: Cállate y callemos que sendas nos tenemos (HN fo1. 61)>> eta «Es el refrán castellano: Cantar mal y porfiar (HN fo1. 55 y Col. de Refr. del s. xv). Hoy se dice en Orozco: Kantari txarra beti kantetan dago» diosku U-k. Bai euskal aldaerak, bai bataren 15. mendeko lekukotasunak eta baita bien kokaguneak ere zailtzen dute U -ren hipotesia. 24. Ayta rarra ta behse etena ezta guerena «Padre viejo y abarca rota no es deshonra». 31. Ax adinhon ta axa hon «Sé acomodado y serás bueno». «Encuentro en el refranero de HN (fo1. 355v) un proverbio que sólo se diferencia del vasco en una palabra: Padre viejo y manga rota, no es deshonrra» eta «Me inclino a creer, no obstante, que el que ahora comento equivale a Para próspera vida, arte, orden y medida (HN fo1. 357) si bien aquél promete al «acomodado» la virtud, y éste la prosperidad material» diosku U-k. Biok lotzeko gutxi gora beherako hurbiltasuna izan delarik, aitortu behar da 2.a HN-etik urrutiegi dela eta ez dugula benetako bikoterik, 24.aren iturri izan dadin HN-koaren aukerak ere murrizten direlarik. Bestalde, komeni da gogoratzea tartean diren 25-30.ek ez dutela lotura sendotzen, dela ez dutelako kiderik HN-n (27, 30), dela U-k proposatuak HN-n 355-357 orrialdeetarik urruti direlako. 110. Andra esc6dua basod ostatua «La muger casada en el mote posada». . REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA 111. Alaba vmaguinari ama estalgui «A la hija paridera la madre couertora». «Es el castellano: La muger casada, en el monte aluergada (HN fol. 282v)>> eta «Es traducción del castellano: La hija paridera, y la madre cobertera (HN fol. 282v)>> U'-rentzat; (g)-n genekusan lehena eta etorkizko orrialdeek sendotu egiten dute HN-k bientzat duen iturri izaera. 119. Bicar ylari losa guichi «A barba muerta poca vergíienca». 120. Barri ertunac vidarienic ez «La mala nueua sin porte». 121. y di carrari arran berri «Cencerro nueuo a buey viejo». «Es literalmente el de HN (fol. Iv) A barua muerta poca vergüera» eta «HN (fol. 2) lo trae en forma idéntica A buey viejo, cencerro nueuo» dio U-k 119 eta 121.az; 120.az «Parecido a éste es el n" 408: Barri ertuna lelengo enruna (...) que bien pudiera ser una modificación del castellano: De la mala nueva, la primera: «Porque no cuenta tan por menudo el mal como las otras (HN fol. 83v»>. Bai euskaraz, RS-en berton, beste antzeko bat izanak, eta baita HN-en ustezko kideak lukeen kokaguneak, 120.a ez dela bilduma hartatik hartu adierazten digu. 174. Yndac mica bat orban baga, diada nesquea ga{paga «Dame vna picaza sin mancha, darte he la moca sin ma », 175. Escu onerean emay ona «De buena mano buena dádiua». 176. Escurean haora oquelea galdu doa «De la mano a la boca la tajada se suele perder». «Calcado, con ligeras variantes, en el de HN (fol. 80v): Dame pega sin mancha, dar te bermoca sin tacha» lehenaz eta «Con 1a variante «tajada» por «sopa» es el de HN (fol. 89) De la mano a la boca, se pierde la sopa» hirugarrenaz U-k. Bien artean aski urruti dira HN-eko orrialdeei dagokienez eta tarteka 175.aren azterketak hirurak segidan itzuli zirela esateko ez du eskurik ematen: «Expresa lo mismo que los castellanos Dádiua de ruyn, a su dueño paresce (HN fol. 80v), De casade ruyn, nunca bue aguinaldo (HN fol. 86), etab.»; esanahia antzekoa izan arren -eta orrialdeak tarteko-, formalki aski diferenteak dira euskarazkoa eta erdarazkoa. Beharbada, HN-koak euskarazkoa gogoratu edota moldatzen lagundu ziola esan ahalko genuke eta horrela beste bien arteko zubi gisa egingo luke. 181. Eztay yztanda puzchoan eztana «Rebentar no se hará quien no se hincha». 182. Ezcur berereango ciya «Del mismo árbol la cuña». 183. Ynurriari arrayo «Sigue a la hormiga». 184. Lasterrago escua aora re ez burucora «Más presto la mano a la boca que no a la toca». 67 68 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) «No te hinchas, y no rebentarás (HN fol. 337)>> eta «Castellano: No se quita ta presto la toca, como va la mano a la boca (HN fol. 337v)>> aurkitzen ditu U-k 181 eta 184.arentzako. 182.az «Parece corresponder a Mala clauija es la del mismo madero (HN fol. 301»> dio eta 183.az «Constituye la primera parte del de HN (fol. 435) Sigue la hormiga, si quieres viuir sin fatiga»; alabaina, bi hauek hurrenkera hausten dute, bai beren artean eta baita beste biekiko ere. Ez ditu RS-en eratzaileak, bada, laurak jarraian, aurkitu ahala, itzuli ez moldatu; bai, agian, 181 eta 184.a. orrialde horretatik gehiago ere hartu baitu (ikus 4. taula). 223. Ardi bat doean lecuti oro «Por el lugar do va una abeja todas». 224. Ejaco oguia oneguia «Pan de arado demasiado bueno». 225. Herrevaga coypasu «Sin assar pringar». 226. Ynsaurrac baño ossac andiago «Mas grandes los sonidos que las nuezes». 227. Yl eyquec ta yl aye, ta yre erallea yl daye «Matar le has, y matar te han, y a tu matador matarán». 228. Matrazu orrec hurte ez eban carcaj orretarean «Esse birote no salió de essa aljaba». 229. Leorrean artu ez doa arrancaria «En lo seco no se toma la trucha». 230. Egaz manequi ora nequiqueo choriari «Si volar supiesse trabaría el páxaro». 231. Digaran artean ez hurteagati gasoric essan «Hasta que sea passado no digas mal del año». 232. Ezconcea ta aguincea cerurean jatorguz «El casamiento y mando del cielo nos vienen». «Quejas bouas, por do va una, va todas (HN 353)>>, «Pan de arado nunca malo (HN 368v)>>, «No assamos y ya empringamos (HN 339v), «Es refrán vulgarísimo en castellano: Más es el ruydo que las nuezes (HN fol. 303v)>>, «Matarás, y matar te han, y matarán a quien te matare (HN 304)>>, «Lo conocemos en castellano en la siguiente forma: No salió essasaeta de essa aljava (HN fol. 334v)>>, «Parece basado en el castellano: No se toman truchas a bragas enxutas (HN 334v)>>, «No he logrado encontrar, hasta ahora, uno parecido, en otras lenguas», «No digays mal del año, hasta q. sea pasado (HN 334v)>> eta «Noze e magistrado, dal ciel he destinado (HN 339)>> dira, hurrenez hurren, U'-ren kideak. Goian 215-222 bitartekoak HN-ren 339-344 folioetarik hartuak zirela kausiturik, badirudi 225 eta 232.a ere haiek bezala toki beretik hartu zirela. Lehen ikusi dugu 334. folioan aurkitu zituela RS 228-229 eta 231.a eta 303-304.etan RS 226 eta 227.a. Beste hizkuntzatan Urquijok kiderik aurkitu ez dion 230.a eta REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA etorkiko ustezko kokagune desegokia izateaz landa, aldaera esanguratsuak dituzten 223 eta 224.a lirateke HN iturritzat ez duten bakarrak. 242. Onerechien beguietan gauza ezayric eztan «En los ojos del amante no ay cosa fea». 243. Naztauenac ogenic yñez begui guextoaganic «Quien no quiere engaño, haga huyda del peruerso». 244. Oncoielrica: neuca, baya oparinac eroa eusta «Teníalo para no menester, más lleuómelo la necessidad». 245. Guiconoc oro buru balz, andra duztioc buru curi «Todos los hombres cabecas negras, todas las mugeres cabecas blan- cas». 246. Oguiagaz hura oragaz heroen elicatura «Pan con agua, mantenimiento de loco y mastín». 247. Pucheac ogui vaga ypirdira dau videa «La coajada sin pan al culo tiene camino». 248. Daucagunean naya gurari vaga oy gara «Quando tenemos lo que queremos, sin desseos solemos ser». 249. Asto dina zordun «El que se haze fiador deudor». «El 242 corresponde a: Quien feo ama, hermoso le paresce (HN 417»>, «Quien no quiere ser engañado, huya del malo (HN 413»>, «El modelo del proverbio vasco es, según creo, el castellano: Para no menester» (baina HN-korik gabe), «No conozco refrán castellano que haya podido servir de modelo» dira lehen lauren iruzkinak. Gauzak honela, ez dirudi bata bestearen segidan itzuli direnik inola ere, eta hurbilena aipatzearren 243.ari egokitua egingo nuke (4. taulan orrialde bereko RS-eko errefrau gehiago eriden liteke). 246-247.ak bikoteetan goian aipatu ditut dagoeneko; «No conozco la forma castellana de este refrán» eta «Qui respond, il doit «El francés. El que fía, aquél deue (HN 403v»> dio U-k 248 eta 249.az; azken honetan goian eman arrazoiei orrialdearena gehitu ahal zaio orain HN-etik hartu dela ukatzeko. 256. Edoceyn berecat ta Iaungoycoa oroencat «Cada qual para sí, y Dios para todos». 257. Ezca fe aquio daucanari ta vay onderextanari «No pidas al que tiene, y sí al que bien te quiere». 258. Laster emayté dauenac birretan emayten du «Quien presto da, dos vezes lo que tiene da». 256.a HN 348ko italierazko batetik emandakotzat azaldu zaigu gorago eta frantsesezkotzat 258.a (HN 405v-etik); 257.az «Casi al pie de la letra lo encuentro en HN (fol. 345) Nunca pidas a quien tiene, sino a quien sabes que te quiere» dio U-k. Ez ustezko jatorrizko orrialdeek, ez aldaerek, ez hizkuntzek laguntzen dute U-ren HN-en aldeko erabakia. 69 70 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 288. Hosqui osoa nayz etena escuan baño oñean obea «Capato roto o sano más vale en el pie que en la mano». 289. Hule luzea ta cécun chaburra «Cabello largo y seso corto». «Lo encuentro al pie de la letra en HN (fol. 60): Capato roto, o sano, más vale en el pie que en la mano» eta «El que parece haber servido de modelo al 289 es el castellano: Cabello luengo y corto el seso (HN fol. 60v.)>> dio U-k eta hala dirudi bietan. Aurrekoetan, aldiz, edo ez du erdal kiderik ezagutzen, edo HN-etik kanpora dira horrelakoak, edota HN-en antzekorik izan arren ez da han jatorria bilatzeko adinako- rik. 320. abe da gorde re es esque «Más vale guardar que no pedir». 321. Hurte jaybala baño belua obago «Mejor es el año tardío que el infrutuoso». 322. abe da aurpegui gorri ce ez bioza balzqui «Mejor es cara colorada que no coracón denegrido». 323. Hosaylean aldiz eguzquitan, aldiz sutanzean «En hebrero a tiempos al sol, a tiempos al amor del fuego». 324. Amucozco buztana dauenac suen bildur «Quien tiene cola de estopa al fuego teme». «Más vale guardar que demandar (HN fol. 305v), «Más vale año tardío que vazío (HN fol. 360)>>, «Más vale rostro bermejo que coracon negro (HN 305v)>>, «En hebrero, un rato al sol, y otro al humero (HN fol. 136)>> U-k lehendabiziko laurezo Bostgarrena HN 400-tik hartu katalantzat dakar, ikusi dugunez, eta 411-413. orrialdeetarik hartutzat ondorengo RS 325-326-327a.k; orain, lehen eman arrazoiez gainera, 324ren kokagune desegokia atera genezake U -ren aurka. Badirudi 320 eta 322.a HN-etik hartuak izan daitezkeela, baina ez 321 eta 323.ak. 352. Cax chipiac nau ycararen, ta andiac nau bigunren «El mal pequeño me haze temblar, y el grande me haze ablandar». 353. Caz esuroa galduro batu doa «La sal vertida malamente se recoge». 354. Ardi chipia veti bildos «Queja chiquita siempre cordera». 355. Aoti bero ezac labea ta rarra «Por la boca caliéta el horno y el viejo». «El pequeño mal espanta, el grade amansa (HN fol. 115)>>, «Sal vertida, nunca bien cogida (HN fol. 427v), «Encuentrase también este refrán, que es muy conocido, en la colección Maestre [Gar.ren bilduma bata]» eta «Es variante de este el 488: Zarra ta labea aoti berotu. Compárense ambos con el de Y. L. de Mendoza: El viejo y el horno, por la boca se calientan (se escalientan, según HN fol. 115) diosku U-k. REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA Datuon aurrean 352 eta 355 HN-tik hartutakotzat -bigarrena beharbada, soilik hark gogoratua eta hortik aldaera bilduman bertan- joko nituzke; ez, ordea, 353.a. 367. Edoceyn cidorrec dau luparia «Cada qual sendero tiene ato- lladero». 368. Hosaylean hurteyten daroa [ajrcac lecered «En hebrero salir suele el osso de la cueua». «En cada sendero, ay su atolladero (HN fol. 127v) eta «En hebrero, sale elosso delossero (HN fol. 133v)>> U-rentzat; ez dira, haatik, segurtasun osoz bilduma horretatik hartuak, eta ez soilik euskarazkoek dituzten aldaerengatik, baina baita bien artean HN-en diren orrialdeengatik, eta halaber aurreko eta osteko errefrauak bilduma horretatik ez bide direlako jaso (ikus goian § 3.2. 366.az). Bat hautatzekotan 367.ak du aukera gehien 127. orrialdetik bestelakorik ere jaso duelako RS-ek (ikus 4. taula). 381. Eun sauel bateco ta bacocha bere gogoco «Ciento de vn vientre y cada vno de su mente». 382. Ezcii ezac semea nay doaneá ta alabea al daguianean «Casa al hijo quando quieres, y la hija quando puedes». «Resulta traducción literal del castellano: Ciento de un uiétre y cada uno de su mente (HN fol. 68v)>> eta «el que aparece más literalmente calcado sobre el de HN (fol. 63): Casa el hijo quando quieres, y la hija quando pudieres» (U). Iturrian jauzia suposatu behar bada ere ez dirudi ezinezko. 427. Gextoagoac obea nay «El peor me hará mejor». 428. Ciria da guextoa zur berereangoa «Mala c1auija es la del mismo madero». 429. ydiac eta veyac yl ezauz ta loben baten biriac yndauz «Mata bueyes y vacas y dadme vn cornado de liuianos». 430. Ongo dot hoera afalraga jaguiterren zorbaga «Bien me será a la cama sin cenar por leuantarme sin deuda». 431. Yre aucoac eztequid gacha ona da «Daño que no te sabe tu vezino bueno es». 432. Oba chori bat escuan re ez bost ezcurrean «Mejor un páxaro en la mano que no cinco en el arbol». «Malo verná que bueno me hará (HN fol. 301)>>, «Mala ciauija es la del mismo madero (HN fol. 301)>>, «Matad vacas y carneros, da me un cornado de bofes (HN fol. 303)>> eta «Más vale acostarse sin cena que leuantarse con deuda (HN fol. 309»>, «Mal que tu vezino no sabe bien se llame (HN fol. 302)>> eta «Más vale páxaro en mano que buytre bolando (HN fol. 301)>> dira, hurrenez hurren, U-rentzat. 428.a lehen EY-n aurkitu dugu baina honako honetan badirudi hurrenkeraren pisua larriago dela jatorria erabakitzera- 71 72 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) koan; nolanahi ere den, euskaraz lehenagotik bazen HN-en ikusteak oroitzapena sor ziezaiokeen biltzaileari. 430.ak aurkezten du zailtasunik handiena HN-eko hurrenkerari dago- kionez. 437. Luquiari trancart eguiteco gojtu bearco «Para hazer engaño al raposo madrugar es menester». 438. Lar janac eta edanac guichitara nencarre «Demasiado comer y beuer me ha traydo a poco». 439. Arr ezac leyen ganeco lañoa ta doquec goxera gassoa «Toma la niebla de sobre el yelo, y tendrás mala mañana». «Quien la raposa ha de engañar, cumple le madrugar (HN fol. 418) eta «Quien quisiere mala mañana tome la niebla sobre la elada (HN fol. 417v)>> dakartza, egoki, U-k lehendabiziko eta hirugarrenarentzat; bigarrenari legozkiokeen 161. aren iruzkinean bildutakoen artean El mucho comer, trae poco comer (HN fol. 124)>> da hurbilen dirudiena, baina kokaguneak eta aldaerak ez dute bere hautagaitza laguntzen. 471. Oshso gasea ebiloqui «Lobo hambriento andador». 472. Hurac dacarrena hurac daroa «El agua lo que trae el agua lo lleua». 473. Neure eshsecoquea laguneneco sua baño abe da «Humo de mi casa mejor quel fuego de la del ageno». «Oihenart (n" 393) trae: Otso gossea ekurugaitz «Un loup affamé est inquiet» y ambas variantes pueden ser adaptaciones del castellano: Lobo hambriento, no tiene asiento (HN fol. 295) o del francés Loup affamé nulle part applacé (...) siendo lo más probable que el de 1596 sea traducción del castellano y el de Oihenart del francés» da U-k egin lehenaren iruzkina. Bigarrenaren aldaeratzat du Gar-ren bi bildumetako Gure mandoa, urak engarren eta urak aroa; hirugarrenaz, azkenik, «Corresponde al castellano: Más vale humo de mi casaque fuego de la agena (HN fol. 301»>. Azken hau egiantzekoa da gogoan badugu RS 427-432 bitartekoak HN-en orrialde horretatik edota ingurukoetarik hartuak zirela; 471.a, aldiz, ez bid e da HN 295-etik hartua, bai aldaera eta baita 4. taulak aurreko eta ondoko orrialdeekin RS-ek egin erabileraz erakusten digunagatik. 501. Ce eguic gachic ta fe euc bildurric «No hagas daño, y no tengas miedo». 502. Ez veti gazta ta ogui «No siempre queso y pan». 503. Ezta zarra dauena caldarra «No es viejo el que tiene liuies- so». «No hazella y no temella. No la hagas y no la temerás (HN fol. 335v), «En el refrán correspondiente que trae HN (fol. REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA 337) se habla de «nueces» y no de «queso»: No todas vezes, pan y nuezes» eta «Aunque en diferente dialecto, es el 596 de Oihenart: Esta saharra duena saldarra (...) y ambos son idénticos al de HN (fol. 337) No es viejo quié tiene diuiesso» (U). Azken biak HN-eko orrialde horretatik hartu bide dira (RS 181 eta 184 bezala, eta hurrengoetatik beste mordo bat legez, d. 4. taula); 501.a formalki HN 335-ekotik aski urruti izateaz landa, ohar bedi 4. taulan usu erabilitako 334. orrialdetik 337.era halako jauzi txiki bat eman dela, 335 eta 336. orrialdeetan honako zalantzako hau litzatekeelarik, onartzera, zubi bakar; hobe da, beraz, iturri asketzat emano 527. Andraurenen essea garazazal «La casa de la señora de bué recado acolmada». 528. Ygazco abietan aurten choriric ez «En nidos de antaño no páxaros ogaño», 529. Esanac gugan eguinoc Iaungoycoagan «Los dichos en nosotros los hechos en Dios». 530. Eyngo doana ez biarco echi «Lo que has de hazer no dexes para mañana». Lehenari «La muger de buen recaudo, hinche la casa hasta el tejado (HN fol. 282)>> egokitzen dio U-k, baina hobe dirudi hori RS 210.arentzat uztea; bigarrenarentzat «En los nidos de antaño, no ay páxaros ogaño (HN fol. 136v)>> dakarkigu baina desegokia dirudi HN-en hurrenkerari bagagozkio; «Los dichos en nos, los hechos en Dios (HN fol. 292)>> eta «Lo que has de hazer no digas eras, pon la mano y haz (HN fol. 293)>> azken bientzat, aldiz, ongi datoz alde horretatik, baina ez formaren aldetik laugarrenarentzat. Bostgarren taulan orain arteko emaitzak bildu ditut, beltzez emanik RS-ek HN-n segurtasunez ukitu orriak. RS-EK EGINDAKO HN-EN ERABILERA 1-50: 1, 1(2),2,2,3,5, ?6, 8,10,11,15(2),19,20,21, ?21, 23, 25, 29, 30, 35, ?36, ?39, 40, ?45 51-100: 52(2), 54, ?55, 55, 59, 59(2), 60(2), 60, ?61, 63, 64, ?64,68, 74,77,80,83,87(2),88,89,90(4),91, 101-150: 110, 112(2), 113, ?113, 115(2), 115(4), 116, 121, 125, 125, 127(2), 127, 128, 130, 133, 134, 135, 136(2), 137(2), 139, 141(2), 144, 150(2) 151-200: 151, 153(2), 154(2), ?156, 157(2), ?157, 159, 163, 165, ?165 201-250: 238, 73 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 251-300: ?269, 271, 272, 273, 274, ?275, 275, 276, 277, 278, 278, 279, 279(3), 280, 281, 282(2), 282(5), ?282, 283(3), ?284, 290, 292, ?292, 293, 293(4), ?294, 301-350: ?301, 301(3), 302, 302(2), 303, 303(2), 304, 305(2), ?308, 309,316, ?317, ?320, 327, 334(3), 337(4), ?338, 339(4), 341(3), 342(2), 342, 343, 344, 345, 348, 348 351-400: 353, 353, 355, 355, 356, 357, 358(2), ?358, 359, 360, 361, 364,368, ?387, 387, 388, ?398, 399, 400(2) 401-450: 402, 403, 405, ?408, 411, ?412, 412, 413(3), 413, 417, ?417, 418, 422, 423, 425, 427(2), 430, 435(2), 437, 438, 441, 445,447, ?450 451-500: 456, 457(3), 458, 459, ?464 fol.gabe (3) ?_ (2) BOSTGARREN TAULA 5. Ondorio orokorrak: RS-en HN-ekiko zorraz HN 303 304 334 334 334 358 358 348 345 403 405 RS 226 227 228 229 231 246 247 256 257 249 258 HN 341 341 341 342 342 339 339 344 339 339 RS 215 216 217 218 219 220 221 222 225 232 116 55 191 387 117 59 192 388 119 1 193 125 121 2 194 127 174 ? 80 176 ? 89 Orain arteko HN eta RS-eko errefrauen erlazioen iruzkina laburtzeko, ezar dezagun orain segidako taulan bigarrenaren ordenaren arabera. Hasiera batean hurbilean diren bikote eta segida luzeagoak hartu ditut kontuan, horiek baitira bi bildumen artean den erlazioa frogatzeko ia gai diren bakarrak; alabaina, eta alderdi hori segurtatu ondoren, onartu ditut multzo horien gunetik urrutixeago gelditzen ziren orri bereko (HN-en) edota segidako (RS-en) errefrau banaka batzu ere. RS-eko hurrenkeran eta kausitu ditugun bikote eta multzoak banaturik ezartzean, ikusi ahalko da iturriaren hurrenkeraz izan diren jauziak (ez beti euskararen ordena alfabetikoa mantentzeko, dakigugunez). RS HN RS HN 110 282 181 337 111 282 184 337 74 REFRANES Y SENTENCIAS ETA HERNAN NUÑEZEN BILDUMA RS HN RS HN RS HN RS HN 277 59 325 413 381 68 471 ? 295 288 60 326 413 382 63 473 301 289 60 327 411 427 301 501 335 297 278 352 115 428 301 502 337 298 279 355 115 431 302 503 337 432 ? 301 320 305 367 ? 127 529 292 322 305 368 ? 133 437 418 530 293 439 ? 417 SEIGARREN TAULA Guztira 64 errefrau" kontatu ditut segurantza edo egiantz handiarekin RS-en HN bildumaren erabileraren bitartez azaldu beharko liratekeenen artean; litekeena da RS-en prestatzaileak edo prestatzaileek kopuru hori baino gehiagotan mailebatzea bere mendean Espainian izan zen bildumarik aberats eta garrantzitsuenetik. Areago dena, HN eta antzeko gaztelerazko bilduma garaikiderik izan ez balitz agian ez bide genukeen RS-ik ere izango. Alabaina, egun ezagutzen ditugun %10,2rekin edo baino ezin frogatu ezin dut, Urquijoren erizpideak baino hertsiagoak erabiliaz, bi bildumen arteko lotura, Litekeena (eta beharrezkoa ere) azterketa berriek etorkizunean nirea zehaztea eta aldatzea RS-eko jatorri eta bildumaren ekoizpena bera uler dezagun; baina Urquijoren «los [refranes] de la colección de 1596 están tomados en grandísima parte de los refraneros castellanos» hartara bihurtuko ote? 6 Orrialdeko bat, pentsa daiteke Darmstadt-eko alearen 64 ezagunak (ikus hurrengo kapituluan) gogoan izanik; taula honetatik bertatik atera gabe, erraz ikus daiteke distribuzioa ez dela horren erregularra, ez RS-i ez HN-i dagokionez: aipagarri iruditzen zait gure bildumako lehen 100errefrauen artean batere ez kausitzea taulan, ezta (d. 5. taula) HN-eko 16Setik 26S.era bitartean ere gure bildumakoen iturri izan daitekeenik. Urquijoren arabera, are markagarriago dirudiena, bikoteen erizpidea onartuaz 133. orrialdetik 278.erako jauzia dugu, hortik aurrera 150 orrialdetan biltzen direlarik RS-ekoen iturritzako gehienak. 75 REFRANES Y SENTENCIAS-EN TAMAINA ZEHAZTUAZ o. Laburpena Kapitulu honetako» azterketan testukritika ez-sternmatikoaren alderdi batzu ukitzen dira, bereziki iturri bilaketa eta berreraiketa formalari legozkiekeen zenbait (d. Lakarra 1988a, 1991a). Hizkuntzalaritzako ohizko usadioen eredura, oraingo honetan iturriaren erabilerak iturria neurri batean berreraikitzen lagun gaitzakeela erakutsi nahi nuke segidan adibide batez. Iturriaren eraginaren azterketa bana banakoaren aurrean testu edo hiztegi emailearen egituratik abiatuaz haren isla testu (hiztegi) hartzailean ikertzen da, ondoren horretatik iturriaren egitura eta -inoiz- tamaina erdiesteko asmoz. Azterbide hau RS eta Hiztegi Hirukoitz-aren Eraskin-aren arteko erlazioei ezartzen zaie. Orain arte RS Eren zenbait puntu, sarrera zenbaiten etorkia funtsean, azaltzeko baliatu badugu (d. Mitxelena 1961, 1964, 1967 eta, bereziki 1970), nago E baliatuaz ez soilik Larramendik egin haren erabileraz, baizik eta RS-i berari buruz ere zerbait jakin dezakegun. Hara, segidan, kapituluaren egitura: § 1. RS osatuaz: Vinson; § 2. Urquijo Oihenartek ezagutu RS-ez; § 3. Mitxelena Oihenarten RS-ez; § 4. Mitxelena RS-en tamainaz; § 5. Larramendiren «kuaderno zaharra»; § 6. Mitxelenaren Hiztegi Hirukoitz-aren Eranskinaren azterketa: Darmstadteko alekoak, § 7. E-ko RS galdutikoak; § 8. Azterketa berri baterantz; § 9. E-ren iturrien berrazterketaren eragina; § 10. Saioak RS osoaren tamainaz: Darmstadt-ekoaren hurrenkeraz; § 11. E-ko RS-en erabilera orokorraz: taulak; § 12. Lehen eta 4. kuadernotxoak ezagutzen ote?; § 13. Azterketa 1.ko eta 4. kuadernotxotik hartu omen zirenen benetako jatorriez; * Kapitulu honen aurreko bertsio bat Uztaro-ii agertu zen (16,1996,21-55), «Iturrien erabilera eta tamainak egitura(z) zehaztuaz: Refranes y Sentencias eta Hiztegi Hirukoitza. (XVI. mendeko bizkaierazko errefrauez III)>> titulu luze bezain adierazgarriarekin; ordutik hona batez ere liburu barnean gerta zitezkeen errepikapenak ekiditearen aldeko zenbait aldaketa txiki egin izan dut, 77 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) § 14. Darmstadt-eko alean ez diren zatiez eta behin-behineko ondorioak RS osoaren tamainaz; § 15. Excursusa: RS HH-aren gorputzean?; § 16. Ondorioak; § 17. Eraskina. RS E-n: hitz zerrenda. 1. RS osatuaz: Vinson 1596an argitara zen lruñean Amberesko Pedro Porralisen etxean honako izena zeraman bilduma: Refranes y Sentencias comunes en Bascuence, declaradas en Romance con números sobre cada palabra, para que se entiendan las dos lenguas. Vinsonek bere Bibliografiaren Eranskineko dagokion sarreran (1891-97: 6-7) dioenez Voiei la deseription exaete de ee préeieux volume, OU il n'y a ni eote, ni numéro, ni ex-libris, ni signature d'aucun aneien propriétaire. Je n'ai pu savoir eomment i1 est arrivé aDarmstadt (...) 11 n'y a ni introduetion, ni préfaee, ni avis; on n'y trouve ni approbation, ni lieenee, ni permission, ni taxe; on n'y voit mérne aueun fleuron. 11 faut noter aussi qu'il n'y a pas de titre, et l'aspeet de la derniere page ferait eroire que le livre n'est pas fini et qu'il se compose des bonnes feuilles d'une publieation interrompue en eours d'impression.' Ezagutzen zen ale bakarra Hesse-ko Artxiduke Handien bibliotekan (Darmstadt-en) gordea genuen azken Mundu-gerlan hondatu edo galdu artean; han aurkitu zuen 1894ean Van Eys-ek eta argitara eman bi urte beranduago, liburuaren 300ak egiten zirenean. Alea suntsitu baino lehen Urquijok ere izan zuen parada haren argazkiak lortzeko eta haiek baliaturik eman zuen bere iruzkindun argitalpena 1911-33 urteetan RIEV-en. Ale honek 539 errefrau ditu 64 orrialdetan.é Gorago eman dugun Vinsonen aipamenak erakutsi legez, ezer gutxi diosku liburuskak bere buruaz eta bai, aldiz, zalantza eta galdera asko sortzen: nor zen bere egilea?, zein bere tamaina?, ze eratako zabalkundea izan ote zuen eta inork ezagutu ote?, nondikakoak ote dira errefrauok? etab. Bi ikertzaile -Julio Urquijo eta Koldo Mitxelena- saiatu dira arazo hauek edo horiei lotuak argitzen (d. 1., 2. eta 4. kapituluak), eta beraiek izango ditut solaskide RS-en tamainaz aritzeko ere. 1 Beherago «I! est remarquable que Oihenart n'ait pas eonnu ee livre; il parait ne lui avoir fait aueun ernprunt». 2 Vinsonek markatu bezala, 254.a eta 280.a, 256.a eta 291.a, 277.a eta 357.a beren artean errepikaturik dira eta aldaeratzat jo daitezke 14.a eta 518.a, 51.a eta 485.a, 52.a eta 386.a, 106.a eta 139.a, 210.a eta 317.a, 213.a eta 438.a, 239.a eta 466.a, 314.a eta 329.a, 423.a eta 456.a; harentzat «I! n'y a done en réalité que 527 proverbes différents» (ibid). 78 REFRANES Y SENTENCIAS-EN TAMAINA ZEHAZTUAZ 2. Urquijo Oihenartek ezagutu RS-ez 1967az geroztik badakigu, Urquijok argitaragabe utzi zuen lan baten bitartez (< jarrequin ezequida erricoa laso «El nogal de lexos como la cabeca, mas no la allé como la de la patria» hori bezain egoki ditugu E-koaren iturritzat. 93 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) zuen E-ko 511 «perezoso, baraz» Darmstadt-ekoak galdutako zatiren batetik ezagutu beharra zuen. 13 16.a (Betico itoguinac arria culatu ta aldi luceac guztia aztu «Gotera continua piedra orada y el tiempo largo todo lo oluida») E-ko 298 «gotera, itoguina»-ren iturburu genuke; alabaina esan beharrik ez da itogin ez dela RS-eko hitz arraroenetarik, are gutxiago hapax bato Litekeena da, hortaz, galdutako zatitik edo herritik, ahozko iturriren batetik eta ez idatzizkoetatik jasoa izatea. Antzeko zerbait esan daiteke 69.az (Lapico ecin dana estalgui lirate, re edoceynec dauco vere lecua vete «Quien no puede ser olla podría ser cobertera, que cada qual tiene su lugar lleno»); areago dena, E 468 «olla, dipidia, lapicoa» aztertzean M-k esan bezala «el segundo en RS 69... También en Land., a consecuencia de un divertido desliz: ola del agua, lapicoa», hiztegi-iturriak hobesteko irizpideak hemen bere indar osoa hartzen duelarik. E 367 «levantar, jasan, jasaitu, eregui»-ko azkenaren iturri Land. da, orobat, eta ez RS 79 (Triscan badabil asoa aus asco eriguidaroa «Dancando si anda la vieja mucho poluo leuantar suele»): d. Land. «leuantar otra cosa, eregui veste gaura», E-ko bokalarekin, RS ez bezala. Kontuak honela, lehen kuadernotik eta ez beste inondik nahita nahiez hartu beharrezkorik ez da batere; bestela esanik, ez da zer suposatu Larramendik lehen kuadernotxo hori ezagutzen zuenik -orri edo orri zati solteren bat gehienez ere- eta agian hobe hori ere ez onartzea: izan ere, Mitxelenak behin baino gehiagotan aipatu Larramendiren hitz ezezagunen zaletasunak nekez utziko bide zion 12 hamquer «cruel», 14 labio «rabicorta», 15 balizco «de si fuesse- 14 (16ko itogin aipatu arrunt horren aldamenean), 32 anbiolaco «del tiempo pasado», 49 trancart «engaños», 55 becaza «regala», 65 ysusqui «escoba», 73 hendorea «alcalde», 82 tacoc «para» eta beste asko baztertzen. Zein nahi ere den begitazio honen aurreko gure iritzia, berreraikitzaileak ez du Darmstadteko liburuaren lehen kuadernotxoaren inongo beharrik Larramendik E-n sartuak azaltzeko; entia non sunt multiplacanda praeter necesitatem, bada. Goazen orain laugarren kuadernotxora. Honek 49.etik 64.era bitarteko orrialdeak eta 413.etik 539. errefraura bitartekoak besarkatzen ditu. 13 Bidebatez, erdarazko ordainen artean ere (<> dugu M-ren iruzkina. Azken forma gerorako utziaz (d. 563), esan dezagun orain ere pasa gaitezkela 1. kuadernotxoko 49.ekoa gabe. 271. Fama, ospea. «RS 2 Aberas yzayteabaño / hospe ona obeago «Mejor buena fama / que ser rico». Se repite en RS 107, 188 Y 507, con o sin h-» dio M-k, alabaina, beharbada ez RS 2-k eta ezta RS 107-k (1. kuad.) ez RS 507.ak eta ezta hark aipatzen ez duen RS 542-k Vrrineric ospea, erricoa obea (4.a) balio digute. RS 188 dugu, beraz, hautagai bakarra; h- gabea dugu L-rena bezala, bidenabar, horko Gal bidi guizona / ta ez aren ospe ona «Piérdase el hombre / y no su fama buena». 298. Gotera, itoguina. RS 16 Betico ytoguinac arria culatu ta aldi luceac guztia aztu «gotera continua piedra orada y el tiempo largo todo lo olvida» da M-k dioena bama ez bide zen -ikus gorago- 3. orrialdeko hori jatorria Darmstatd-ekoan edota Oih.en zati berrian besterik agertu ez arren. Hitza erabat arrunta da oraindik. 301. Gruñir, oñon eguin. <<305 Ydiac oñon bidean gurdiac «en lugar de gruñir los bueyes el carro». También en RS 19 Cantari guextoac oñon «el mal cantor porfía» eta RS 179 Onec oñon eta ni ijilic egon «Este hablando y yo callando estando» gertatzen direla dios- REFRANES Y SENTENCIAS-EN TAMAINA ZEHAZTUAZ ku M-k; zalantzarik gabe 2. kuadernotxoko 305.a da hautuena itzulpenagatik eta baita 19.a den kuadernotxoan delako ere. 303. Guerra, gudua. M-k itzulpen honekin ematen dela 7, 21 165 eta bestetan (331 eta 383.etan, zehazki) gaztigatzen du, Ax.ren «combate, pelea--tik bereizteko seguruenik; zalantzarik gabe RS bada ere jatorria, ez 7.a edota 21.a. 322. Honor, andizura. M-k erakutsi legez, RS 392 Emaytea andizuren arcaytea mingarri «El dar es honor, y el tomar causa dolor--eko formaren ustelketa dugu. Berak RS 507 Dollorracpere andizurenen ospea / gora joacu ycaztobico quea «Aún el más ruyn fama de principal/arriba se nos va el humo de la carbonera» ere aipatzen digu baina testukoa hori gabe ere (4. kuad.) azal genezake. 323. Hormiga, inurria. «RS 8 ynurria guino lagun gura «Hasta la hormiga desea compañía» ematen du M-k «d. además RS 183 y 326, pero también Land. tiene ynurria (2a mano, chinurrias» gehituaz. Gure analisiaren arabera soilik RS 183 eta 326lirateke hautagai eta, gainera, batak eta besteak hiztegikoaren aurrean amore eman behar dutela nago; d. Lakarra 1991a-n eman arrazoiak hiztegien iturritzat oro har beste hiztegi batzuk hartzeko. 328. Huir, ines, inesi. «RS 422 Ausso Chordon arzorri / ta nic yñes dayda «Ten Hordoño a esse osso y yo haré huyda» demosku M-k «d. además RS 243» gehitzen du, beste sarrera batean (237) aipatua izaki. Seguruenik, bigarrena dugu -Naztauenac ogenic, yñez begui guextoaganic «Quien no quiere engaño, haga huyda del peruerso»-, ordea, iturri zehatza eta ez 4. kuadernotxoko 422.a. 347. Jarro, murcoa. «RS 191 Hurtealango murcoa «Qual el año tal el jarro» ematen du, zuzen, M-k, RS 94.ean «cántaro» itzultzen dela gehi- tuaz. Oraingoan ere 2.-3. kuadernotxokoa dugu beharrezkoa eta 1.-4-ekoa desegokia. 398. Mantenimiento, elicatura. RS 76 Banabil burua ezin sinisturic / erasuna elicaturazat arturic «ando no pudiendo creer la cabeca / la locura por mantenimiento tomando» eta RS 246 Oguiagaz hura / oragaz heroen elicatura «Pan con agua mantenimiento de loco y mastín» ematen ditu M-k iturburutzat. Biek itzulpen bera 99 100 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) izan arren 246.a hobesten dugu iturritzat bestea Darmstadtekoaren lehen zatian delako. Ikus beherago 542. sarrera ere. 418. Mercado, ceja. «Ocurre en RS 33,88 Y253» dio M-k. Lehen biak 1.ko kuadernotxokoak izaki, 2.eko 253.ak dirudi iturri zehatza. 437. Nada, arean. RS 526 Hordiaganic encindu re eguic arean «De borracho no fies nada» demosku M-k, «arean (nada) algo; arean ez, nada» eskuizkribu batekin zuzenduaz. Bada ordea RS 558 Ilbeeran ereyn ceguic arean ere Oih.ek (eta agian L-k) ezagutu zatian. Bestalde, orduan eta gero ere hitza herrikoia zen eta, beraz, M-k aipatu 4. kuadernotxokoa ez da erabat beharrezko. 439. Necessidad, oparina. «RS 75 Oparinac nenguian bearguin / ta alperqueriac auzquin «La necessidad me hizo obrero, y la vagamundez pleytista». Hay también oparinac en RS 244, pero con la misma traducción, se lee opanari, dativo, en el 78 Y oparayna en el 140»; honaino M. Ohar bekio 244koak sarrera azaltzeaz landa gure analisiak 78 eta seguruenik 140.ekoa (2. kuadernotxoko 1. orrialdea) E-n zergatik agertzen ez diren aurreratzen digula. 468. Olla, dipidia, lapicoa. «El segundo en RS 69 Lapico ecin dana / estalgui lirate «Quien no puede ser olla / podría ser cobertera». También en Land., a consecuencia de un divertido desliz: «ola del agua, lapicoa» diosku M-k. Testuan gorago go~oratu eta Lakarra 1991a-n azaldu arraz~ie~gatik hiztegiari eman beharko litzaioke lehentasuna iturn glsa. 506. Pensamiento, gosaya, gogoa. Lehena gaizki zatitua dela gogoratu ondoren RS 395 Gaba gogayeren ama «La noche, madre de los pensamientos» aipatuaz, bigarrena RS 63 eta beste askotan datorrela diosku Mk, iturri zehatza zein den erabakitzea ezinezkotzat joaz. Alabaina, gogoa «pensamiento» RS 63, 398, 413, 419, 458 eta gogoco «de mente» RS 381 dira Soto Michelenak (1978-79, s.u.) ematen dizkigun agerraldi guztiak eta M-k uste baino zehaztasun gehiago egin ditzakegu orain: RS 63, 413, 419 eta 458.ak aukeraketatik landa dira 1.ko edota 4. kuadernotxokoak izatearren eta, seguruenik, baita RS 381 ere itzulpenagatik. Beraz, RS 398-k ditu aukera guztiak hain hitz arrunt eta ezagun honen iturri izateko. 511. Perezoso, baraz. RS 9 Arerrian lurra garraz / hoña ybinieguic baraz «En patria estraña la tierra es agra / el pie pondrásle espaciosamente» da M-ren soluzioa. REFRANES Y SENTENCIAS-EN TAMAINA ZEHAZTUAZ Baina, gorago esan bezala, L-k ezin ezagut zezakeen testu horren bitartez lehen orrikoa baitugu; beraz, RS-en bitartez ezagutu bazuen Darmstadt-ekoak galdutako zatiren batetik ezagutu beharra zuen. Bidebatez, ikus 13. oharra. 521. Pobre, chiroa, arlota, landerra. Lehena RS-eko hainbat lekutan dela (esaterako 3 Aberassoc jaya daude / chiro gajooc veti neque... «Los ricos tienen fiesta / y los pobres cuytados siempre trabajo...») diosku M-k eta orobat bigarrena (25, 329, 493). Hirugarrena iturri bereko 265 Ondo eguioc landerrari / Iayncoac diquec donari «Haz bien al pobre / dar te ha Dios galardón». Azkena soilik pasarte horretan har zezakeen eta den kuadernotxoan delarik L-k orrialde hori ezagutu zuela badakigu: beste bi hitzei dagokienez M baino zehatzago izaterik bada: chiroa ez zen RS 3-tik hartu, noski, eta ezta chiro 435etik, ez chiroac 467, 493tik eta ezta chiroari 78tik ere; hots, gelditzen zaigun aukera bakarra 314 chiro dugu. Arlota-ri dagokionez ere 329.a dugu hautagaia eta ez beste biak. 534. Prenda, baya. RS 523 Baguila, sey goseen bayla «Iunio prenda muerta de los niños muertos» demosku M-k baina Land.k (< ia); HH-ean s.v. «carne» badu dagoeneko aquela eta gandura agertzen da s.v. «vianda--n. 102 REFRANES Y SENTENCIAS-EN TAMAINA ZEHAZTUAZ Bada, itxura guztien arabera 228.ekoa dugu eta ez Lko eta 4. kuadernotxoko beste biak, benetako iturria. 689. Zapatero, círola. M-k RS 21 Zitel zirola, noc gudura aroa «pusilánime ~apatero quién te lleua a la guerra» eta 275 Aroz dinean rirola osqui guichi vr[r}atu doa «quando el capatero se haze carpintero pocos capatos se desgarran» dakartza. Bigarrena izan daiteke soilik iturria. 14. Darmstadt-eko alean ez diren zatiez eta behin-behineko ondorioak RS osoaren tamainaz Goian Oihenarten alearen tamainaz eta bertan izan zitezkeen Darmstadt-ekoan gorde zatiez aritzean 17,7 orrialde edo atera zaizkigu, 16ko kuadernotxoka antolaturik izaki liburua kuadernotxo bakar bat (136 bat errefrau) ala bi (272 bat errefrau) ezezagurr'? gehiago izan zitzakeen ezin erabakirik, hurbilegi baita gutxi gorabeherako kopuru hori kuadernotxo bakarraren orrialdeetarik. Ez genekien ere kuadernotxo eta errefrau horiek Larramendirenak zituen berak ziren ala bestelakoak. Azken puntu hau garrantzitsua dugu zeren eta, batera ala bestera izan, Iruñeko osoa Darmstadt-ekoaren 539 ezagunetarik gutxienez 800 inguruko edota 1000tik gorako ikusia izatera iritsiko bailitzateke. RS-eko zati galdukotzat Mitxelenak aipatu E-ko hitzen eta Oihenartek gordetako aleko 20 errefrauen azterketa bide da auzi hau erabaki bidean sartzeko lanabes sendo bakarra. Segidan ematen ditut berriz bi lekukotasunok errefrauei zenbakuntza berria eta E-ko hitzei dagokien erdal sarrera emendatuaz: 540. Ynardun badaguic ez doquer [sic] besterenic. «Si continuas en el trabajo, no tienes necessidad de otro»; 541. Ojal ona huchan saldu doa; 542. Vrrineric ospea erricoa obea; 543. Saldabaga altamia oza[]tan ez dilist[..ia}; 544. Huhuñenerean hoxtuac bulea; 545. Otu doneari ygarartean nequea; 546. Guicon onac azcurriac bere; 547. Ecandu gasstoari bernea ausi; 548. Barria eder eguic; 549. Maya ta vide lucea gastigaturic (enseñanca); 550.]aunen hotua oy da aguindua; 20 Mitxelenak RS-ekotzat jo hogeiak barne, noski. 103 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 551. Emazte dollorren jaubea jopu; 552. Maiaz ozac dacaz pozac; 553. Garrastu adi icasterren ta neca adi euterren. «Suffre por aprender y trabaja por tener»; 554. Bere burhua ezautea da jaquitea; 555. Gastelauna neguia senar, oñean arr ta beguian negar; 556. Esquerrac yndauz ce onderexta ene gaurary; 557. Ene laba aldian labe[a] jausico zan; 558. Ilbeeran ereyn ceguic arean; 559. Onerextea dodan lecuan jarri daquidala egusquia. E-ka hitzei dagokien erdal sarrera jarri zaie: 104 16. Adelante, achiti. B-M. 23. Agua salada, cresala. B, RSgald. 24. Agua de tempestad, osteleuria. Goiherri, B? 29. Albricias, emayenac. RSgald. 33. Alegría, pozcaria. B. 41. Amarilla, larua. B, RSgald. 54. Aplacar, ibiretu. B? 76. Atreverse, azartu. 77. Atrevido, azarria. 89. Bailador, triscaria. 90. Baile, trisca, tritea. 94. Bartolomé (San), done Matro, B ? 101. Bodas, ezteguac. RSgald. 107. Cabezón,fresa. RSgald. 121. Carga, seldorra. RSgald. 123. Casera, hacendosa, urena, azquina. RS 210; RSgald. 131. Cena, coitiguia, B? 137. Citar, acotatu, B? 146. Colmo, gomburua. RS- gald. 148. Comedirse, milistu, B? 160. Continuar, erago. B. 163. Corba, zancabia. B. 165. Cortijo, gorta. B. 174. Cuenca de los ojos, be- tzuloa. 181. Curiosa, cicoza. RSgald. 187. Danza, trisca. 189. Degolladero, gargolla. 194. Descalzo, mal vestido, orthusa, ortoza. (?); RSgald. 197.Descuido, oldozquera. RS- gald. 236. Endrina, arana. RSgald. 254. Espera, zayoa. B. 256. Estéril muger, senguea. RSgald. 258. Estiercol, gortaisa. RS- gald. 276. Fiel, equilibrio, obua. RSgald. 280. Forma, manera, canora. B ¡L. 285. Fresno, lejarra. RSgald. 297. Gordo, grasiento, mardula. M. 302. Guardar, jagotu. RSgald. 305. Guisar, guertaetu, guertucatu. RSgald; RSgald. 321. Hijada, meaca. B ? 335. Inclinación, curea, M ? 338. Ingle, iztegia. RSgald. 344. Inquieto, guiraquea. B ? 351. Justo, al justo, obuan. Vide 276. 365. Lentisco, garchua. RS- gald. 380. Lindero, hueraguina. RS- gald. 384. Lombriz, bicioa. RSgald. REFRANES Y SENTENCIAS-EN TAMAINA ZEHAZTUAZ 425. Mollera, baldoquia. B. 574. Rencor, enquina. RSgald. 426. Molleja, parapardina. M. 581. Ribera, huarriza. RSgald. 435. Muerte, balbea. B. 583. Rocío, azaroa. RSgald. 445. Nervio, siracha. RSgald. 587. Roso y belloso, abares- 451. Quien con niños se acues- cua. RSgald. ta, sucio se levanta: seyacaz 605. Sienes, eraitoquia. RSechun dina ucuzcari jaigui gald. da. RSgald. 609. Silla, coya. Cf. 131. 458. Nuez de garganta, gorgo- 620. Sucio, ucuza. Cf. ucuzca. lla. RSgald. 627. Sustento, saralea. M. 472. Orina, garnua. RSgald. 632. Tapón, zapotza. B. 484. Papera, acizurria. RSgald. 633. Tasco, erbatza. M. 503. Peligro, galenda. RSgald? 635. Telaraña, amarauna, B. 508. Pensar, oldoztu. Sin pen- 638. Tenazas, orricac. RSgald. sar, oldozqueran. Vide 197. 644. Tirar, urtiguin. B. 519. Plata, cirarra. RSgald. 646. Toalla, gurdichapa. B ? 545. Buen provecho, essé. (?). 662. Vara, ciorrea [ciorraj. B. 554. Puta, ollaquea, B. 670. A medio vestir, jazqui, 564. Rayo, arri iraztua. jazca. RSgald; id. RSgald? (? =Iturri ezezagunekoa; B =Mitxelenak bizkaieratzat emana; M =Mitxelenak mendebalekotzat emana; RSgald =Mitxelenak RS-en galdutako zatikotzat proposatua) Badirudi Larramendi presatua zela 540 ynardun, 543 altamia, dilist(..)ia,2t 549 gastigaturic, 553 euterren eta besteren batez ez ohartzeko; Oihenartek ere oso alper edo beldur behar zuen izan, testu elebidunaren aurrean, Larramendik Darmstadt-eko alean ez baina lruñeko aldez osoagoan irakurri eta E-n ezarritako 16 achiti; 23 cresala; 24 osteleuria; 33 pozcaria; 41 larua; 76 azartu; 101 ezteguac; 107 fresa; 121 seldorra; 123 azquina; 131 coitiguia; 146 gomburua; etab., edota 451 seyacaz echun dina ucuzcari jaigui doa bezalako pasarteetarik/é halabeharrez ere bakar bat ez hartzeko. 23 Gauzak honela, Mitxelenak E 58ko hucha Oihenartek ezagutu RSeko zati galduaren bidez (541 huchan) azaltzen duelarik, eta hapax baten aurrean garela edota ezinezko dela galdutako kuadernotxoetan bat baino 21 Ez bide zuen RS 50 tilista ezagutu ahal (cf. gorago) eta ez du E-n biltzen; baina bada dilistea «lenteja" E-n s.u., nahiz eta Landuccirengandik hartua izan. Hortaz ez zuen -ezaguturik ere- Oihenartek jasoa bildu beharrik. 22 Litekeena, noski zertxobait etorkizunean baztertu beharra RS-eko zati galdutik ez baina ahozko euskaratik edo beste iturriren batetik hartuak balira; nago, ordea, gutxi horiek argudioaren funtsa nekez uki dezaketela. 23 Alabaina, gogoan izan bedi Oihenart errefrau bila ari zela, ez hitz bila. 105 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) gehiago izatea 24 ezin esan bada ere, E 356 «ladrón uhuna»-rekin (d. RS 544 huhuñ-) biltzen badugu ezin esanguratsuagoak iruditzen zaizkit bai grafiagatik, bai (d. Lakarra 1991a) grafia horretara heltzeko RS-en bide zuenetik ezarri zitzaizkion aldaketei dagokienez. Oihenartek dakarren RS 546 azcurriac Mitxe1enak nahi bezala (1970: 111)actcurriac «paperas» irakurri behar bada E 484 s.u.-n egin legez, edota -gorago mantendu dugun bezala- arean ez Mitxe1enak eman RS 526 Hordia ganic encindu ~e eguic arean «De borracho no fies nada--tik baizik eta RS 558 Ilbeeran ereyn ceguicarean Oihenartek ezagutu zatitik baletor, arrazoi are sendoagoak genituzke Oihenartek eta Larramendik, partez bederen, RS galduaren zati berberak ezagutu zituztela edota, zehatzago, galdutako zati beraren arrastoak baino ez zizkigute1a utzi. Datuon aurrean Larramendik eta Oihenartek, galdutako zatiaren bi kuadernotxo, 32 bat orrialde, gehiagoren berri ematen digu, Larramendiren aleak zituen 60 orrialdeetara iristeko Darmstadt-ekoaren 2. eta 3.az landa behar genuena, hain zuzen. 15. Excursusa. RS Hiztegi Hirukoitz-aren gorputzean? Galdera batekin amaitzen nuen aurreko lan batean (Lakarra 1991a) Harriet eta Larramendiren erlazioaren azterketa: H eta E-ren artean ikusitakoaren nolakoa ikusi ondoren, «ongi ulertu izan ote da L-k HH-aren hitzaurrean (xxxv. or.) H-z esandakoa? Acaba de imprimirse una Gramática de Bascuence, y Francés, por su Autor Monsieur Harriet, con muchas curiosidades, y un Diccionario cortito del Bascuence, y Francés, todo en octavo; cuyas voces con otras, que le faltan de su Dialecto, se hallarán en mi Diccionario. Itxura batean badirudi zenbait lerro beherago deskribatzen eta epaitzen duen Landucciren hiztegiarekiko juzku gaizto bera errepikatzen dela hemen ere; hots, H ez zaiola batere baliagarri gertatu bere urrian, hura ateratzerakoan inprimategian edo harako bidean zuen bere hiztegian bilduak baitzituen dagoeneko han diren eta bertan falta diren iparraldeko hitz anitz. Bat edo beste peitu zitue1akonturatuaz inprimaketa amaitzerakoan, berriz H-ra bihurtu eta hango zenbait hitz jasoko zituen E-n. Haatik, dagoeneko bagenuen itxura eta sasiaitorretan ez gelditzeko ziorik eta emaitza onik izan nuen (d. Lakarra 1991a, 1993, 1994a) H aldamenean ezarririk HH barrena ostera txiki bat egitea erabaki nuenean: 24 B. Urgellek gogoratu bezala, bazen ucha / cucha HH-aren gorputzean s.u. arca: «esta voz la tomó sin duda el latín de el bascuence arca, con que significamos los arquetones muy grandes, a diferencia de las arcas menores, que llamamos cuchá, uchá ...», Berak diostan legez, seguruenik uchá «aldaera- etyrnologiae causa asmatua dugu beste anitzetan legez (d. Urgell prestatzen). Nolanahi ere den, gertakari honek sendotu baino ez du egiten testuko azalpena. 106 REFRANES Y SENTENCIAS-EN TAMAINA ZEHAZTUAZ Agradable, [otzana, onirizgarria, emaguria], naicaria : agreable, nahicaria. Agrio, [gacia], miña; agrura, acrimonia, [gacitasuna], mintasuna : aigre, miña; aigreur, mintassuna. Apetencia, apetito, [gogoa, naya, ganá, zalea, trempea], jambidea : appetit, janbidea. Arrogante, [arrotia, arrutia] furfuiatsua [facatia, antusteduna]: arrogant, furfuiatxua. Auditor, aditzallea [enzunlea]: auditeur, aditcaillea. Banquete, jatequeta, [oberaria, oturunza, bonaza]: banquet, ia- tequeta. Bañar, [ureztu, urtan sartu], maiñatu; [bustl], baño, [bañua], maiñua, [urezguitia, bustialdia] : baigner, maiñatcea; bain, maiñhua. Barbero, [bizarquiña], bizarguillea, [bizarquenlea, bizarmochallea] : barbier, bifarguillea. Bestia, [aberea], abrea, atzienda; bestialidad, [aberequeria], abrequeria, [aberetasuna] : béte, abrea, atcienda; bétise, abrequeria. Blanqueador, churitzallea, [zuritzallea] : blanchisseuse, churi- tcaillea. Cadaver, gorputzilla, [illotzá]: cadavre, gorpuzhilla. Capricho, [hisia, burutacinoa], burcoitasuna; [burujaira], caprichoso, [hisitia, burcoitsua], burcoitsua [burujairra (sic)] : caprice, burcoitassuna; capricieux, burcoixua. Carnoso, araguitsua; carnal, araguicoia, [araguitarra] : charnu, haraguitssua; charnel, haraguicoia. Carpinteria, [arozquintza, zuarozquintza], zurlana; carpintero, [arotza, zuarotza], zurguina : charpentier, curguiña, maistrua; charpenterie, curlana. etab. Horrenbestez L-k H HH-aren gorputzean bertan, ez soilik E-n, erabili zuela baieztatzen zen, huts bateratzaile parea ere horren alde zetorrela: L-k «caza de aves, ibiza», «cazador, ibiztaria»; «cazar, ibiztatu» dakartza, < h > horiek, hitz barneko kokagune horretan, ez dute zalantzarik uzten iparraldeko iturri idatziren batetik hartuak direla, beste askotan bezala gorde duelarik puntu horretan iturburuaren grafia: d. «chasser, ihiztatcea», «chasse, ibicia», «chasseur, ibiztaria», Bigarrena H «bagareHes, chirehilqueria» L «bagatela, chireilqueria» da, iturburuko formaren zuzentasuna emandakotzat joaz, mailebatzailea < h > kentzera mugatuaz. Nago bazela E-ko H-en erabileran H eta HH-aren azterketa erkatua eskatzen zuen arrazoi formalik: Larramendik E-n egindako H bere itu- 107 baqui, erabaquitu, trencatu: decider, trenquatcea. REFRANES Y SENTENCIAS (1596) rriaren erabilera mia bageneza, ohartuko bide ginateke erabilera hori ez de1a bat eta bera E-ren zati guztietan. Segidan ematen dut osoan edo zatika H-ren bitartez azaldu E-ko sarreren multzoa: 5,12,15,18,26,31,66,75,79,96,103,105,125,138,144,149, 150, 154, 156, 157, 169, 171, 175, 176, 195, 196,203,227,247, 251, 25~ 261, 264, 266, 270, 332, 333, 352, 362, 368, 37~ 372, 373, 376, 377, 379, 391, 401, 405, 407, 409, 410, 413, 423, 428, 433, 436, 446, 452, 460, 462, 463, 464, 465, 470, 481, 487, 489, 491, 496, 497, 498, 499, 502, 507, 509, 510, 522, 523, 527, 532, 533, 534, 538, 551, 552, 593, 594, 600, 603, 608, 610, 611, 616, 617, 622, 624, 625, 629, 643, 645, 649, 655, 656, 657, 659, 661, 671,672,674,675,676,678,680,686. Ene kopuruen arabera 10 dira lehendabiziko 100en artean, beste 16 100.etik 200.era, 9 hortik 300.era, 12 handik 400.era 26 gero 500.era. 15 hortik 600.a bitarte eta beste 27 akaburengo 691.era arte. Honek berez ez zukeen beharbada gauza handirik adieraziko, aldakorra izaten baita usu iturri erabilera, are testu bakarrean ere. Alabaina, § 8.ean ikusi bezala, hiztegigilea iturriko erdararen eta berak sarreratzat erabiliko duen erdararen arteko hotskidetasunaz baliatzen de1arik hitz bat sartzeko edo kanpoan uzteko, eta frantses-euskara de1arik iturri nagusi -ia bakar- (d. Lakarra 1991a eta 1994a) azaldu beharreko bilakatzen zaigu E-ko lehen zatian 37 baino ez izatea H-tik jasoak bigarreneko 68ren aurka; hau da, Eren bigarren zatian H-ren erabilera ia lehendabizikokoa halako bi izatea. E-ren erdia 395-396.ean jarri beharrean zertxobait aurrerago 329-330ean jar bageneza are bistakoago litzateke 1.koaren eta 2.goaren arteko desoreka: hogeitabost larogeiren kontra. Esango nuke bade1a arrazoi erabat praktikoa hone1a gerta dadin: proba zuzenketak ezagut ditzanak badakike azken orduko gehiketak ez direla ematen hein berean liburuaren zati guztietan, eta ez soilik (edota, ez batez ere) gehitu beharren arabera ihardun ohi de1ako; presak eta aukerak zuzen gehiago izan ohi dute. Ez ote zen horre1akorik gerta Hiztegi hirukoitz-ean ere? Bai ene ustez. 329.ean amaitzen dira E-n H-Ietraren sarrerak eta 330.ean hasten I-renak; bada, Hirukoitz-ean H-ak amaitzen du lehen liburukia eta I-ak hasten bigarrena. Ez ote da E-ren bigarren zatian areagotuko Harrieten erabilera dagoeneko HH-aren gorputzeko lehen liburukian handik sartu nahi zuen gehiena sartua zuelako baina ez aldiz bigarren liburukian? HH-era bihurtu eta Harrieten erabilera sistematikoago ikertuaz hara zer eriden dezakegun: dardo, dardua, azagaya, chochoa: dard, chochoa. decidir, debedi, debeditu, era- 108 REFRANES Y SENTENCIAS-EN TAMAINA ZEHAZTUAZ guante, achorroa, escularrua, guantea: gans, escularruac. generoso, motalaya, ecarguiña: genereux, ekharguiña, ~irarroa. . gema, manua, anaa, ancea, etorquia: genie, maiña, an- cea. gesto, gesticulación, queñua, higuidura, siñua, eguiramua: gestes, higuidurac. gentilhombre, el noble, ezcutaria, aitorensemea: gentil homme, aitorensemea. fantasía, irudiquiña, oldea: fantaisie, oldea, fantasia. fuego, sua: feu, sua; fuegos por fiestas, suberriac: feu de joye, suberria. efecto, ecarraya, eguicundea, econdea: effet, eguiñqun- dea. elección, auta, autesá, autacunza, auquera, iracurtza: election, hautaqunca. entendimiento, aditza, adimentua, adiera, adiquiña, adiaira, centzua: entendement, adimentua. emprender, mellatu, equigotu: entreprendre, mellatcea. entrada, sarrera, sarcunza, sarbidea, sarrilguia, sartzea, barrutea, barrendea: entrée, sarrilguia, sarqunra, sarbidea. diezmo, amarrena, dechema: décime, dixme, hamarrena, detchema. defecto, gabenda, utsaldia, itena, baia, faltá, escasa: défaut, baia, escasa. disgustar, higuindu, hastandu, .descuststú, mincaistu, ira sartu: dégouter, higuincea, hastancea; disgusto, enfado, higuintza, descustua, mincacha, ira, chimicoa: dégout, biguinca: historia, condairá, esagaroa, lempiztea: histoire, condera, istorioa. honestidad, honestasuna: honnéteté, onestassuna. horrible, lardazquigarria, higu~ngarr~a: horrible, hi- gumgarrta. humilde, esta y la voz latina humilis vienen de el bascuence humilla ° umilla, fácil, erraza, eguincara, aisa: que significa lo mismo, y facile, eguiñcara, errecha. humilla sale de hume illa, familia, familia, echadia, dia- criatura apagada, y como pea, mainada: famil1e, mai- muerta, y es lo que oporñada. tunamente, se dize de el famoso, famatia, famatsua, humilde. Umilla, rnanudeitatua, ospetsua, otsandi- guiña, etorcorra: humble, duna, omenduna: fameux, manuguiña, umilla, etborleloxua, deithatua, ospexua. corra. Lakarra 1991a 25 eta 1994a-n Harrietenarekin bezala, E-n egin RS-en 25 Ikus § 10 H-ren eta L-ren erdara diferenteek E-ren iturriei dagokienez (era ondorioz HH-arenez) duten garrantziaz. 109 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) erabilera baliatzen saiatu behar genuke bertan izan litekeen distribuzio arrarotasunen baten aurrean erabileraren nolakoaz eta, bigarren graduan, Larramendiren RS-en alearen izaera edo tamainaz zerbait ateratzeko as- mozo Emaitzek, ordea, espero baino are berdintasun handiagoa islatzen dute Hirukoitz-aren Eranskin osoan zehar: beste iturriarekin, Harrietekin, ikusitako desorekaren aurka, 61 hitz dira 1- letra arte RS-etik hartuak, 16 Mitxelenaren ustez RS-en zati galdutik eta 37 etorki zehatzik gabe emanak; handik eta amaierara 64 RS-eko, 16 RS-en galdutako zatikoak eta 37 etorki zehatzik ez dutenak. 26 Horrenbestez, -eta gogora bedi Larramendik dioenez kuaderno zaharra azken orduan baino ez zuela eskuratu- ez da arrazoi berezirik RSen eragin apartekorik Hirukoitz-aren gorputzean, ez lehen alean ez bigarrenean itxadoteko eta izan ere ez dut egin dudan azterketan oraingoz honelakorik lortu; abian diren ondorengo lanek izango ahal dute ideia hauek baieztatzeko edo ezeztatzeko aukerarik. 16.0ndorioak Aurreko lan batzuetan bezala (ik. Lakarra 1986a, 1990a RS-en testukritikaz 27 eta 1991a, 1993 HH-aren E-z), honetan ere helburu metodologikoak izan ditugu, testukritikaren metodologiazkoak, hain zuzen. Izan ere, testu bateko honako edo harako hitzaren jatorrizko pasartea zehaztea lexikografoei ez bide zaie lan premiazkoa edota presa gorrikoa begitanduko; seguru asko inoiz osorik eskuratuko ez dugun ustezko testuaren osotasun teorikoa erdiestea hain guti. Testukritika ikersail autonomotzat edota berariazko intereskotzat dugunok, aldiz, Mitxelenak bere lan ezagunetan bi alorrotan (Mitxelena 1961, 1967, 1970, etab.) erdietsi emaitzak euskal testu tradiziorako oso garrantzitsu direla ikusirik, miatu nahi izan ditugu, duten segurtasuna pisatu eta azaleratzeko eta etorkizunean beste antzeko saioren batean berregiteko aukera izan dadin. Kapitulu honetan itxura batean lehendik egindako eta, gainera ederki burututako RS-en eragina Larramendiren Hiztegi Hirukoitz-aren Eraskin-ean berrikusi da; orobat horrekin neurri batean lotua den Iruñean 26 Zifra hauek Mitxelenaren ikerketari lan honetan egin orrazketen ondokoak dira eta RS-ekotzat hark jo eta nik bestelako azalpenik eman kasu orotan testuan espreski eztabaidatzen da; etorki ezezagunetakoetarik argiro ekialdeko diruditen hiru «<478. Pajar, aozteguia»; «479.Palmo, cebea»; «480.Palma de la mano, escueda»¡ kendu dira. Nolanahi ere, ez dirudi azken hauek pisu handirik izan dezaketenik batera zein bestera. 27 Ikus hemen 1. eta 2. kapituluetako bertsio hobetuak. 110 REFRANES Y SENTENCIAS-EN TAMAINA ZEHAZTUAZ argitaratzen hasi zen eta Darmstadt-eko ale bakarrean osorik ez zen tamainaren arazoarena. Iturrien, bereziki hiztegien, azterketa formala, ez atomista, beharrezkotzat agertu zitzaigun Lécluse eta Harriet (d. Lakarra & Urgell 1987, etab.) aztertzean bi hiztegien alderdi bien arteko diferentzia nabarmenez ohartzean, edota HH-aren E eta Harrieten artean zirenak ikustean; azken honetan, esaterako, hain asimetrikoa ze1arik H-en eragina E-n ezinbesteko gertatu zitzaigun HH-aren gorputzean horren osagarri (eta azalpen) izan zitekeenik agitzen zen miatzea. Era horretako hurbilketa batek emaitza onak eman zituen, ene usteko; orain RS-en eragina «simetrikoa» de1arik E-n, horre1atsu izan behar de1a HH-ean ere proposatu dut: hots, ez de1a arrazoi berezirik itxadoteko lehen liburukian bigarrenean baino handiagoa / txikiagoa izan dadin. Eta nago -ondoko ikerketek izan bezate hau zehazteko aukera- hutsaren hurrengoa de1a bai batean eta bai bestean. Bana banako iturri azterketari aitzi edo horren lagungarri, egiturazko azterketa proposatu dut; hots, RS-en egitura -kuadernotxotan antolatua- kontuan izatea ezinbesteko iruditzen zait liburu horrek izan zezakeen zabalkundea eta, bereziki, E-n izan zuen eragina zehazteko; eragin horren egitura ere oso interesgarri begitantzen zait iturriaren tamaina (eta egitura) asmatzeko. Ene usteko, goiko tauletan (§ 11) laburtu azterbideak balio berezia du iragazki legez prozesu honetan, Mitxe1enaren proposamen anitzen artean diskriminatzeko eta batzuk ezinezko (arrazoi semantiko eta formalengatik, RS barneko kokapenagatik, bereziki) eta besteak ez litezkeenetariko baizik eta beharrezko eta bakar bilakatuaz. Testu emailearenbarnekoantolamenduagi1tzarrigertatuzaigu.Mitxe1enak kasu berezirik egin edota etekin handirik atera ez bazion ere: Larramendik 1. eta 4. kuadernoak ez zitue1a funtsean ezagutzen -edota berreraiketarako haien lekukotasunik ez zigula utzi- frogatu ahal izan dugula esango nuke eta hortik, haren lekukotasunak izan dezakeen garrantziaren arabera, Iruñekoa osatzeko oinarriak ere lehen baino sendoago ikustea: Darmstadt-ekoak gorde ez zituen zatietarik Oihenartek eta Larramendik bi kuadernotxo gehiago bederen ezagutu zituzte1a eta Iruñeko orijinal osoak 96 orrialde eta 759 bat errefrau gutxienez bazitue1a esan baikenezake. 17. Eranskina: Refranes y Sentencias HiztegiHirukoitz-aren Eranskinean Ondoren datorrena 8-9. ataletan bildu Mitxelenaren emaitzen ene berrikuskapenaren ondorioak dira. Irakurlea ohartuko denez, ez da Larramendiren RS-ekiko zorra handitzen (ezta gehiegi gutxitzen ere [d. halere 48,60,64,134,298,323,468,511,534 eta 563. sarrerak]) baizik eta zehaz- 111 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) ten (ez beti erabat [d. 27, 201, 303, 355, 382, 387, 585], baina bai gehienetan [6, 152,200,220,251,269,271,305,322,324,326,328,347, 418, 437, 439,506,521,534,575,582,604,614,650,668,673,677, 689J) Mitxelenak (1970) aurkeztu aukeren artean gorago atondu dugun azterketa formala ezarnaz. 112 6. Abril, opea. RS 266. 7. Abundoso, liscoa. (?) 8. Acabarse, asacatu, RS 171. 16. Adelante, achiti. De aquí adelante, equix. B / M; RS 331. 20. Agacharse, uzcurtu. RS 251. 21. Agarrar, oratu. RS 144. 23. Agua salada, cresala. B, RSgald. 24. Agua de tempestad, osteleuria. Goiern, B? 27. Alagar, leusindu. RS 295, 372. 29. Albricias, emayenac. RS- gald. 33. Alegría, pozcaria. B. 37. Alquilar, alogadu. RS 388. 39. Amante, oneretsia. RS 242. 41. Amarilla, larua. B, RS- gald. 43. Amor de la lumbre, sutanza. RS 323. 48. Andas de muerto, zarraldoa. RS 420. 58. Arca, hucha. RS 541. 60. Armas, isguiluac, isquilosac. RS 404. 65. Arrol'ar, urtigui, RS 405. 74. Ato ladero, luparia. RS 367. 76. Atraverse, azartu. 77. Atrevido, azarria. 78. Atrevimiento, azarcunza. RSgald.; RS 383; RS 165. 86. Ayudar, ur?aci. RS 339. 94. Bartolome (San), done Matro, B ? 101. Bodas, ezteguac. RSgald. 107. Cabezón,fresa. RSgald. 109. Caduco, irola. RS 185. 118. Cansar, oñatu. RS 365. 121. Carga, seldorra. RSgald. 123. Casera, hacendosa, urena, azquina. RS 210;RS-gald. 131. Cena, coitiguia, B? 137. Citar, acotatu, B? 146. Colmo, gomburua. RS- gald. 148. Comedirse, milistu, B ? 152. Como, laso, leguez. RS 344, RS 195. 160. Continuar, erago. B. 162. Contrahecho, maquerra. RS 290. 163. Corba, zancabia. B. 165. Cortijo, gorta. B. , 171. Costumbre, ecandua, RS 156. 180. Cuña, ciya. RS 182. 181. Curiosa, cicoza. RSgald. 184. Dádiva, emaya. RS 175. 185. Darasme y darete [sicJ he, iquedac, ta diqueada. RS 233. 186. Darete, diada. RS 174. 188. Dañoso, gaso. RS 141. 191. Dedo meñique, chircandea. RS 192. 194. Descalzo, mal vestido, orthusa, ortoza. (?); RS- gald. 197. Descuido, oldozquera. RSgald. 200. Desdichado, ertuna. RS 408. 201. Deseo, guraria. RS 164, 248. REFRANES Y SENTENCIAS-EN TAMAINA ZEHAZTUAZ 204. Desperdiciador, cimbota. RS 259. 220. Duende, irachoa. RS 301. 233. Encender, etsequi. RS 399. 235. Encontrar, jarrugui. RS 341. 236. Endrina, arana. RSgald. 237. Engaño, ogena. RS 243. 245. Escarmentar, Inertu, galendu. RS; 299. 251. Espalda, quibela, acta. Cf. RS 299, 466; H. 254. Espera, zayoa. B. 256. Estéril muger, senguea. RSgald. 257. Estercolar, sasitu, sastu. RS 236. 258. Estiercol, gortaisa. RS- gald. 262. Estrechar, arbindu. 263. Estrecho, arbina. RS 260. 269. Falsía, trancarta. RS 272. 271. Fama, ospea. RS 188. 273. Fea cosa, ezaya, RS 242. 275. Fiador, astoa. RS 249. 276. Fiel, equilibrio, obua. RSgald. 277. Fin, postre, atzaga. RS 302. 280. Forma, manera, canora. B/L. 285. Fresno, lejarra. RSgald. 292. Galardón, donaria, RS 265. 297. Gordo, grasiento, mardula. M. 301. Gruñir, oñon eguin. RS 305. 302. Guardar, jagotu. RSgald. 303. Guerra, gudua. RS 185, 331,383. 305. Guisar, guertaetu, guertucatu. RSgald; RSgald. 314. Hallar, jarrequin. RS 344. 315. Harina, huruna. RS 287. 317. Heredar, jaraunsi. RS 319. 318. Hermitaño, parraüa. RS 220. 319. Hiérele, pégale, iac, iyac. RS 272. 321. Hijada, meaca. B ? 322. Honor, andizura. RS 392. 324. Hogar, escaratza. RS 238,469. 325. Hozar, induscatu. RS . 379. 326. Huérfano, zurtza. RS 199,450. 328. Huir, ines, inesi. RS 243, 422. 330. Igual, burquidea. RS 295. 335. Inclinación, curea, (?). 337. Inexcusable, maemana. RS 307. 338. Ingle, iztegia. RSgald. 341. Infructuoso, jaibala. RS 341. 344. Inquieto, guiraquea. B ? 347. Jarro, murcoa. RS 191. 349. Julio, garagarrilla. RS 313. 350. San Juan, Doneane. RS 254. 354. Ladrar, eusi. 355. Ladrido, eusia, sainga, auná. RS 380, 397; Ax 426; Land. 356. Ladrón, uhuna. RS 544. 365. Lentisco, garchua. RS- gald. 379. Linage, narea, bernagea. RS 303. 380. Lindero, hueraguina. RS- gald. 382. Llanos, valles, ibarrac. RS 211, 262. 384. Lombriz, bicioa. RSgald. 386. Malamente, galduro. RS 353. 113 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 114 387. Mala, guestoa, deunga. RS 151, etab.; RS. 398. Mantenimiento, elicatura. RS 246. 400. Mañana, biar. Después de mañana, etzi. Dos días después, etziluma. Tres días después, etzicaramu. RS 410. 413. Menearse, loca ibilli, RS 398. 418. Mercado, ceja. RS 253. 419. Merino, juez, ministro, ibarjauna. RS 349. 425. Mollera, baldoquia. B. 426. Molleja, parapardina. M. 431. Morder, esugui. RS 72. 435. Muerte, balbea. B. 437. Nada, arean. RS 558. 439. Necessidad, oparina. RS 244. 445. Nervio, siracha. RSgald. 448. Niñada, seizaroa. 449. Niñear, seizarotu. RS 166; 450. Niño, seya. 451. Quien con niños se acuesta, sucio se levanta, Seyacaz echun dina, ucuzcari jaigui da, RS 560. 458. Nuez de garganta, gorgolla. RSgald. 459. Obero, overo caballo, saruc. Y el refrán, saruc bat uste, tresnatzen dauenac beste. RS 335. 460. Obligación, eguipidea, RS 215. 461. Obra, bearra. RS 149. 472. Orina, garnua. RSgald. 484. Papera, acizurria. RS- gald. 485. Papo, birapora. RS 219. 505. Pendenciero, ergarria. RS 291,443. 506. Pensamiento, gogaya, gogoa. RS 395, 398. 519. Plata, cirarra. 520. Plaza, celaya. RS 241. 521. Pobre, chiroa, RS 265. 528. Portal, atartea. RS 238. 536. Prestar, palagadu. RS 388. 540. Principal, ~urrena, aurrena. RS 317, G-GN. 543. Prohibir, ecertu. RS 407. 544. Provecho, gondua. RS 514. 545. Buen provecho, essé. (?). 547. Próximo, gueidea. RS 339. 554. Puta, ollaquea, B. 563. Raposo, luquia. RS 437. 565. Rebaño, elza. RS 235. 573. Renegar, izpizatu. RS 370. 574. Rencor, enquina. RS- gald. 575. Reñir, arritu. RS 386. 581. Ribera, huarriza. RSgald. 582. Roble, arecha. RS 279. 583. Rocío, azaroa. RSgald. 585. Rogar, otu, oyutu. RS 217, etab.; LE. 586. Rollo, belorita. RS 196, 197. 587. Roso y bellos o, abarescua. RSgald. 589. Sábado, laurembata. RS 159. 595. Sazón, aldiona. RS 239. 601. Senda, sendero, cidorra. RS 367. 604. Seso, juicio, cenzuna. RS 289,481. 605. Sienes, eraitoquia. RS- gald. 606. Siesta, biaota [biaoa]. RS 366. 607. Síguele, arrayó. RS 183. 613. Sobrado, abundante, coicatia [coicaria]. RS 497. 614. Sombra, gueriza, RS 371, 495. REFRANES Y SENTENCIAS-EN TAMAINA ZEHAZTUAZ 627. Sustento, saralea. M. 628. Tabernero, chiriboguina. RS 373. 632. Tapón, zapotza. B. 633. Tasco, erbatza. M. 634. Texado, lauzatua. RS 210. 635. Telaraña, amarauna, RS- gald. 638. Tenazas, orricac. RSgald. 644. Tirar, urtiguin. B. 645. Tizón, supita, icbindia. ?; H. 646. Toalla, gurdichapa. B ? 650. Tragar, irunsi. RS 214. 653. Treguas, meniac. RS 404. 656. Trueno, iusturia, RS 201. 658. Turmas, grisolac. (?). 660. Vado, ubera, huerriza. RS 299; ikus 581. 662. Vara, ciorrea [ciorra]. B. 665. Vedar, ecertu, guebendu. Ikus 543; RS 209. 668. Vengarse, aspertu. RS 361,362. 669. Vestido, jazquerea, [azcaya. RS 220; (?). 670. A medio vestir, jazqui, jazca. RSgald; id. 673. Vianda, gondura, oquelea. (?); RS 176, 468. 677. Virote, matrazua. RS 228,485. 679. Vitoria, gurenda, RS 308. 680. Vivero, ninteguia, RS 207. 684. Uno, son para en uno, ideco dira. RS 403. 689. Zapatero, cirola, RS 275. 690. Zapato, osquia. RS 275. 115 REFRANES Y SENTENCIAS-EN JATORRIAZ o. Sarrera Lehen kapituluan ikusi denez, A -zehazkiago, W, honen orijinalaeta B errefrau bildumak Garibairenak dira, beren tamainak, A-ko kopiagilearen egileazko lekukotasunak, Aeta B-ko errefrauen ordenak, hizkuntz azterketaren ondorioak, A-ren ekoizpena ulertzeko B ez den iturri baten beharrak eta Aeta B-ren grafiazko loturatik datozkigun arrazoiek erakusten digutenez. Bestalde, RS ez dela Garibairena, baina egile ezezagun bat(zur)ena, erakutsi dudalakoan nago. Honetarako grafiazko eta hizkuntzazko argudioak erabili ditut, aurretiaz Urquijok RS-ei buruz eraikitako teoriaren ahuleziak agertu eta RS-etan, batetik, eta A-B bildumetan, bestetik, errepikatzen diren zenbait errefrauren ezberdintasunak gogoratu ondoren. Bertan esan bezala, azterketaren bi atalak dira elkarren osagarri, bateko gogoeta eta ondorioek bestekoak laguntzen eta indartzen dituztelarik. Ene ustez bata zein bestea aski den arren Urquijoren teoria deuseztatzeko, biak ukitu nahi izan ditut haren ordezko baten oinarriak sendotzeko eta, bidebatez, ondorio berriak (W eta B-ren arteko kronologia zehazteko diren edukinezko eta grafiazko arrazoiak, demagun) ernen- datzeko. Arrazoizkoa iruditu zait bide horretatik abiatzea XVI. mendeko bizkaierazko errefrau bildumen testukritikazko arazo ugarietan argiren bat egiteko. RS-ek berak ere frango buruhauste eta galdera sortzen dituelarik testukritikari dagokionez, gerorako utzi dut RS-en berariazko azterketa, soilik Garibairen sortez egin dezakeen argiagatik nerabilelarik harako hartan bilduma hori. Urquijoren irizpideak eta ondorioak RS-en iturriez ez zitzaizkidala zuzenak iruditzen erakutsi dut bigarren kapituluan: ene usteko, Hernán Núñezena ez da RS-en iturri nagusia, ahozko euskal tradizioa baizik. Hala balitz ere, gainera, ez litzateke sendotuko RS-en etorkiei buruzko Urquijoren beste hipotesia, hots, bilduma hau dela Garibai arrasatearraren bietarik bata. Izan ere ez da deus hark bere lanaz damaizkigun berrietan HN-tik ezer hartu zuenik suposatzeko eta Urquijo ez zen saiatu ere egin bide hau urratzen. Kapitulu honetan RS-en etorkiari ez zeharbide horien bitartez baina zuzenean lotuko natzaio. Zati galdua zein ezaguna, Larramendiren Eraskin-eko iturri garrantzitsu dela ikusi dugu dagoenekoz eta haren le- 117 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) kukotasunaren harat-honatak zehazteak interes berezia du, bizkaieraren historiarako duenaz landa, L-ren hiztegiaren osaketaren irudi garbiagoa izan dezagun; euskal paremiologiaren historia eta geografiak ere asko irabaziko luke jatorri hori ezagutuaz. Gorago (1. kap. § 4.9.ean) lehen hurbilketa bat egin dugu RSeta Garibairen errefrauak erkatzean hizkuntzazko datuak ere erabili ditugularik; datu horiek dagoenekoz ez dute zalantzarik uzten, Garibai eta RS bizkaieraren (B) azpieuskalki ezberdinetarik direla erakutsiaz; zehatzago, erkaketa horren arabera Garibai ekialdeko enparatuko lekukotasunekin (Barrutia, adibidez) dihoakigun bitartean, RS-ek B-mendebalekoetan lituzke bere kideak. Ondorio horiek abiapuntutzat harturik, segidako buruetan aitzinamendu zenbait emendatuko da. Refranes y Sentencias-en jatorriaz egin izan diren baieztapen eta hipotesi batzu (§ 1.1. Urquijo-Guerrarena, § 1.2. Azkueren izenean dabilena, § 1.3. RSAzkueren hiztegian; § 1.4. Kapanagarena) miatuko dira eta, halaber, haien alde zein kontra diren argudioak eta argudio horien pisua. Kapituluaren bigarren zatian hipotesi berri bat plazaratuko dut, bai bildumaren hizkeran, bai realia delakoetan, eta baita literatur soziologian oinarrituaz. Orain ere erabiliko diren arrazoiketa sendoenak halabeharrez hizkuntzazkoak (§ 2.5.) badirateke ere -eta hortik § 2.1.-en Orozkoren aldeko iritzia bereziki aztertzea-, literatur soziologiaren (§ 2.2.), eta reatia-en aldetik datozenak ere (§ 2.4.) miatu nahi izan ditut, Bilboko literatur ekoizpen eta giroaz -ia erabat ezezagun gertatu arren orain- garai hartarako diren aztarrenak (§ 2.3.) aipatuaz, halaber, norabide berean joaki batak bestea indartzen duela uste baitut. Esan behar dut, ordea, gaia ez dudala ahortutzat jotzen, lehen ziren elementuei berririk gehitzen ahalegindu arren; etorkizun diren azterketek zehaztuko ahal dute enea. 1. Refranes y Sentencias-en jatorriazko hipotesiak 1.1. Urquijo eta Guerra RS-ez Lehen kapituluan ikusi dugunez, Urquijok RS Garibairen lumatikotzat hartzeko zuen bostgarren arrazoia bildumaren hizkerari zegokion. Aurreko ikerlarien iritziak batu zituen Urquijok berea eman baino lehen: van Eysek bere 1896ko argitalpenaren hitzaurrean bilduma gipuzkeraz dela zioen, nahiz eta bizkaieraren eragin nimiñoa ere izan; Vinsonentzat errefrau gehienak gipuzkeraz dira, baina badira B-zko hainbat eta baita hego-GN eta iparreko-GNzko batzu ere. Larramendirentzat RS-etako hizkera G eta Bren nahaste bat litzateke, baina bigarrena nagusi delarik; Azkuek, azkenik, B hutsean direla esan zuen, nahiz eta egun zenbait 118 REFRANES Y SENTENCIAS-EN JATORRIAZ hitz Bizkaian ez erabili eta bai Lapurdin.! Urquijoren aburuz, RS Arrasaten 16. mendean hitzegiten zen legez idatziak izan zitezkeen eta hori frogatzeko edo deuseztatzeko egokierarik hoberenean omen zen Juan Carlos Guerrari zuzendu zion galdera. Ikusi dugunez (1. kap., §§ 3.2.-3.3.), Guerrak gutun batez ihardetsi zion Urquijori, haren hipotesi guztiak goitik behera onartuaz. RS-etako errefrauak irakurri ondoren gehienak Oñati, Arrasate, Aramaio, Otxandio, Legutiano eta Arratiako inguruetan bilduak omen haren ustez, bere bulegora zetozen baserritarren hizkeraren antz-antzekoak izan ere. Gauzak hone1a, Guerrak -Idiáquezen eskariari hobeki erantzuteko- Garibaik alde hartako herkideei eskatu eta haiek bidali datuez osatutako sorta gisa aurkezten digu RS. Lehen kapituluan erakutsi denez, Urquijoren frogak ez dira sendoegiak. Labur esateko, dialektologia zaharrari buruzko ikerketak nahi bezain aurreratuak ez izan arren, eta nahiz eta oso zaila den erabakitzen due1a400 urteko izkribu baten euskara zein herritakoa zatekeen, -batez ere RS-ak bezala batean baino gehiagotan bilduriko materialez osatua izan daitekeenean-, seguru gaude, RS-en hizkuntza funtsean mendebaleko B de1a, eta horre1atsu pentsatzen zuten Azkuek eta Mitxe1enak ere Orozko aldeko euskararen zantzua hartzean. Beranduagorako utziaz ikertzaile hauen hipotesia aztertzea, askozaz errazago da RS-etako errefrauok garai hartako Arrasate aldeko euskaran ez daude1a frogatzea, zorionez hor baititugu gonbaratzeko Garibai beraren testuak: bai gorago aipatu errefrauak eta baita bere obretan zehar eman zituen kanta eta kanta zatiak ere. Lehen ataleko § 4.8. eta § 4.9.ean erakutsi da, bai grafiagatik bai hizkeragatik (morfología nahiz lexikoagatik) segurtasun osoz Garibairenak diren testuak aski urruti ge1ditzen dire1a RS-etik, gi1tzarri bilakatzen diren xehetasunetan: < h- >, < sh > grafian, < /\ > fonetikan, ta / eta, burniaric / burdiaric, euguia / euquiarren, gogaeta / gogaiera, jabea / jaube, urri «marzo» / urrietea «octubre», san, santi, done / done; dongueac / deunga, izen / hucen lexikoan (RS-en diren hapax askozaz ugariagoez landa), -n / -0 lehenaldian, daude / dabe 3.p.pl.ean aditzean, etab. 1.2. Azkue RS-ez 1897ko urtarrilaren 31.ean plazaratu zen Euskalzale-ren lehen urteko -bostgarren «geian» hasi zen argitaratzen Refranes y Sentencias «Esakuneak» sailean; aurreko «geian» (1, IV, urtarrilak 24) emana zen bere asmoen berri: 1 Edizioan banaka aipatzen ditut Azkuek (1935: 117-118) eman «elementos de otros dialectos vascos y romanismos. Primero se expondrán los vocablos, a continuación las flexiones verbales, ajenos al dialecto bizkaino» (117). 119 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) Igaz irureun urte argitaratu zan Iruñan liburu eder bat, Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declaradas en Romanceizentzat daukana. Bizkaitarrez eskutiztuta dago. Berba banakaren batzuk eztira gaur esaten; baina ikastetxeak sortuten Iaungoikoak itxi nai izanezkero, oituko dira. Beste berba batzuk gaur eztira Bizkaian entzuten, Lapurdi-aldean baino. Onek bere ederto oitu leikez. Liburu eder au agortu-aginik egon da. Darmstadt-ko Liburutegian bakar bat egoan. Van Eys-ek birregin da igaz barriro argitaratu eban. Eztakit zelan ordaindu ginaion euskaldunok euskalzale iakintsu ta errime oni, guri egin dauskun mesedea. Esku gitxitara eldu leikeliburu au; batetik moldaldilaburra egindalako, bestetik nai litzakeanbaizen merkeaeztalako.Onegaitik EUSKALZALEK irakurleaierakutsi nai dautse. Onetarako, eskutizkera (ortografia) zaarra ta guztiz txarra, barriraztuta agertuko dogu. Urrengo geitik asiko gara esakune onek mortxaka txikietan argitaratuten, Gaztelarrez da prantzesez biurtuko doguz; eta esakune bakoitzai azalgeta labur bat geituko iako (Euskalzale I, 28).2 Azkuek liburu honetaz berariaz esandako gehiena eta bestek haren iritziez egin aipu zuzen eta zeharkakoak Euskalzale-ko argitalpen honi dagozkionez, markatu beharrekoa da Azkuek ez zuela berton inongo monografiarik idatzi nahi izan, ez liburu horren inguruan modu orokorrean, ez alderdi zehatzen batez, ezta orain aztergai dugun RS-en jatorriaz ere. Izan ere, zuzenkizunak (batzuek «euskarara», besteak «azkuerara»), arkaismoen azalpena, ohar historiko eta kulturalak, hizkuntzazko gogoetak... denetarik biltzen da haren edizioan. O hi bezala, pentsa lezake norbaitek, baina aldizkari herrikoi nahi zenaren irakurlegoak arintasuna areagotuaz. Har ditzagun, esaterako, lehendabiziko biei ezarriak: Adi adi, ze Jaungoikoa dagok adi. Mira con cuidado, que el Señor de lo alto te está mirando. Fais attention que le Seigneur te voit. Lelengo adi ta irugarrena bardinak dira; erderazko atender, atento esan gura dabe. Bigarren adi, ai-n ordezkoa da. Egon adi ta etorri adi, egon ai ta etorri ai esateko. Adi adi ta adi ai bardinak dira. Dagok-en ordez iagok obeto esan leike. Adiskide-artean esaten da iagok edo iagon, dago esan-bearrean; iaukak edo iaukan, dauka esateko. Aberats izatea' baino ospe ona obeago. Mejor buena fama que ser rico. Mieux vaut bonne renommée que fortune dorée. 2 Gaurko grafiara aldatua ematen dut Azkuerena «ts>, eginaz); bidenabar hainbat dira, berak dioenaren aurka, iruzkinik gabe utzitako errefrauak. «Erderazko biurrera edo itzulkera onetatik, gaztelarra azaldariak edo liburu-egileak berak ezarri eban; frantzesa, geure adiskide bat (sic) ezarririkoa da» diosku 38. orriko oharrean. 3 Honela Euskalzale-ko edizioan; orijinalean -ai- eta hortik Azkueren iruzkina. 120 REFRANES Y SENTENCIAS-EN JATORRIAZ Gaur, izaitea Orozko-aldean esaten da ta Lapurdin. Bizkaitar geienak eta Giputzak izatea esan daroagu. Ospea, erderazko fama adierazoteko, gaur bere oituten da. (Euskalzale 1, 37). Herrien aipu gehiago jarraitzen zaizkie azalpenetan, baita arkaismo eta berrikuntzenak ere; alabaina, soilik era hartako oharrak bilduko ditugu segidan (baina horiek guztiak, ez baitu inongo mailaketarik egiten), RS-en jatorriari buruz Azkuek, ustez, zuen aburuaren aldetik interesgarri bakarrak begitantzen zaizkigulako: 3. «Igui-gaiti iguin esaten dogu Bizkaian; eta erderazko asco, tédio esan gura dau. Oñati-aldean gorrotoagaitik bere esaten da»; 5. «Abaa gaur bere Txorierrin esaten da; abaua Markinan; Bizkaitik kanpora aberaska, breska, abaraska, orraze»; 11. «Gaur ezta asko esaten baratza edo baratzea Bizkai-aldean»; 16. «Burdia barik burdina esaten dogu Bizkai-aldean, Gipuzkoa-aldean burnia... Itokina esaten da Gipuzkoa-aldean itoginagaitik»; 18. «Gaur zagokez-ek daukan ke ori, Lapurdi-aldean oituten da, baina gure artean ez»; 19. «Gaur bere asko ezarren, esaten dira oñon edo oinon, ta oinotea. Bilbo-ondoan entzuten da. Añibarrok Lora-Sortan dakar»; 21. «Gaur ezta esaten zirola zapatari edo oskinagaitik. Oskina bere gitxi. Bizkaian ezta oituten. Zitel bere ezta oituten, guk dakigula»; 25. «Esakune au eztago bizkaitarrez eginda: emaiok-en ordez emoiok esaten da Bizkaian; dik-en ordez deusk edo dausk»; 27. «Lauso-seti ordez iaso edo iasan edo iosa esaten da gaur: lenengoa ta irugarrena Bizkaian, bigarrena Lapurdin»; 34. «Gaur bere batzuk esan daroe Bilbo-aldean zaran otzarea- gaitik»; 35. «Orozko-aldean esaten dabe Aitea ta Amea, Aita ta Amagaitik. Beste erri askotan Aitea ta Amea txorikumeen gurasoakaitik esaten da; baina gizakumeakaitik ez»; 36. «Gaur bere Mundaka-aldean esaten dabe ze» (id 336.a); 45. «To-teti ordez tori esan oi da Donostia-aldean. To Bizkaian txakurrai esaten iake»; 46. «Ustrail esaten da Mundaka-aldean upa edo upe1a-gaitik»; 37. «Kaden esaten da gaur bere Txorierrin»;" 49. «Oñati-aldeko berbetea da etan au»; 52. «Unai artzainagaitik ezta, Bizkaian beintzat, gaur esaten»; 4 Errefrauen iruzkinetan diren jauziak Azkuek bere edizioan egindakoak dira. 121 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 78. «Tamal, lástima esateko, gaur bere Orozko ta Oñatikoko (sic) baserritxuetan esaten da»; 85. «Ezaun da Arratia edo inguruetako zana esakune onek baturikoa. An esaten da daude, daue edo dabe esateko»; 96. «Gaur bere Arratia-aldean askok esaten dabe duztia, guztia-ti ordez» (cf. 245.a); 98. «Sar ezak ezta bizkaitarren esakerea, gipuzkoarrena baiño. Esakune onetan, bizkaitarrak eurok izanarren, bein edo bein bertoko esakeraak eztireanak irakurten doguz»; 1OO. «Arratia-aldean au-n ordez eu, ta ai-n ordez ei askok esaten dabe»; 105. «Anaje esaten da Bilbo-ondoan anai edo anae-ordez»; 107. «Geiztoa esaten da Bilbo-aldean, Gernika aldean da Bizkaiko beste batzuetan gaiztoa esateko»;" 113. «Dio Gipuzkoan esan daroe: Bizkaian diño»; 129. «Araba-aldean urrilla esaten eidabe. Aprilla gaur geienak»; 130. «Bizkaian arerio esan daroagu etsai-n ordez»; 132. «Igui Gipuzkoan esaten da; Bizkaian iguin»; 145. «Bizkaian gitxi esaten dira ar, artu-ti ordez, sar, sartu esateko. Ken adi, kendu adi-n ordez sarrien esaten da. Lapurdialdean oituten dira asko esakera onek» (id 188, 230 eta 363.ak eta gorago 98.a); 155. «Irapazi esaten da Orozko-aldean irabazi esateko»; 169. «Mihi esaten dabe lapurtarrak gure miin da gipuzkoarren mingaiña-gaitik» (id 271.a); 170. «Lenago bere esanda daukagu oro gaur lapurtarren berbea dala» (id 198 eta 223.ak); 173. «xe Gipuzkoan batez bere oituten dabe»; 179. «Oñon edo oiñan gaur bere esaten da Larrabetzu-aldean» (cf. 19.ekoa); 187. «Arzaiten da emaiten edo emoiten Orozko ta Oñati-aldean [258.ean hau ez du aipatzen] esaten da gaur, baita Lapurdialdean bere, emaiten beintzat- (id 351.a); 236. «Batzuk esaten dabe baltzitu, otzitu, utsitu, putzitu, beste batzuk balztu, oztu, ustu, puztu»; 243. «Iñez gaur bere esaten da Txorierrin da Arratian iges esanbearrean» (cf. 423); 306. «Mirabe gaur Gipuzkoakoa da»; 327. «Lenagotik daukagu esanda Bizkaiko liburu zaarrenetan irakurten dala rean gaurko tik-en ordez»; 343. «Lapurdi-aldean oituten dira gaur onelango esakeraak»; 347. «Ora gaur bere esaten da Bidasoatik aranzko izkelgi edo dialektoetan»; 5 Uler bedi gextoa, RS-eko orijinalean bezala. 122 REFRANES Y SENTENCIAS-EN JATORRIAZ 352. «Txipia Lapurdi-aldekoa da» (id 500.a); 365. «Oiñatu onen ordez unatu esaten da gaur Lapurdi-aldean»; 368. «Otsaillari Bizkaian zezeilla esaten iako»; 376. «Arena, Bizkaian da Gipuzkoan beintzat, ezta gaur berba baten baiño oituten: arenegun...»; 400. «Barruna itxasaldeko erri batzuetan esaten da»; 417. «Etsea Bizkaiko erri askotan esaten da etxea esan-bearre- an»; 420. «Zerraldo esaten da gaur bere Gipuzkoako alde batzuetan»; 423. «Iñes, iges-eti ordez; da aditu begiratu-ren ordez Arratiaaldean esaten dira»; . 437. Luki Orozko-aldekoa da»; 459. «Erurra esaten dabe gaur bere bizkaitar askok edurra edo elurra esateko»; 461. «Uzena gaur egunean bere esaten da toki askotan izena-ren ordez»; 466. «Bidasoatik aranzko euskaldunen artean bakarrik esaten da gaur gibel, atze-ren ordez»; 470. Opetsi esaten da gaur Arratian, Txorierrin da beste tokiren baten opaesi-ren ordez»." Kontuak zuzen baditut," berariaz herri edota bailararen bat aipatzen dituen iruzkinetarik 9 kasutan (5, 19, 34, 37, 105, 107, 179, 243, 470) Bilbo-Txorierri, 6tan (85, 96, 100, 243, 423, 470) Arratía, 5etan (35, 78, 155, 187,437) Orozko, 4tan (3, 49, 78, 187) Oñati eta 2tan (36, 46) Mundaka dira aipatuak. Bitan (243, 470) datoz bat Bilbo-Txorierri eta Arratia eta beste bitan (78, 187) Orozko eta Oñati; garrantzitsuago dira, jakina, lehen batasunaren aldeko arrazoiak eta Azkuek esplizitoki 85.ean batasun hori markatu ez arren buruan bide zuen: 85. «Ezaun da Arratia edo inguruetako zana esakune onek baturikoa. An esaten da daude, daue edo dabe esateko». Txorierri-Arratia izango da gero ere, bai Azkue eta bai bere ikasle Zamarriparentzat, bizkaieraren azpieuskalki gardenenetarik eta badirudi bere ohar arin eta azalekootan ere beren arteko kidetasuna -ia baliokidetasuna- besteena baino askozaz handiagoa izanik, gune horretarantz garamatzatela berak eman berrietarik atera ditzakegun aieru eta susmoak. Orozko eta Oñati, gutxiago aipatzeaz landa, bata bestearen etsai dira jatorri bilaketa honetan, eta ezer adieraztekotan, bi bazter-hiz- 6 S01.ean amaitzen dira itxuraz. 7 Era aipuen zehaztasun falta erabat atzendurik, nahiz eta horrek zeresanik izan bere ustezko iritzi edo Iekukotasunari dagokionez; beheraxeago zehaztasun falta era arinkeria horrek gerora bere Hiztegian dioenarekin kontraesanean jartzen deIa ikusi ahaI da. 123 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) kerak RS-eko arkaismuen iraupenaz ematen duten lekukotasuna adieraziko lukete, batez ere bat egiten dutenean biek.8 1.3. RS Azkueren Hiztegian Segidan RS-eko hitz andana bat zerrendatzen dut, «B orokorrak» ez izaki zein azpieuskalki edo hizkera modernotatik gertuen agitzen den RSeko lexikoa ikuskatzeko; hitzek aldamenean daramazkiten iruzkinak Azkueren hiztegiko kokapenak dira, laburdurak osatuaz eta «B-arkaikoa» «RS» bilakatuaz, hiztegi horretako baliokidetasunen arabera: 9 aditu: Arratia-Orozko-Txo- biao: Araba-Bakio, Otxandio nerri bidari: Izpazter, Mondragoe / agirtu: RS -Mikoleta Gernika, Izpazter, Munamuko: Gernika, Orozko / daka, Ondarroa Mundaka,Otxandio birapo: Arratia, Basauri, Orozanaje: Txorierri ko, Ubidea / Arratia, Orozapaka: Ondarroa ko, Txorierri arbindu: Arratia, Orozko, buruko: Mikoleta / Gernika Txorierri dolara: Izpazter, Markina, asaba: Ondarroa, Txorierri Mondragoe askatu: Gernika, Mundaka, duzti: Txorierri, Mikoleta Orozko, Ondarroa egitai: Arratia, Orozko atarte: Durango, Lekeitio, exar [Azkuek eizar]: Markina Mondragon, Orozko, Txo- ekosari: Zigoitia rierri ekusi: Orozko atseden: Oñati / Barinaga, erallea: Mogel, Mikoleta Orozko, Txorierri, Urdu- erasun: Mikoleta liz ereztun: Gernika, Mondraaudiaka: Markina, Ondarroa goe, Mundaka, Ondarroa / Orozko erur: Arratia, Mundaka, Orozazarkuntza: Arratia, Bermeo, ko, Txorierri Orozko, Txorierri esta~gi: ~rratia, Orozko, Txoazarri: Mundaka, Orozko / rierri Mundaka / Izpazter, Mun- etxi: RS / Orozko, Mikoleta daka etxun: Lekeitio, Ubidea baratx(e): Arratia, Orozko etziluma: Plentzia, Urduliz, betatu: Txorierri Zigoitia [etzilume] bezuza: Orozko etzikaramu: Arratia, Gernika 8 Mundakak, azkenik, ez batera ez bestera ez garamatza, urriegi baitira bere aldekoak eta zehaztasun apur bat bilatuz geroz BZeko lekukotasun gehienekin batera duen ezaugarriren bat (ze) da jokoan. 9 (/) adiera diferenteetan Azkuek aurkeztu hitzon hedadura bereizteko erabili dut, 124 REFRANES Y SENTENCIAS-EN JATORRIAZ exa: Gernika-Markina ezai [Azkuek ezain]: Izpazter, Mundaka, Mondragoe garri: Arratia, Gernika, Mundaka, Orozko, Txorierri geroengo: Arratia, Orozko, Txorierri geun: Durango, Orozko / Durango, Gernika, Lekeitio, Markina, Mundaka, Oñati, Txorierri / Arratia, Orozko, Txorierri, Urduliz gurdi: Txorierri jaibal: Orozko ifini: Arratia, Deustua, Galdakao, Orozko (bada ibini ere) inardun: Arratia, Gernika, Markina, Orozko, Txorierri iñes: Arratia, Orozko, Otxandio, Txorierri irapazi: Orozko iratxo: Gernika, Izpazter, Mundaka, Txorierri irol: RS / Txorierri irrigau: RS / Otxandio itogin: Lekeitio, Mundaka itxadon: Arratia justuri [Azkuek juzturz]: Arratia, Mundaka, Otxandio / Berango, Mundaka, Otxandio iztanda: Gernika, Txorierri / Arratia, Durango, Mundaka, Orozko, Txorierri kaden: Elorrio, Ubidea / Gernika, Txorierri / Izpazter, Mundaka langin: Ubidea lastategi: Arratia, Txorierri lei: Arratia, Gernika, Lekeitio, Mundaka, Orozko luki(kume): Albia, Basauri, Orozko, Txorierri lioba: Orozko, Zeberio / Txorierri mendel: Arratia, Gernika, Lekeitio, Mundaka, Orozko mizka: Mundaka mizkeri: Mundaka, Txorierri murko: Arratia, Gernika, Orozko, Txorierri / Txo- nern narea: Orozko oian: Lezama oneretxi: Mikoleta oñon [Azkuek oiñon]: Txorierri, Urduliz, Zamudio opaetsi: Arratia, Orozko / opetsi Arratia, Orozko, Txorierri oroldio: Lezama ospe: Txorierri osteiren: Orozko ostendu: Arratia, Basauri- Orozko ostu: Arratia, Gernika, Orozko, Txorierri otzitu: Lekeitio, Mundaka, Txorierri peko: Arratia, Gernika, Lekeitio, Mundaka / Arratia, Eibar, Lekeitio, Markina, Mundaka putxa: Arratia, Elorrio, Oroz- ko satsitu: Arratia, Orozko, Txo- nern sendari: Arratia, Mondragoe, Orozko, Txorierri triska: Arratia, Markina txabur: Markina, Orozko txiro: Orozko ugaraxo: Ubidea ukuzka: Orozko [ukuzz] ulertu: Arratia, Deustua, Gernika, Orozko, Otxandio ulertzalia: Arratia, Gernika, Orozko, Txorierri 125 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) una; [Azkuek unain]: Mon- dragoe,Oñati urrieta: Getxo urrin: Arratia, Markina, Orozko, Zigoitia urtigi: Kapanaga ustrail: Mundaka uzen: Arratia, Bermio, Orozko, Txorierri zaartza [Azkuek zartza]: Lekeitio, Ondarroa zaran: Arratia, Orozko, Txo- nern zartegi: Txorierri zerraldo: Markina zi: Txorierri / Arratia, Durang?, ~añaria, Orozko, Txo- nern Ezaugarri guztiek pisu bera ez duten arren, ohartzekoa da Txorierri eta Orozko direla nagusi 50 eta 48rekin eta aski hurbil Arratia 37rekin;10 urruti gelditzen dira Mundaka-Lekeitio pare bat dozenarekin eta Gernika-Bermio beste horrenbesterekin; are urrutiago Otxandio-Ubidea-Zigoitia dozena eskasarekin. Txorierri eta Orozkokoei gehitu behar zaizkie batetik, Urduliz-Bakio-Berango-Getxo eta, bestetik, Basauri-Galdakao batasunen dozena, are garbiago gelditzen delarik testuaren jatorria Bmendebalean, ipar-mendebalean beharbada, bilatu behar dugula. 1935eko bere «Evolución de la lengua vasca--n ere ez da Orozkoren aldeko ezer kausitzen ahal: 61. orrialdean B-arkaikoko lan garrantzitsuena legez aurkezten digu, hurrengoan -van Eys-en aurka- batez ere bizkaiera, nahiz eta gipuzkera eta nafarrera apurrekin dela bertako hizkera, 74.ean emoile lehendik esana zigun bezala Orozkon (eta Erronkarin, gehitzen du) erabiltzen dela, 77.ean bi dai oinarritzat harturik errefrau horren biltzailea Leintz-Otxandio aldekoa bide zela adierazten (oker agian), 79.ean RS-ekoen antzeko aoristo zenbait Plentzia-Barrikan entzun zituela markatzen eta 117-118.etan «beste dialekto batzuetako formak- zerrendatzen. Eta hori da guztia RS-en jatorriaz lan honetan. 1.4. Bittor Kapanaga «Testu zahar baten bitxitasunak», izenburu beharbada adierazgarriarekin, argitaratu zen Euskera 1983-koan Bittor Kapanagaren lan bat RSez. Bertan «bilduma hori Mendebaldeko euskalkiaren erernuan-egina denez, euskalki hori ezagutzen duen batek egin behar lukeen» (159) azterketaren aitzindaritzat aurkezten digu berea egileak. Urquijok euskara, 10 Gogora bedi Uriartek Printzeari bidali zion gutun baten aurkitzen duguna: «Luego enviaré los tres Catecismos: e! literario de Marquina, el de Plencia y e! de Arrigorriaga. El distinguir e! de Plencia de! de Arratia me va costando mucho» (Ruíz de Larrinaga 1958:421, apud Elordui 1994:450). 126 REFRANES Y SENTENCIAS-EN JATORRIAZ Mendebaldeko euskalkia batez ere, behar bezala menderatzen ez zuenez, eta bildumako errefrau gehienak erdaratikoak direla frogatu nahi omen zuenez soil-soilik, haren bildumaren ekoizpen eta jatorriarekiko iritzien ahulezia erakusten saiatzen da hasieratik bertatik. Kapanagaren ustez (1983: 160-161) bilduma ez da egile bakarrarena: 1) Egile bat-berak eginak balira erderatik euskerarako itzulketak eta honetatik berriz erderarakoak, hor ageri diren aldaketa eta bihurketak barneko direla, iruzurkeria latza litzateke liburu horren egintza. 2) 1596. urtean argitaratua izan zen liburua, inprimatzailearen izena ondo agertuz eta egileenik aipatzeke. Urte haietako liburuak ikusiz, eta izaten dituzten eskaintza loriatsu era handikoiak kontutan izanez, ulertezina zaigu oraingo honetan egile bat izan eta bere burua izkutatzea. 3) Liburuko euskal testuak, Mendebaldeko euskalkian ditugu gehienak; eta honen barruan, Arabako euskera nagusi dela, esan liteke; baina Arratiakoa ere ageri da, Lenitz aldekoa eta beste batzuetakoak bezelaxe. Beraz esku asko ageri dela hor, pentsakizun bidezkoa genuke. Gauzak honela, Kapanagaren ustez (1983: 161) ez egile bakar bat baizik eta apailatzaile edota edizio arduradun bakar bat izango genuke, Mendebaleko euskara nabarmenki ezagutzen ez zuen apailatzailea, izan ere. Egileak beste nonbait kokatzen ditu, Gasteiz edota inguruetako komenturen batean, hain zuzen: Zerbait pentsatu behar eta, pentsa dezagun, Gasteizko edo inguruko uriren batetako komenturen batetan egina dugula bilduma, urte askotan zehar. Gauza asko ulertu daiteke horrela: arabar euskeraren eragina, baina era berean beste eskualdetakoak ere agertzea; bilduma osoaren zehar (sic) ageri den erudito usaina; gazteleratiko itzulketak, Ekialdeko euskeratikoak (hainbat ageri dira), eta bertako esaerak nahaspildurik agertzea; iturri batetatiko itzulketetan hain estilo ezberdinak ageri izatea, etb. (Kapanaga 1983: 161). Kapanagaren hipotesi berri hau eta horren lagungarri dakartzan «bitxitasun» batzuen azalpena miatzen hasi aurretik, dagoeneko ofizioko irakurleak antzemango bide zituen artikuluaren ezaugarri formalez ohar orokorren bat egitea ezinbesteko dugu. Hots, Urquijo zenbait aldiz lanean aipatzen bada ere, haren artikulu eta liburuez erreferentzia zehatz gutxi da; Azkue, Lafon, Mitxelena, Irigoyen eta bestelako hizkuntzalari eta filologoren izenik ez da behin ere agertzen eta ez haien ez beste inoren lanik ez da azaltzen, izan ere ez den laneko bibliografian. Orobat, Landucci, Garibai, Barrutia, Gamiz (hau zailago zuen, egia esan), Mikoleta, Kapanaga edo antzekorik ere ez da ageri, erkagai bezala, demagun. Gainera ez dakigu zergatik aski duen «mendebaldeko hizkera» aipatze hutsarekin, hori definitzen sartu ere egin gabe (d. Mitxelena 1958, 1982, Lakarra 1986b, Zuazo 1989, 1996b), edota zergatik uste duen aski dela, goian ikusi 127 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) dugun bezala, «Arabako euskera nagusi dela» esatearekin.!' Ez dirudi, ez lehen eta ez orain, bere saioaren oinarritzat dituen ustekizunak euskalarien consensus begibistakoan sartzen direnik. Bestela esan, aurreko filologia ausarki eta lotsagabe ahaztuaz eta han-hor-hemen eskuratu datu solte, aurreiritzi antolatu eta metodo falta erabatekoarekin ihardukitzen du, euskal testu tradizioan den garrantzitsu eta zailenetako batekin.F Hara 86. errefrauaren iruzkina adibide baterako: Ogia lenago, ora baino «Pan primero que mastín» aldatzen zuen Kapanagak (1983: 163), ondoren «Antes el pan que la masa» itzuli behar zela argudiatuz, RS-eko itzulpen hutsen adibide gisa aurkezteko eta berehalakoan ekialdeko apailatzaile baten eragina hor salatzeko: «Baina ekialdekoa izan behar zuen hari, ora horrek zakurraren irudia eskaintzen zion. Guri ez ordea; guk, ora-maia, ora-ola, orategia, opil-ora eta honelakoak erabili egiten ditugu, eta ora ere bai, forma honetantxe; beraz, honek erakusten dlgU garbiro, ezeinek erakustekotan, Ekialdeko apailatzaile bat ibili zela hor eta nahi zuena ezarri zuela ulertzen ez zituen hitzen ordez» (1983: 163-164). Alabaina, ondorio larri horiek frogatutzat emateko oinarriak zer edo zer sendotzea komeni litzaigukeela deritzot; ez bide litzateke gehiegi eskatzea bilduma osoan hitz horrek dituen agerraldi guztiak ikuskatzea, milaka ez izan arren gehiago bai balta: 86. Oguia lenago ora baño. Pan primero que mastín, 246. Oguiagaz hura oragaz heroen elicatura. Pan con agua, mantenimiento de loco y mastín, 347. Ora osoen lagun. El mastín compañero de los lobos, 349. Oric eztan erria, ybar jaun da aceria. En la patria do no ay mastines es merino el raposo, 377. Posaco orac heyz onic ezin ley". El mastín for~ado cap buena no puede hazer, 380. Ecin eusi dayan orac ynciria. El perro que no puede ladrar azer gruñir. Nago datuek bere buruz mintzo direla eta ez Kapanagaren solasaren bidetik. 11 Aipatzen dituen Leintz eta Arratiako ezaugarriez (Orozkoz ez dio ezer) beste atal batzuetan eta berton ere zerbait esan dut dagoeneko. 12 «Neronen aldetik, honako [ondorio] hauek behintzat ateratzen ditut: edozein testu zahar (bostehun urte zahartasuntzat jo badaiteke behintzat), baliotsua izan daitekeela, baina euskera erabilia mila bider baliotsuagoa izango dugula beti. Eta honetaz ariz labankada ederrak egin badaitezke ere, testuez ariz izugarriki handiagoak egin daitezkela» esanaz (ll) amaitu zuen bere artikulua (Kapanaga 1983:168). Badut borondate on hutsa -gehi Tomas doneak bezala bere begiz ikusi edo bere belarriz entzuna- eskas gertatu zela, ezinbestez, egiteko larri honetarako. Izan ere, Larry Trask-ek arrazoi bide duen bezala, ez euskara eta ez hungariera (ez linguistika historikoa gehituko nuke) ezagutzeak -demagun- zenbait ikertzaileri hizkuntza horiek genetikoki lotu nahi zituzten saioak apailatzen jartzeko gogorik kendu ez badio, zergatik espero filologia, hizkuntzalaritza, dialektologia eta zentzu komuna bezalako «xehetasunek» atzeratu behar zutela inor eskuartean dugun lan hau akademia ezagun baten aldizkarian argitaratzetik? 128 RS azur garrt uzen urten etxun gitxi eguzki ebili biortu berrogei REFRANES Y SENTENCIAS-EN JATORRIAZ Teoria osoa hurbiltasun apur batez begiraturik ez dirudi egile eta jatorriari buruzko proposamenek egiantz handirik dutenik, batetik, eta beharrezko edota beste edozein baino hobe direnik, bestetik. Izan ere, ez da Gasteiz edo inguruetako komenturen bat testu honen eitea azaltzeko biderik egokiena, ez komentuaren aldetik -ikusiko dugunez (§ 2.2.) ez dirudi elizgizonak zirenik, hain zuzen (eta hain gutxiago samaldaka), 16. mendean horrelakoetan ari zirenak- eta nekez onar daiteke mende horretako Arabako, eta zehazki Gasteizko, euskaraz dakigunaren izpirik islatzen dela bilduman. Alderaketa errazegia da (eta zen 1983an ere!) hemen asti gehiegi horretan emateko; ez da Mitxelenak 1958an Landucciren hiztegi gasteiztarrari jarri hitzaurreari so egitea besterik. Hara, nolanahi ere, adibide zenbait: LAND. er;urra guerrt izen irten etzin gut(x)i iguzki ibili biurtu biorrogei gurnot "bok, geminat. bok. geminat. arpegi aurpegui Eta hau soilik bokalismoari dagokionez (ikus Mitxelena 1958: 22 hh.); Mitxelenaren ikerketan (eta ondoren etorri denak ez du hura errotik aldatu), Arabako euskaran dela kontsonantismoan, dela lexikoan, dela (zatika ezagutzen den) izenaren zein aditzaren morfologian, RS-ekiko alde nabarmena aurkitzen dugu: genit. -an / -an (RS -en / -en), dat. -ai / -ai (RS -ari / ai), soziat. -kin, -az / -kin (RS -gaz / -kaz), are, artan (RS ae, atan), dut, du, deuena, ducu (RS dot, dau, dauena, dozu, daude)... Izan ere, RSen jatorria mendebalean bilatu behar den arren, ez da hegomendebalean haren kokapenaY 13 Kapanagak bere tesien alde, ustez, egiten dituen proposamen zehatzez (ebiloki = ebiliko, daguenil =«mes de la abundancia», ora =«masa», ez «can», jak, erak ta zegiok trankart =«Come..., bebe y no te atranques» eta ez «Hiérele, dale, mátale y no le hagas falsía», Erioak erezan Butroeko alabea Plenzian = «Manantiales en Erezan, la hija de Butrón en Plencia» ez «El tártago mató a la hija de Butrón en Plencia»...) hobe, esatekoak esanak ditugula pentsatu. 129 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 2. Hipotesi berri baterako 2.1. Orozkori aitzi Aurreko ataletako frogen pisua gora behera, ene ustez argi asko izan beharko genuke orain artekoaren ondoren RS funtsean bizkaitarra, eta zehatzago, mendebaleko B dela.!"Gorago ikusi da, jada hizkuntzaren alderdira joaz, aditz morfologiako ezaugarri garrantzitsu bat baino haboro duela Mikoleta bilbotarrarekin, ezaugarriok are interesgarriago bilakatzen direlarik RS-ek mendebal aldeko gainerako testuekin dituen ezberdintasunen aurrean (ez da -n > -0 VJ-en ez Betolatzaren dotrinan, esaterako). Lehen kapituluko § 3.2.4.an ikusi dugunez, RS-en etorkiaz galdetzean Azkuek, Arrasate erabat ezinezkotzat jo gabe, Orozko hobesten zuela idatzi ziola gaztigatzen zigun Urquijok, mende hasieran han gordetzen baitziren gorde ere bilduman agitzen diren hainbat ezaugarri; alabaina, emaiten edo beranquetan bezala ez Orozkon baina Leintz aldean gordetzen diren formak ikustean ez zuen gaitzesten haren hipotesia. Urquijok, ordainez, bere Garibairen egiletasunaren hipotesiaren barnean, zati nagusia arrasatearrak bere herri inguruan bilduko zuela mantendu zuen baina Azkuek ikusi uste zituen .herri hartako hizkeraren ezaugarriak orozkoar lagumzaileei zorko litzaizkieela gehituaz. Bildumaren egilearekiko haren hipotesia deuseztatu ondoren, errazki neurtuko da Urquijoren hipotesi ahulagoaren pisua. Azkuerenak, aldiz, hizkuntzaz bestelako ondorioetarik askea izaki, azterketa berezia merezi zuen. Damurik, ordea, ez dirudi inoiz bere hipotesia zehaztu ez arrazoitu zuenik, ez bederen lan bereziren edo zabalago baten zati batean. Testu hori luzekienik «Evolución de la lengua vasca--n (1935, Urquijori egin gutuna mende laurden lehenagokoa da) aztertu zuen, han ziren gramatika eta hiztegizko arkaismoak erakusteko. Hala ere, bildumaren edizioak eta hizkuntza aipatzean ez da zehatzegi etorkiaz eta, bidenabar, Orozkoren izena ez da ezertarako ere aza1tzen: Van Eys, que la reprodujo admirablemente, cometió un pequeño lapsus al juzgar el dialecto en que fueron escritos los proverbios, pues dice: le dialeete est eelui de Guipuzeoa légerement influencé de Biseaien. Hubiera acertado cambiando los vocablos de los dialectos, pues aunque la obra tiene algunos guipuzcoanismos, eldialecto dominante es elbizkaino (1935: 62). Orozkoren aldeko hipotesia Mitxelenak berrartu zuen XVII eta XVIII. mendeko hiztegigileez egindako euska1tzain sarrera-hitzaldiaren adabaki 14 Ikus 1. ataIean ekiaIdeko Garibairekiko erkaketa Iabur bato 130 REFRANES Y SENTENCIAS-EN JATORRIAZ batean «RS-en izkera nongoa ote?» galdetzean (Mitxelena 1961: 372). Bertan «ezta nora ezekoa, jakiña, guztiak leku berean sortuak izateamarkatuaz hasten delarik, «zenbaiten ustez, badute [errefrau] batzuek Orozko-aldeko usaia eta neroni ere bat natorkie- diosku, froga gisa datu berri bat aurkeztuaz: Larramendiren Hiztegi Hirukoitz-aren Eraskin-eko 451. sarreran «Quien con niños se acuesta, sucio se levanta: seyaeaz eehun dina ueuzeari jaigui da» Darmstadt-eko aleak gorde ez zuen bilduma horretako errefraua dugu. ueuzeari, Mitxelenaren ustez ucuzea irakurri beharko litzateke, eta Darmstadtekoan azaltzen den uhuñerean i...u > U•.. u aldaketaren aldeko lekukotasunak dira; Mikoleta bilbotarrak, aldiz, yeusle «lavandera», «suzio, yeusquea» eta «yeuseatasumbat, una suciedad» asimilaziorik gabe dakartza. Alabaina, gogora bedi Mitxelena ez dela ari bilduma osoaren baina errefrau honen eta, agian, beste zenbaiten etor- kiaz. 1986an Jose Ramon Garigorta eta Iñaki Gamindek argitaratu zituzten Orozkon 1739an idatzitako otoitz labur batzu (85 lerro).15 Han azaltzen den hizkera RS-ekoarekin erkatzeko gogoratu behar da, 18. mendeko testu horren gaztelerazko aurkezpenean adierazten den bezala, otoitz horien ohitura eta, beraz, haietan islatzen den hizkeraren hainbat xehetasun goragotik zetorrela: en ratificazión deel primer instrumento de fundazión puso la ecepción de que los Patronos y Capellanes se han de encargar de que todos los días del año se le cante a María santísima en la lengua bascongada como presente se practica, la Salve Regina con las oraciones devotas, y para ello suplica lo hagan escrivir a continuazión de su Fundazión y por este religioso cuidado perciba el patrón quince ducados (62. or.) Har bitez -ie- miserieordiecoa-n (2), g- guey-n (5), -eh gueugananehen (11),16 -e- vedeinquetuan-en (15), icen (gaitezanzat)-en (23), yzen (bide)-n (82), miserieordieeoa-n (43) horduen-en (45), santueri-n (49), saludeetan-en (53-54), bulerreeo-n (55), zenguizenae-en (58), yregaro-n (60), zenguizelaeo-n (60), daguieela-n (61-62), daguizueela-n (62-63), peeatariee-en (63-64), graciera-n (65), alivie daguizuzela-n (65-66), gustiee-en (68) santuen-en (75), bedeynquetu-n (81), virgine-n (83-84), eta originelen-en (84-85), -e baite-n (33, 50) eta gauee-n (68), -ei- Jeineoen-en (22), 15 Zehazki «La Salve Regina en Bascuence- (1-41. lerroak), «Rosario Fin de cada Decenario del Rosario» (42-46.lerroak), «Gloria» (47-52.lerroak), «Adoración de las llagas» (53- 70. lerroak) eta «Dios te salve» (71-86. lerroak); jauzi bat egiten dute egileek (ez dakit beharrezkoa den) 55 eta 57. lerroen artean. 16 Cf. da osterancheco dacusgucen da estacusgucen gauzac (Viva Jesus 4), eta osterancbeco hondasunec (Viva Jesus 11). 131 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) -u- erruquiurra-n (19) eta sigluetaco sigluetan-en (34),17 -m- yminten-en (40) eta eminten-en (67);18 ez da horrelakorik RS-en. Jose Ignazio Aranak zioenez «en vascuence vizcaíno occidental de Vizcaya y Alava»!" (apud Mitxelena 1954: 85) bada VivaJesus, eta Vinson eta Urquijoren ustez 17. mendeko edizioan gordea baina lehenagoko baten berrargitalpen, garaikide erabateko ez izan arren, hegomendebalekoen artean hori da RS-etik gertukoen egiten zaiguna. Bokalismoaren aldetik itxura guztien arabera Viva Jesus hurbilago dugu Orozkoko 1739ko testu labur horretatik RS baino: d. vcenean (3), zure uzena (13), baina Iaunec (2), situcen (2), hicen zan (2), crucificadue (2), orduen (2), cumplimentue (2), divine (2), christiñeuena (2), sinifiqueduric (2), generalissimuen (2-3), mundue (3), araguie (3), acostumbredu (3), confienza (3), andiegas (3), becoquien (3), libredu (3), gaguicenzat (3), dogule (3), Iaune (3), bulerrera (3), guei «deitu-B), deucegule (3), Trinidede (3),20 persinedu (3), santiguedu, Mitxelenaren edizioko lehen lerroetarik jalgi gabe (1954b: 87-88), graciie (9), santueu (9),21 gueyego (12), caridedean fundeduec (13), gueuguena (14), vici iceteco (16), etab., ez aipatzearren; berriz ere, ez da honelakorik RS-en. Kontsonanteei dagokienez, bi ohar moeta, bata orokorrago, bestea xeheago, iruditzen zaizkit komenigarri; alde batetik, Viva Jesus-en dagoeneko nabarmena da txistukari neutralizazioa aurreratua zela: situcen (2), gustia (2), legues (2), asquero (2), se señale (2), señaleagas (2), gaguizus (3), deucegule (3), ezerean vrteiten dogunean (3), elexaan zarcaiten (3), zaspi (4), deuzut (4), deucet (4), es (4), esebere eserean (4), cegaitic esse (5), sidin (5), senguisen (7), gause (7), gorpusbaten (9), seinzuc (9), locearren edo bildurrarren (10), messaan (11), deuzudes (16)... Halere, gehiago dira horren isla grafikorik ez dutenak eta oso gutxi hiperzuzenketak; bestela esan, Mikoletak mende berean aitzinatuago zuela esatera ausar bide daite- 17 Markatzekoa da 59 dusuguz (baina 61 deusegu), hau beste fenomeno bat izan arren. 18 Egia osoa esateko badira Maria, Santissima eta Trinidade (76.lerroa) Orozkoko testu honetan baina gutxiengo erabatekoan izateaz landa, litekeena da ez izatea arrazoi fonetikoak salbuespen horiek azaltzen dituztenak. 19 Uler bedi beti 19. mendearen egoeraz eta orduko materialez Bonapartek egindako sailkapenaren arabera. 20 Hemen ere (d. bi ohar gorago) bada Santissima Trinidadecoa bat (2. or.). 21 10. orrialdean mandamientuetati, pensamientuscoac, hiatoarekin. Betolatzarengan pensamintu nahiz mandamintu aurkitu nituen, -e-rekin ere bai, eta hala mantendu (d. Lakarra 1981eko hiztegia s.u.) Mitxelenak bere edizioan erratatzat jo arren. Ondoren -mintu ediren daiteke Uriartek Arabako euskarara itzuli eta E. Knórrek argitaratu Buldan (Iker 2, 283hh) testu batean, bederen: pensamintuz (3), merecimintuai (24, sic eta guzti); Laudiyoco abade [aunen encarguz eta costuz Bilbon 1828an argitaratutako Astetean ez dut horrelakorik ikusi, ordea. 132 REFRANES Y SENTENCIAS-EN JATORRIAZ ke baina agian ez digu ezaugarri honek balio Viva Jesus22 RS-etik bereizteko, hemen ere neutralizazioaren zenbait arrasto agertzen direlarik beranduago hedatu den fenomenoa baitirudi (ikus 5. kap. § n.3.). Aditzean credoacedo articuluec contenietan daudeena (7) / Elexa santa catoliqueac iracasten dabena (7), ofendidu daudeenagas (9), errecibietan daudena edo celebretan daudeena (11);23 aurkitu arren, ez da RS-eko (eta Mikoletaren Modo breue-ko, d. 1. kap. § 4.9.4.) -n > -(íJ aditzen lehenaldian Viva Jesus-en:24 esan situcen (2), egin situcen (2), emon eben (2), can eta da (2), hicen zan (2, 6), euguieben (2), acabadu eben (2), cein sidin guizon? (5), non cidin guison? (5) gueracidin virgine (6), libredu guenguicé? (6), etab., salbuespenik gabe 16 orrialdeetan. Lehen kapituluan ikusi dugunez joan den mendean erorketa moeta hau «Bilbo inguruko kostaldeko herrixketan- gertatzen zen Zabalaren esanetara (1848: 57) eta horrelatsu 20. honetako arrasto eskasetan ere. Litekeena da distribuzioa antzerakoa izatea lehenago, 17. mendean eta are orduan ere iparra eta hegoa mendebaleko B-an ezaugarri honen arabera bereiztea: hots, hegoaldeko lirateke VivaJesus eta Orozkoko 18ko testuak, iparraldeko Mikoleta eta Refranes y Sentencias. 2.2. Zenbait gogoeta generoaren soziologiaz Orain arteko oharrek mendebalean iparralderantz begira jarri bagaituzte, testuaren izaerari buruzko gogoetak ere nonbaiterantz egitekotan Bilborantz begira jartzen gaituelakoan nago etorkiak bilatzekotan. «Curiosamente fueron autores de altos vuelos los que se sintieron atraídos por esta apretada transmisión de la sabiduría y a ello dedicaron su esfuerzo con dedicación admirable» badio ere Victor Infantes-ek.P ez dirudi Espainia osoan 16. mendean jazotako errefrau bildumen hedaduran gertakari hori halabeharrezko izan zenik. 22 Orozkoko 1739koan gutxi dira neutralizazioaren arrastoak (ez ditut mailebuak sartzen): vizicea (3), zeugan (7, 45), negarrezco (9), eguizus (11), zeure (12, 14), gustiz (13), eracusi (16), eguiguzu (16), guztis (18), gozo (20, 29), eguizu (21), icen gaitezanzat (23), aguinze gustiz (25), nogaz (27), ceure (28, 40), semeari (30, 48), zana (32), vizi (35), escuetan (40), gorpuz (41), zeuc (43), gaguizuz (44,46), eriozaco (45), doguz (54, 68), zenguizenac (58), dusuguz (59), zenguizelaco (60), esqueetan (61), deusegu (61), daguicela (61-62), daguizucela (62-63, 65-66), gauce (68), gustiec (68), vihoza (69), semeen (73),yzen bide (82). Leherkari aurrekoa dirudi aitzinatuen den kokagunea. 23 eta cumplietaco dinden penitencie (16), edota Urquijok eta bestek kausitu aoristoak (d. Lakarra 1986b eta hango erreferentziak). 24 Ezta Orozkoko 1739koan ere, baina hau ez da esanguratsua gertatzen den lehenaldiko forma bakarraren -n hori erlatibo batean azaltzen baita, testuan aipatu afrenta hac artu zen§,uicenac gure amudioz-en (58), hain zuzen. 5 1992an Visor-e k egin Correasen berrargitalpenean (v. orria). 133 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) Ora se atienda a la categoría social del individuo, ora a su talento, con sólo echar una rápida ojeada por la literatura patria veremos muy luego que el asunto que nos ocupa ha merecido ser tratado de un modo más o menos directo, pero predilecto siempre en el terreno lingüístico, por plumas tan ilustres y graves como la de D. Iñigo López de Mendoza, marqués de Santillana; Hernán Núñez de Guzmán, llamado comunmente el Pinciano por haber sido natural de Valladolid, antiguamente Pincia, o el Comendador Griego, a causa de haber comentado o explicado los AA. helenistas en la Universidad de Salamanca; Mosén Pero Vallés, historiador insigne; el obispo de Astorga D. Fr. Antonio de Cáceres y Sotomayor; Cervantes; Quevedo...26 zioen J. M. Sbarbik 1874an bere El refranero general español-en (1, vi. OL). Ezaguna denez, Hernán Núñez-engandik (1555) Correas-enganaino (1627), Pedro Vallés (1549) edo Juan de Mal Lara (1568) tartean direlarik, gutxi batzu baino ez aipatzearren, errefrau-bilketan aritu ziren espainiar humanista anitz.27 Les noms qui vont étre évoqués sont bien connus. Pedro Vallés, Hernán Núñez, Juan de Mal Lara, Gonzalo Correas -les quatre plus célébres- ont acquis droit de cité dans l'humanisme espagnol du xvre et du XVIle siécle gráce ade grands ouvrages érudits. Mais ces importants travaux -traductions d'auteurs anciens, recherches philologiques, gloses érudites, grammaires, etc-- ont moins contribué aimmortaliser leur nom que cette autre partie de leur oeuvre, dont l'intérét, al'époque, paraissait parfois discutible: les grands refraneros qui, entre 1549 et 1627, jalonnent cette période des lettres et de la parémiologie espagnole (Combet 1971: 135). Haien lanean, jakintsuen idazkienganako begiruneaz gainera, txiroen filosofiarekiko eta «arte herrikoia»-renganako eta «berezko sorrnena»ren aldeko benetako onespena aurkitzen dugu Chevalier-en ustez (1979: 105). Dirudienez, sentimendu eta joera hauek Espainian beste inon baino zabalduago ziren, ez Frantzian, ez Italian ez beste Europako herritan 26 Beranduago ezagutu eta Sbarbik aipatu gabe utzitako Gonzalo Correas «Catedrático de Griego y Hebreo en la Universidad de Salamanca» genuen bere Vocabulario de refranes y frases proverbiales y otras fórmulas comunes de la lengua castellana-ren tituluan (1627ko eskuizkribua) agertzen zuen bezala; Juan de Mal Larari buruz (Filosofía Vulgar, Sevilla 1568) «fait aussi partie de la grande lignée humaniste et érasmisante de la Renaissance espagnole. Professeur et polygraphe, sa vie et son activité intellectuele l'apparcnnent ases maitres» diosku Combetek (1971: 152). 27 Pedro Vallés-ek glosarik gabeko 4.500 eman zituen, Hernán Núñez-ek 8.331 errefrau, gehienak glosarik gabe (bidenabar, batek ere ez du RS-en); Mal Lara-k 1.001 errefrau glosadun eta Correas-ek 18.000tsu errefrau (8.000 inguru orijinalak, iturri asko erabili arren) eta beste 7.000 esapide (d. Combet 1971: 170). 134 REFRANES Y SENTENCIAS-EN JATORRIAZ eriden ahal baitugu bere hedadura eta sakontasunean xv. mendearen azken hamarkadez geroztik espainiarren artean herri lirika, romanceroa eta errefrauen alde aurkitzen dugun zaletasunarekin.P Asko eztabaidatu izan da honetan guztian Erasmoren jarraitzaileek izandako erantzunkizunazr'" nolanahi ere, argi dago haren Adagia famatuek jarraitzaileei eta enparatuei bihotz eman ziela eta zuritu zituela delako paremiologiazko lanotan.'? Ez dirudi XVI. mendearen amaieran RS bezalako bildumarik espero genezakeenik Bizkaiko (edota Euskal Herri osoko) herrixkaren bateko ezein elizgizonengandik eta bai nolabaiteko kulturguneren baten inguruan kokatzen zen laiko ikasiren batengandik. Ez da ahazteko, bidenabar, ez apaiz baizik historialari zen Garibaik berak ere ez zituela errefrauak Arrasaten eta Arrasaterako bildu, kortisau baten eskariz baizik, edota Isastik ere gortean idatzi zituela bereak (Compendioa bera bezala) eta ez 28 Cornbet-ek dioskunez, lehenago gauzak oso bestela ziren: «(...) nous avons vu qu'il en allait autrement avant cene date et qu'cn particulier la parémiologie populaire francaise recueillie au XIII e siecle et au siecle suivant est incomparablement plus riche que la parémiologie espagnole de la méme époque» (1971: 134) eta, oharrean, «Apres le XVII e siecle les proverbes ne disparaissent pas de l'usage courant. La situation est différente suivant les couches sociales et surtout suivant les pays. Ceux que le classicisme ala francaise a le plus marqués ont vu peu apeu s'éteindre leurs proverbes, sauf dans certaines régions excentriques ou rurales. En revanche, les nations les plus réfractaires ala rationalisation d'essence francaise -Espagne, Russie- ont conservé tres tard ce mode d'expression. 29 Ikus Combet eta Chevalier-en lanak, Bahner 1966 eta, jakina, Bataillon-en Erasmoy España klasikoa. Hara, esaterako Bahner-engandik (1966: 159-160) hartu pasarte hauek: «Los primeros en construir e! andamiaje teórico de! tradicionalismo español fueron Juan de Valdés y otros humanistas españoles influidos por Erasmo, que acudieron al refranero como muestra de! espíritu lingüístico español», «Los refranes tienen para Valdés una significación similar en la lengua castellana a las autoridades clásicas italianas citadas por Bembo para e! italiano. La obra capital de esta tendencia tradicionalista fue la colección comentada de refranes aparecida en 1568 con e! título de la Philosophía vulgar y debida al humanista sevillano Mal Lara, que expone en los preámbulos su programa, de acuerdo con e! de Erasrno». Bertan ikus daiteke espainiar erasmotarrek jakituria herrikoi horri klasikoari baino garrantzia gehiago nola eman zioten edota gazteleraren lehentasuna gainerako hizkuntzen artean, are «castellano primitivo» de!akoaren teoria bera, neurriren batean, hizkuntza horretan kausitzen zituzten errefrauen aberastasun era egokitasunean oinarritzen zuten, 30 Ezberdintasunak, Valdés-ek erakutsi legez, ukaezinak izan arren: «...la diferencia es que Erasmo cogiólos en latín, de autores doctísimos, griegos y latinos, y declaró e! origen de ellos. Yo helos copilado en romance, tomando de acá y de acullá» (apud Chevalier 1979: 106-107). Erasmoren pedagogi-baheketa ere ez zuten beti jarraitu «hizkuntza arruntez» axoldurituek. Hauek ahozko tradizioak emandako guztia -urre zein lohi- biltzen baitzuten, gustagarri hezitzaile bainoago agerturik: errefraua Pedro Vallés-entzat «dicho antiguo, usado, breve, sotil y gracioso» genuen eta bere liburua «de refranes y sentencias maravillosas, donosas, y aun provechosas» aurkezten zuen (d. Chevalier 1979: 107). 135 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) Lezon. Iparraldeko Zalgize, Bela eta Oihenart laiko humanisten eredu diskusiogabeak ditugu hemen luzatu behar izatekc." 2.3. Bilbo aldeko literatura zaharraz Atseyn andia da amore eutea Eta bere bada gustiz firmea Ecin essan leydis ondo munduac Cein andiac diren aren gustuac 5 Glorias beteric iayo nindia Icussias guero seu ene egusquia. Honela irakurtzen da RS ere ezagutu eta erabili zuen Oihenartek bere Art poétique-n eman adibide batean. Sarasolak erakutsi bezala (1983: 86- 87), badu berak «poesía galante vizcaína» deitzen duen poesia moetaren eiterik; azpigenero horren barnean kokatzen ditu hark «Catigatu ninducun librea nincana- (Contribución 87 hh), Mikoletaren Modo breue-ko biak (YA V 133 hh), «Ene veguiacaz vioceen arteans (YA V 122), «Zure vegui ederroc- (YA V 123) eta Perutxoren kanta (YA V 103). Hizkuntzaz «la composición, en su brevedad, es una buena muestra del tipo de lengua que suele denominarse vizcaíno antiguo» diosku labur Sarasolak (1984: 87), baina gehixeago zehaz bide daiteke, berak ikusi bezala horko 3 leydis bezalakoak nekez aurkituko baititugu RS-etik landa eta -batez ere-, 5 nindia-ren kidea Modo breue-an (mudadu nindia) erideten dugu hain zu- zen.31b Hots, B-ren barnean Bilbokoa edo Bilbo aldekoa izateko aukerarik badu orain iruzkintzen dugun eta hain modu xelebrean gorde izan den bertso honek.F Badira Mikoletaren aiparu liburuan bere garaiko eta lehenagoko poesiaz gogoangarri diren ohar labur batzu:32b 31 Conca eta Guia-k (1996: 17) «podem dir que el proverbi és una fórmula de pensament i un acte de comunicació nascut de les necessitats mncmotecniques de les cultures orals, amb una estricta relació entre proverbi, poesía i narració, els tres tipus de discurs más importants per a emmagatzemar coneixements- badiote ere, Ramon Llull edo Anselm Turneda Erdiaroan eta gero Pedro Valles, Hernán Núñez edota Palmireno aipatzen dituzte katalanezko biltzaileen artean. 31b Arejitak (1991: 14) Azpiazuk argitararu (1988) Nori mundu onetan espada neuri (EIgoibar 1677) eta Enojaduric (1611-33) gehitzen dizkio zerrendari. Azkena (d. 4 nauden, 8 eudea, 19 área, 3 jatas, 5 guichigas, 8 nigas, 13 gustia) nabarmenki ipar-mendebalekoa dugu. 32 Aurreko oharreko Enojaduric-en transmisioaz ikus Arejita 1991. 32b Beti garbi uzten ez denez gero, komeni da gaztigatzea ez dela inongo arrazoirik segurutzat emateko Modo breue-ko poesiak liburuaren egilearenak berarenak direla; litekeena da oso, bere garaikide edo egile zaharxeago ezezagunen batengandik mailebatuak izatea. Hori bai; hizkuntzaren aldetik ez da zalantzarik Mikoletaren hizkera berekoak direla eta Bilbokoak edo oso gertukoak, beraz. 136 REFRANES Y SENTENCIAS-EN JATORRIAZ Dexando a las coplas de Lelori, lelori, que suelen cantar las mocas los días festiuos, que no entran en la más graue poesía vascongada, ordinariamente ay en nuestra lengua dos modos de versos, y entrambos se componen de assonantes como los romanees de la lengua castellana, y a este símil, los llamamos nosotros vasquenses: son pues como digo dos los géneros de nuestra poesía; digo hablando generalmente, porque abajo diré de otro género de versos que no son vulgares. El primer modo de versificar (...) El otro es más largo, a modo de soneto, y se canta de ordinario por el son que llaman las vacas, y aunque es a modo de soneto, también se compone por assonantes. Exemplo (...) Estos dos son como dixe los dos géneros de poesía, para que si alguna vez fuere Vm. tentado de alguna locura poética en nuestro idioma, no ygnore el estilo. También algunos modernos del Parnaso Cantábrico han escrito dézimas, lyras y sonetos en vasquenze, con los mismos acentos y consonantes que suelen tener en romance, pero es obra de poco lucimiento, por los pocos que en vasquenze entienden este metro, etc. Bestelako arrastorik laga gabe joan zaizkigun «moderno» horiek zenbat eta nor ziren jakin ez arren, badirudi Bilbo inguruan bide zirela poesia mota hori lantzen zutenak. 16. mendearen bigarren zatian eta 17.ean zehar arrasto ilauntzat Modo breue-« baino utzi ez digun Bilboko literatur giroa, denik txikiena ere izaki, berezia izan zela ohartzeko gogoratu beharrá dugu Euskal Herrian bi ordezkari baino ez dituen generoa: hizkuntz eskuliburuena, alegia. Lakarra 1995a-n erakusten den bezala, merkatalgorako zuen garrantzia bide da (d. Osselton 1973: 14) Noél Berlaimont-en Colloquia-en Holandako edizioetan ingelesa agertzeko arrazoi nagusia. Frantses-flamendar itxuran hasi zen 1530ean Antwerp-en lehendabizikoz atera zenetik mende eta hiru laurdenez Europa osoan zehar zabaldu zen liburu arrakastatsu hau; alabaina, ehunetik gora edizio izaki, asma daitezkeen gonbinaketa gehienetan bildu zituen latina, gaztelera, italiera, portugesa, alemaniera, ingelesa, txekiera, polskera eta bretoiera, noiz binaka, noiz hirunaka, eta are lau, bost, sei eta zazpiko taldeetan ere.33 Bourland-ek (1974: 289) markatu legez, berehala ohar gaitezke Berlaimont-en liburuaren izena aski nahasgarri gerta daitekeela -Voltoire-rena 33 Ikus Osselton 1973, 14. or., 44. oh., Bouchard 1974 eta Gallina 1959ko atala (Berlaimont-en ondokoen pisuaz italiera-espainierazko hiztegigintzan) era, batez ere, orain Stein 1989,passim, Berlaimont-en izenaren aldaera ezberdinetarako; orobat haren liburuaren deitura ezberdinetarako era izandako imitazio eta itxuraldaketa ugarietarako. 137 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) bezala, bigarren argitalpenetik aitzinakoak, bereziki-: Vocabulaire (nahiz Interprect zein Tresora) hori merkatari eta eskola-haurrentzako flamendar-frantses hiztegi praktikotzat eratua bazen ere, gai ñabardura handia da bertan. Erabilera arrunteko hitzen hiztegiño orokorraz landa, zenbaki eta egun izenen zerrendak, hiru elkarrizketa, merkatalgo gutun eta dokumentu-ereduak, Aita Gurea, Agur Maria, Fedeko artikuluak, Mandamentuak, bi bedeinkapen, eta frantses ahoskerari buruzko ataltxoa, 42 folio34 eta bi zutabetako liburuxkan. Osoa da bi hizkuntzetan, salbu eta frantsesez den hizkuntza horren ahoskerazkoa. Gordetzen den lehendabiziko argitalpena 1536koa bada ere, badakigu eredua 1530 (agian baita 1525 ere) baino lehenagokoa izan zela. Arrakasta ikaragarria izan zuen eta Londres, Varsovia zein Venezian argitaratu zen hainbat aldiz. Beren artean hain urruti ziren hiri horietan hizkuntza atzerritarrak ikasteko zen beharraz landa, bere etengabeko iraupena liburuaren benetako balioari atxeki dio Bourland-ek (1974: 291): hots, egilearen pedagogizaletasunari, elkarrizketen errealismo eta bizitasunari, gaien antolakuntza eta hizkera herrikoiari. Euskal Herrian ere islatu zen, betiko neurri apalean baino ez bada ere, lexikografi eredu hau.35 Horren barnean kokatzen dira erosoenik Voltoire-ren L'interprect ou traduction du Francois Espagnol & Basque (Hirur lengoajetan tresora) eta haren familia, eta baita Mikoletaren Modo breve para aprender la lengua vizcayna ere.36 Bata Donibane Lohizune eta 34 «In the course of its existence through 162years, de Berlaimont's bilingual manual of 84 pages had grown to a volume of 448 pages in eight rengues- dio Bourland-ek (1974:300; d. orobat Gallina 1959);Voltoire-ren liburuak tarteko eredu bat jarraituko luke, bada, eta hala dagokio kronologiaren arabera ere. 35 Iritsi, Kroaziaraino bederen iritsi zen: d. Opera nuova che insegna a parlare la lingua schiavonesca alli grandi, alli picoli et alle donne (Ancona, 1527), beharbada Pietro Lupis Valentiano, espainiar judu batena. Filipovic-ek dioskunez (1986: 66) «Frorn the introduction and the rest of the book we learn that he was a merchant and that he wanted to help other merchants and travellers to learn the language spoken and understood not only in Croatia but also in other neighbouring countries such as Serbia, Albania, Turkey, Hungary, etc., in many cities and trade centres. His book is intended to enable merchants to sell their goods, to make purchesses and to calculate in those languages. But he also wanted to help Croats to learn Italian, and even to learn how to read it». 36 Tradizio zabala zela eta euskaraz ere bertakotua, Vinson-ek (1892: 97-99) argitaratu zuen baina ezagunegi ez den Pouvreauren zirriborro batek erakusten digu. Bertan burutu ez bide zuen elkarrizketaz hornituriko gramatikaz ere hitzegiten da argitarakizunen artean: «Privilege du Roy: Lovis par la grace de Dieu Roy de France et de Nauarre: oo,» De la part de nostre bien-airné Siluain Pouureau, prestre du diocese de Bourges nous a esté exposé qu'il a traduit en langue basque un liure qu'il intitule Iesusen Irnitacionea sur le latin de Thomas de Kempis chanoine regulier de l'ordre de Saint Augustin: qu'il a aussi dressé une Grarnrnaire Rasque et Francoise auec quelques Dialogues farniliers pour le cornrnerce des deux langues, et de plus un Dictionnaire basque, francois, espagnol et latino Lesquels liures etant approuuez et iugez utiles au public il desireroit mettre en lumiere, ct faire imprimen>. (Etzana neurea). 138 REFRANES Y SENTENCIAS-EN JATORRIAZ Ziburuko euskaran (edenik ederrenean») eta Bilbokodn bestea, orain arte esandakoaren bermegorik azkarren ditugu, XVII. mendean Euskal Herrian ziren bi portu eta bi merkatal gune nagusien izaki. Mikoletarekiko bibliografiarr'" behin baino gehiagotan aipatu izan da eskuizkribuaren aurkikuntza tokiak ematen duen Bizkaia eta Ingalaterraren arteko merkatalgo erlazio estuen lekukotasun hau. Izan ere 1639an Bilbon zeuden atzerritar merkatarien -batez ere ingeles merkatarienzerrenda aski luzea ematen du Teófilo Guiard y Larrauri-kr'" horietako batek, Samuel Sainthill artile saltzaileak, eraman zuen eskuizkribua Inga- laterrara.39 Elkarrizketei dagokienez, Mikoletak bakarra dakar gazteleraz eta euskaraz, ezker-eskuin: Diálogo primero para leuantarse por la mañana y las cosas a ello pertenecientes; entre un hidalgo llamado don Pedro y su criado Alonso, y un su amigo llamado don Juan, y una ama / Platika lelengoa oerean xayguiteca goxean, ta ari dagocasan gausena essatari Peru xauna derechan vategas vere osseyñ Alonsoen artean ta bere adisquide derechala joane xauna eta asso bategas. Mitxelenak zioenez"? dialogook berri interesgarririk lukete -orijinalak balira-41 XVII. mendeko Bilboko pertsonen arteko harreman, janzkera, jan-edan edo a1tzariez (ez da libururik ageri, ordea) eta goizeko bostetan jeiki arren zeregin handirik ez zuen eta emakumeak laketegi ez zitzaizkion aitonen seme baten egunoroko biziaz. Haatik, aspaldidanik dakigu (Dodgson 1901: 100) elkarrizketa horrek orijinalik gutxi duela: John Minsheu-k bere A dictionary in Spanish and English-i erantsi zion Pleasant and delighfull dialogues in Spanish-eko lehendabizikoa dugu;42 ez da halabeharrez 1623ko ediziotik hartua, ordea, Dodgson-ek nahi bezala. Era honetako ekoizpen anitzekin gertatu bezala, elkarrizketon argi- 37 Cf. C. Villabaso «El doctor Rafael Micoleta», RIEV 7(1913), 568-569 eta Zelaieta 1988:136-137. 38 Historia de la noble villa de Bilbao, Bilbo 1906,11, 297.or. 39 Apud Zelaieta 1988:137.or., oh. Museum-era Robert Harley-ren bildumaren barnean joan zen eta hark sir T. Browne -zeinari eraman baitzion Sainthill-ek- bere arbasoarengandik zuen. 40 «Prólogo» in E. Arriaga, Lexicón bilbaíno, 2. argo Madrila, Minotauro, 1960,6. OL 41 Baldintza hori da, dirudienez, A. Irigoyenek ikusi ez zuena «Bilbo eta euskera» lanean (Euskera 22, 1977,389) Mitxelenari jazar egin zionean. 42 «The Spanish text of the Diálogo Primero, which the author evidently meant to have successors, as he introduces it with the leading diálogos in the original, is to be found at the beginning of the Pleasant and Delightful Dialogues in Spanish and English, etc. by John Minsheu...London 1623»(Dodgson 1901:99-100). 139 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) talpenen historia aski korapilatsua dugu: hasteko, 1623koa ez da 7. argitalpena baino (cf. Foulché-Delbosc (1919: 77-80); lehendabizikoa 1599an egin zen Londresen.P Geroztik 1608an eta 1611n Cesar Oudin-ek gaztelera-frantses bilakatzen ditu; orobat, ondoren Juan de Lunak 1619 eta 1621ean eta Cesar Oudin-en edizio berri bat dator Dodgsonek aipatu 1623koa baino lehen. Gero ere italieraz jarri zituen Lorenzo Franciosinik 1626, 1638 eta 1648an eta are italiera, alemana eta frantsesa gehitu zizkion gazte1erari bigarren Oudinek, Antoine-k, 1650ean, guztiak Mikoletarenaren aurretik. Hortik aurrera e1karrizketok gazte1eraz, frantsesez, italieraz eta inge1esez, hizkuntzok era ezberdinetan gonbinatuaz, XVII. eta XVIII. mendeetan zehar argitaratu ziren oraindik." Horrenbestez, Donibane Lohizune eta Bilbo ditugu europar genero berezi horren kokagune bakar Euskal Herrian; ez ote hori Refranes y Sentencias-ena izateko aukera gehien duena ere? 2.4. Realia Aurreko atalean literatur soziologian oinarritutako arrazoiengatik Bilboren aldeko hipotesia aurkeztu ondoren eta, argi dudalarik arrazoibide horiek berez duten ahulezia, gehi dezaket bade1a beste1akorik ere hizkuntzazko sendoagoetara igaro baino lehen: hots, era ezberdinetako realia-tarik abiaturikoak. Har bitez hurrengo errefrauok: 92. Celangoa da Butroe oroe daquie. Que tal es Butrón todos lo saben. 167. Erioae erecan Butroeeo alabea Plencian. El tartago mató a la hija de Butrón en Plencia. 270. Mu:;ciea arerioaeaz aguiea. Múxica a dentelladas con los enemIgos. 273. Carean, garean ta ez Ybarguengorean. De la sal, de la sal, y no de la de Ybargüen. 284. Aramayo dabenae ez lemayo. A Aramayona quien la tiene no la daría. 334. Daygu Coliz auzi ta garea vaquez bizi. Hagamos pleyto de Goliz y seamos con paz biuir. 43 Horren berri bazuen Sarasolak ere (1983: 188, 8. oh.) S. Martín Gamero-ren La enseñanza del inglés en España-ren bitartez (Madrila 1961). 44 Foulché-Delbosc-ek 27 edizio oso aipatzen ditu José María Sbarbi-ren 1874koa baino lehen; ez da zer pentsa horiek direnik izandako guztiak. Zatikazkoak, elkarrizketa solteenak (César Oudin-ek bere gramatikaren edizio anitzetan ezarri zuen 3.a, demagun) ez bide ziren urri izan. Lakarra 1995a-n ernaten ditut gainerako elkarrizketen tituluak (FoulchéDelbosc-ek testu osoa ematen du 1599ko ediziotik jasoaz). 140 REFRANES Y SENTENCIAS-EN JATORRIAZ 387. Albia deunga dustien abia. Albia, nido de todos los malos. 404. Butroeco meniac gayti ez ysquilosay echi. Por las treguas de Butrón no dexes las armas. .. Hauek ditugu, okerrik ez bada, RS-en herri edo familia izenen bat dakarten errefrau guztiak. 270, 273 eta 284.aren aitzinean lehendabizikoan besterik uste izan arren, Bilbo edo haren iparraldeko herrixkaren batetik sortutakoen antza dute. Goiko hiru horiek ere ez doaz uste honen aurka: beren ezagutza eremua gainerakoena baino zabalagoa izaki, ez dute etorki zehatz bat bilatzeko balio. Bi lehenak eta azken hirurak are hobeto datozkigu gure hipotesirako, eta are gehiago 387.a, ez lehen ez gero bere eremu meharretarik landa oihartzun gutxi izan duen Albia horren aurrean: nork sor zezakeen eta gogora hari buruzkorik? «Esakune onen aldian, gaur uri andi bat dagoan Albian, basoa ta sasia ta larrea baiño etzirean, da ezta arrigarria gaizkin askok euren burua bertan gordetea» azaltzen edo digu Azkuek bere edizioan; alabaina, Albian beren buruak gorde zitzaketen «gaizkin» abstrakto horiek erreferentzia ezaguna zuten bilbotarrentzat: García de Salazar-ek dioskunez «En el año del señor de 1342 años, este Juan de Avendaño, seyendo ome mucho vullicioso e guerrero, e para mucho, fasía guerra al Concejo de Viluao, de un castillo que tenía en un otero sobre las veneras de Bilbao, que llamaban Malpica, e salieron los de la villa todos, e pelearon con él a cerca del castillo e fueron vencidos e corridos fasta la puente de la Villa, e quedaron muchos muertos dellos, e dexaron muchas armas» (A. Rdz. Herreroren edizioa, Bilbo 1984ko argitalpena, 181. or.). Beranduago (1415) «En este mesmo año, en el mes de mayo, ovo discordia e contienda entre este Juan de Avendaño e Juan de Múgica, e la causa fue, que moriendo Juan Alonso de Múgica, su agüelo, ganó Juan de Avendaño la guja de Aluia, que deuía auer este Juan de Múgica, e por la poseer ovieron mucha guerra e contienda» diosku (194. or.); «de la pelea de la pesquería de Aluia e de la muerte de Juan de la Guerra, fijo de Galas de Ligicamón» deitzen digu (210. or.) historialariak 1445ean han borrokatzeko bildu ziren zenbait leinuren arteko liskarra eta 274. orrialdean azaltzen 1430ean basurtuarrek eta zamudioarrek han izandakoa: «De la pelea que los camudianos ovieron en Aluia con los de Vasurto e de la causa della.45 45 Urquijok bere iruzkinean Guiardek bidalitako 1329ko dokumentu bat aipatzen du in extenso baina ez dakit hura hebeto dagokion testuan emanak baino errefrauari. Testuko argumentazioa ez da suntsitzen, kontrakoa agian, "X-ia Y-ren abia» bezalakoak (Plentzia edo Mungiari ezarriak, demagun) EY-n aurkitzeagatik, Bestalde, aipatzekoak dira santuei buruzko bi errefrauak: 318. Done Viren arguia guztioencat dacar oguia. San Vicente reluziente para todos trae pan. 330. Done Meterij Celedon porru ereyaro on. Por Sant Meterio y Celedón buena sazón de sembrar porrina. Lehena herri askotako eleiza eta parrokietakoa izan daiteke, noski (Bilbon bertan hasita); orobat bigarrena, baina anitz horien artean Larrabetzuko elizakoa, non Bizkaiko jaunak bere zinetariko bat egin beharra baitzuen. 141 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 2.5. Hizkuntzaz Hizkuntzari dagokionez, Azkueren eta Mitxelenaren Orozkoren aldeko hipotesiaz landa, bazen Bilboren aukera kontuan hartzeko zailtasunik. Aurreko lan batean (Lakarra 1984b) BZ-eko ablatiboa ikertzean, oztopoak aurkezten nituen Mikoleta eta Betolatzaren datuak bata bestearekin konpontzeko, biak Bilbokotzat jo behar baziren bederen: Interesgarria iruditzen zait Mikoletaren usadio hau [denbora kutsuko eta leku izenez at -rean, -reanik bakarra] Betolatzarenarekin gonbaratzea, Bigarren honek ikusi dugunez singularrean ere -rik formak ditu erabiltzen eta -rean ez du arterean-en, arkaismo gisa, baino gordetzen. Mikoletaren testuak, bestea baino 57 urte berriago izan arren hark baino itxura zaharragoa du aztertzen ari garen alderdi honetan. Hau ez litzateke zailtasun larriegia baldin eta suposatzen badugu bizkaieraren bi azpieuskalki ezberdinen, bata berritzaileagoa, bestea kontserbatzaileagoa, ordezkari direla. Alabaina, ez dakit nola esplika daitezkeen emai tzok biak bilbotarrak zirela eta hango euskara erabiltzen zutela pentsatuaz, baldin eta hizkera polimorfoa ez bazen behintzat. Azken hau ez da ezinezkoa XVI. mendearen bukaerako nolabaiteko garrantziko hiria baitzen Bilbo; haatik, iruditzen zait honekin ez dela korapiloa askatzen, ez baitakigu zein zen -rik-dun azpieuskalki berritzailea eta zein aldaketaren zuzenbidea espazioan, edota Bilboz kanpo beste non ematen zen -rik (Lakarra 1984b: 174). Aurretiaz, Kapanaga zen Betolatzarekin erkagai. Bigarrenarena mañariarrarena baino 60 urte lehenagoko testua izan arren hura baino berritzaileagoa dela zioen Azkueri erantzunaz, Mitxelena beren arteko ezberdintasunak testuetan islatzen zituzten azpieuskalkienei zor zitzaizkiela esatera zetorren: Aunque el escrito es anterior al Catecismo de Capanaga con prioridad de 60 años, su lenguaje sin embargo no es más arcaico que el de este. Al contrario, mientras el Licenciado trae los arcaismos baea pero (5-2), egun hoy (4-23), arean de allí (6-16), gatxerean (5-2), ilaen eta bizien juzgaetara (6-18), iaio zidin nació (6-2), ilak beatutea sepultar a los muertos (14-27), el Doctor dice en su lugar baya (4-30), ¿gaur? (4-21), arik (6-22), gatx guztirik (4-30),juzgaetan hilak eta biziak (6-23),jayo zan (6-11), hilak enterretea (14-3) (Azkue 1935: 65). (oo.) Su obra [Betolatzarena] es un reflejo, por breve e impreciso que sea, de su habla y de la de los que le rodeaban. Dentro de esa hipótesis, descontadas las variables individuales (sumisión o libertad frente al texto original, preferencia estilística por lo propio o extraño, etc.) habrá que explicar las diferencias entre Capanaga y Betolaza como originadas en lo fundamental de las diferencias reales que existían entre el habla de una zona vizcaína (Durango) a mediados del siglo XVII y la de otra (¿Bilbao?) a fines del XVI. Y no hay en principio razón alguna para negar que la primera pudiera ser más arcaica, es decir más abundante en rasgos 142 REFRANES Y SENTENCIAS-EN JATORRIAZ hoy desaparecidos o en vías de desaparecer, que la segunda (1955 {SHLV}: 828). 196 essasus, etab. 206 ydoroco gu 192 oneyc 178 «nombre» ucena 208 ydarayten, 211 ysayteco 190 sedeguidisula, 193 sebegui aoristo ugari onec (833) -mintu (834) Metodologikoki Mitxelenak Azkueri egindako oharra guztiz oinarrizko eta premiazko izan arren, ez dirudi ohartu bide zenik Betolatzaren hizkerari, zalantza markarekin bazen ere, Bilbo etorkitzat ematean Azkueri Kapanagarekiko bururatutako auzia amaitu arreri." beste berri bat sortzen zela. Hots, bagenuen jaiotzez eta bizitzez (d. Irigoyen 1977: 388- 9 eta oh.) bilbotarra genuen egile baten hizkuntz lekukotasunik, Modo breue para aprender la lengua vizcayna compuesto por el ldo Rafael Micoleta, presbyt" de la muy leal y noble villa de Bilbao (1653)-n alegia, eta harekin behar zen parekatu Betolatza norbaitekin egitekotan eta ez Kapanagarekin Azkuek egin bezala. Eta hara non erkaketa horretan ezberdintasun markagarriak azaltzen diren, are gorago ikusi dugun ablatiboaren nabarmenaz landa.V BETOLATZA MIKOLETA gustia (829), gustiric (830) 191 dustia, 196 dustiac libradu gaguiza (829) 192 vior equida48 jaquiten (830) 195 xaquin, jancitea (830) 189 xasten, 190 xansi, bagaric (835) 193 aymbaga dila (830) izenean (829) emateco (833), ematea (835) ezeygur;u (832) aoristorik ez sinistetea (832, hainbat) '~ezan-en formarik ez 46 Aranak «Eta gehiago esango nuke: Kapanagak Betolazaren testua erabili zuen bere itzulpena osatzeko, eta askotan hitzez hitz hartu zuen 60 urte lehenagotik itzulita zegoen Dotrina- (1986: 508) dioen arren, ez dirudi bere frogak erabatekoak direnik: adibide gisa ematen duen Aita Gurea-tik (ibid) jalgi gabe, ez da ikusten zergatik bihurtu behar zituen Kapanagak santíficadu di/a, egun igucu, Echi ce eguiguzu, baea, gacherean Betolatzaren sfltificadua iran di/a, emon eguiguru, echi ez eyguru, baya, gach gustiric. 47 Zenbakiak Mitxelenaren eta Zelaietaren edizioetako orrialdeenak dira, hurrenez hurren. Ikus orain Zuazo 1996abi egileon arteko ezberdintasun gehiagotarako (zenbait Azkue 1935-n ere aurki daitezke). 48 «Que así como hay en el libro de Refranes, según se ha visto, diez y ocho verbos indeterminados por ausencia del sufijo tu (...) que ni su coetáneo Betolaza (...) ni el que había de seguirle años después, Licenciado Capanaga, presentan ejemplos de estos preciosos arcaismos de infinitivo determinado» (Azkue 1935: 72); ikus Lakarra 1985d irrealetako partizipio markaren erabilera eta hedapenaz bizkaieraren historian. 143 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) BETOLATZA cituelaco (833) eban (831), zan (831) MIKOLETA 203 edan daysu, esteysu 203 nay daude 204 etorri sirea-e, 205 eguin sidi-e deunguetaric (829) -acaz, -agaz soz.s. (836) -agaz / -akaz (s/pl.) Mitxelenak, zalantza ikurrarekin bada ere, proposatutako Betolatzaren bilbotar etorkia ukatzera zetorren Aranaren (1986) beranduagoko azterketa. Ez zen, garaiko paperak gorde arren, haren arrastorik agertzen hiriko artxiboetan, haren jaiotzaz ez apaiz lanez. Susmatzekoa zen beste nonbaitekoa zela Bilbon inprimatu arren haren dotrina, eta, Dodgsoni lotuaz, beharbada Arratia aldekoa izan ote zitekeen galdetzen du Aranak, baina aurrerago jo gabe. Urte bereko beste lan batean, Odon Apraizen gomendio bati jarraikiz, bestetara jo zen (de) Betolatza doktorearen etorkiaren atzetik: haren izena ongi irakurri izan bagenu aspalditik garbi izan behar genuen Betolatza Arabako iparraldeko herrixkara, hain zuzen (cf. Knórr 1986). Geroztik badakigu bere sorterrian 1592 arte, eta handik eta 1599-1602 bitartean hil arte, Santo Domingo de la Calzadan apaizgoan aritu zela, Bilborekin erlazio berezirik ez zuelarik. Datuon aurrean ez dugu inongo arrazoirik pentsatzeko Betolatzak bere dotrina bilbotarrentzat eta Bilboko euskaraz egiteko asmorik izan zuenik eta, aurreko buruan eman hizkuntz frogak kontuan izanik, Mikoletaren testua gelditzen zaigu soil-soila Bilboko euskara zaharraren ordezkari eta RS-en erkagai."" 2.5.1. Segidan Mikoletaren liburuko eta Refranes y Sentencias-eko zenbait forma parekatzen dira testuen hizkuntz hurbiltasuna (edo urruntasuna) oinarri harturik testuen euren jatorriaz gogoetarik egin dezakegun aztertzeko: MIKOLETA RS tabur labur, txabur dustis guztiz, duztiz atxikandrea txirkandea urtigi urtigi 49 Partez, bederen; gogora bedi bere hiztegitxoaren aurretik ezarri pasartea: «Pondremos aquí vn vocabulario breve de los nombres que más esquisitos son en nra. lengua, porque ay muchos que con el mismo sonido y significa¡;:[i]ón del romance se vasquensean, como sermón, sermoea, considerar, consideradu, etc.» (160); euskal garbizaletasunaren historiaren aldetiko iruzkin baterako ikus Lakarra 1992 eta ondoko lanak. 1. Gaminderen -Bilboko euskara aztertzeko materialak», FLV 1987,207-250 baliatu arren ez dut izan duela 4 mende hango euskara garbiro orain kontraesanean diren ereduetarik zeinekin zihoan ate- ratzerik. 144 REFRANES Y SENTENCIAS-EN JATORRIAZ MIKOLETA etxi beatu gatXOa erotu, erratasuna ikuska- areno anaxea etse nax douz marrea esaña, esaintasuna irapazi sugatea uruna ,!,raunt~ea / arrausagoringoa mes egm mandasama erailea txakur llobea . . xaJ!gut, xaqum tellatu eugt luki, azebari lorak mudadu nindia diño -reanik daude«dute» RS etxi orzitu gaxo ero, erasun ukuzka etsai anaJea etse nax ezauz isuskia ezairik irabazi, irapazi suatea uruna arautzea iñes egin mandazaik erallea or, txakur llobea jaygui, jaquindun lauzatu eugt luki markaak jagi cidin, erra-e cizan dio -rean daude«dute» Ez dira ez batean ez bestean diren guztiak, jakina,50 baina, beharbada, esanguratsuak ideia orokor baterako. Zerrendatuen artean badira aldaera eta antzekotasun fonetikoak, morfologikoak eta lexikoak: Mikoletak erabat gauzatua du, ezagun denez txistukarien neutralizazioa (143 xaunacas, xaunensat, 148 espatac, 149 dosu, 150 sendua, suc, 155 asa, 167 eroci, yrutu «cegar», etab.),51 RS-en oraindik abian zena52 eta honetan gorde dira zenbait bokal geminatu (laar, ataarte, abaa, etab.) eta sudurkari tburdia, gastae, igui, etab.)53 harengan eriden ahal ez ditugunak; RS-en nahiz 50 Hurrengo kapituluan RS-en hizkuntzaz aritzean ediren ahal da haboro; orobat hiztegi eta oharretan. 51 Honetan Betolatzarengandik ere aldentzen da Zuazok (1996a) erakutsi bezala. 52 Aurreratuen leherkari aurrean eta hitz amaieran, beharbada. Ikus 5. kapitulua, § U.3. 53 Ikus edizioa eta 5. kapitulua. 145 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) -n nahiz -0 ediren ahal dugu Mikoletaren ia salbuespen gabeko -aaren aurrean, partizipioaren hedadura irrealetan ia burutua da 1653an eta hasia baino ez askoz gehiago RS-en..;54 lexikoan RS-eko hapax eta forma gutxi lekututako zenbait falta da, jakina, Mikoletarengan (lauzatu, marka, or eta etsai ...). Erabateko berdintasunak (daude eta beste asko aditzean, etse, eralle, eugi, llobea eta beste hainbat lexikoan) eta ezaugarri bereizle amankomunak (txistukari disimilazioa, -n > -0 aipatu neurrian, '~ezan-en erabilera.P irapazi, luki, ezain...) ez eze, bi testuen artean emandako hamarkadek zazpi baino gehiago ezaugarri anitzi dagokionez- azaldu ahal dituzten korrespondentziak ere gogoan izan behar ditugu testu hauetan islatzen diren hizkeren arteko hurbiltasuna edota urruntasuna erabakitzeko; hots, goian ukitu diren fonetikazko hiru ezberdintasunak ia ezer ezean gelditzen dira 1) txistukari neutralizazioa, mendebaletik ekialderantz hedatzen den berrikuntza dela jakinik (eta / j / > / x / erdararen interferentzia dela, Bilbo bezalako hiri batean beste inon baino lehenago espero dena) eta 2) oharturik bokal sudurkariak eta geminatuak eta arkaismoak direla lehen testuetarako eta modu batera edo bestera ezabatuaz joan direla euskalki guztietan, iparmendebaleko bizkaiera barne. Morfologian ere ez gaitu harritzen Mikoletarengan aurkitzen ez dugunak (daminda, ikedak ta dikeada famatua, etab., -rean soilik ablariboanr" eta ezta RS-en aurkitzen dugun bikoiztasunen batek ere, -n / -0 lehenaldian, esaterako: testu honetako hizkeraren polimorfismo bereziren bat proposatu beharrean horko errefrau guztiak ez direla Mikoletaren hizkera berbereko (hots, Bilbo bertako) onartzea aski litzateke.V hau, ordea, ez da garestitze berezirik teoriarako, lehen esan bezala herri ezberdinetan bildutako errefrauak -ez nahita nahiez gune batetik urrutiegi- izan baitaitezke, bilduman honen edo haren (gogora Mitxelenak aipatu ukuzka) bestelako etorkirik ezagun baita inoiz. Alabaina, ez bide dira bizkaiera zaharrean bi testu beren artean hurbilago RS eta Modo breuea baino; amaitzeko, Bilbon bilduak ez badira errefrau hauek -ez guztiak eta ezta beharbada gehienak ere- ez bide dira handik urruti eskuratuak, eta ezin dugu inor beste inon horiek bilatzeko (zein itzultzeko) aukera hobean asmatu. 54 Nire datuen arabera 6 -0 (hauetarik 1 poesietan) eta 11 -tu Mikoletarengan; RS-en 28 -0 eta 14 -tu; nolanahi ere arkaikoa da honetan ere Mikoleta bere garaikide Kapanagak 2 -0 eta 67 -tu baititu, eta Viva Jesus-ek 2 eta 19. Bilbotarraren ondorengoetan soilik bertsotan ari direnek (Bertso bizkaitarrak, Barrutia) dure erro gehiago (d. Lakarra 1985d: 289). 55 Viva Jesus eta Betolatzarengan ez dut aurkitzen, eta bakarra ehundaka egin-en aurka Kapanagarengan; ikus 5. kapituluan BZ-eko guztien zerrenda. 56 Ikus 5. kapitulua eta Lakarra 1984b. 57 Bikoiztasun morfologikoez esana fonetiko edo lexiko zenbaitez ere (RS guzti / duzti baina Mikoleta duzti) errepikatu ahalko genuke. 146 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZKERAZ ETA BIZKAIERA ZAHARRAZ O. Laburpena Euskal hizkuntzalaritza historikorako lekukotasun garrantzitsutzat jo izan da arrazoi osoz Refranes y Sentencias (cf. Azkue 1935, Gorostiaga 1953, Mitxelena 1964c, 1964d). Segidako orrialdeotan bere pisu hori zein den antzeman ahalko dela uste dugu. Orobat, bizkaiera zaharraren barruan ze argitasun egiten digun bere lekukotasunak ere miatuko da, morfologia eta sintaxiko ezaugarri larri batzuen azterketa gonbaratuaren bitartez; bidenabar, kapitulu honek errefrauak eurak irakurtzean norbaitek izan ditzakeen zenbait zailtasun arintzeko ere balio bide lezake. Hara kapituluaren egitura: 1. Sarrera, BZ-ak euskalkien artean duen kokaguneaz eta ustezko urruntasunaren lehenagoko eztabaida baten (cf. Lakarra 1986b) iruzkina eta corpusaren aurkezpen llaburra, hori ikertzeko hurbilketaren zioak azalduaz. II. Refranes y Sentencias-en hizkeraz: hemen bi atal nagusi (§ 1 eta § 2) berezi dira zenbait ezaugarri (18, hain zuzen) morfosintaktikoren azterketarako; gero (§ 3) zenbait ondorio atera da RS-en kokaguneaz BZ-aren barnean, aurreko azterketan oinarrituaz eta abian diren beste zenbaiten (fonetikazkoa batez ere) laguntzarekin. RS bazter hizkera bat(zu)en isla legez azaltzen zaigu, arkaismu ugari eta berrikuntza esanguratsu zenbaitekin, Mikoleta bilbotarraren hizkeratik gertuen BZ-koen artean. Gure ustez, aurreko iruzkinak BZ-ak (eta inoiz bizkaiera osoak) diakronikoki eta alderdi batzuetarik bestera izandako bilakaera diferenteen azterketarako ematen duen laguntza agerian gelditzen da. l. Sarrera Or on a vu et on yerra encoreque lesdialectes grecs sont loin d'étre bien connus. Les dialectologues doivent en prendre conscience. Avant de comparer les dialectes, il importe de les connaitre, Chercher aconnaitre les dialectes, telleest la priorité actuelle; chercheralesconnaitre en leur consacrant des monographies, en les décrivant synchroniquement et diachroniquement, tels qu'ils nous sont livrés par les documents, sans préjugés comparatistes. C'est ace prix seulement qu'on assainira les bases de la comparaison (Bile et alii 1984: 172). 147 REFRANES Y SENN:NCIAS (1596) La idea de que la historia propiamente dicha de una lengua, de la vasca como de cualquier otra, sólo puede edificarse sólidamente sobre documentos fechados y localizados con la mayor precisión posible, no ofrece ninguna novedad. A lo sumo, acaso no esté difundida entre nosotros cuanto fuera necesario. [...] Lo demás [...] no es más que extrapolación, que sólo vale si tiene el firme punto de apoyo de datos seguros y sirve para explicarlos diacrónicamente (Mitxelena 1971a: 149). Hauek ziren 1986an «Bizkaiera zaharra euskalkien artean» izenarekin argitaratu nuen lan baten abiapuntuak. Orduko helburua ez zen -ezta zorigaitzez oraingoa ere- BZaren deskribaketa zehatz eta osoa ematea, luze jotzeaz at, xede horretarako behar diren aurrelanak izatetik urruti baikinen oraindik. BZ-aren zenbait ezaugarri -batez ere morfologiazkoak- aurkeztu nituen eta fenomeno bakoitzaren sorrera, kronologia eta hedaduraz dakiguna laburtzen saiatu, euskararen historiaren barnean BZak gainerako euskalkiekin izan duen (eta duen) erlazioa argitzeko asmoz. Aski izan nuen, bada, BZ-a zeri deitzen diogun,' ze testutan iker zitekeen eta ikerketa hori zertarako eta zergatik axola zitzaigun azaltzea. 1 Adituek berba horretaz baliatzen zirenean elkar ulertu arren, dakidanez ez zen artean deitura hau zehazteko saiorik, beharbada gaiakere zehazteke zirauelako. Badirudi ikerlari guztiak ados zirela eta direla izenburu horren barnean sartzeko XVI eta XVII. mendeetan ekoiztu testuetan islatutako hizkera; XVIII. mendekoak·ez dira horren ezagunak -edizio eta ikerketa faltaz seguru asko-- eta ez da hain garbi ere bakoitzak horrela sailkatuko lituzkeen ala ez; XIX. mendearen hasieraliteratur bizkaieraren sorreratzat izaki (d. Altzibar 1992eta Urgel!1985aeta ondorengo lanak) Añibarro, P. Bartolome, J. A. Mogel eta bere iloba Juan Jose eta Bixenta, Uriarte, Zabala eta enparauekin, ez dirudi garai hau inork BZ-tzat lukeenik. Nik neuk 1745 jarri nuen mugarritzat, ez soilik BZ-arentzat baina baita -eta batez ere- GZ-rentzat; guztiok dakigunez, urte horretan argitaratu zen mende hartan eta hurrengoan hainbesteko arrakasta izan zuen Hiztegi Hirukoitza. Ohi bezala, proposatzen den [etxa gutxi-gorabeherakoa da, jakina; ez da ahanztekoa, gainera, 16 urte lehenago Salamancan atera zen egile beraren Arte de la lengua bascongada-k izan zuen eragina literatur Beta G-ren eraikuntzan ez zela mezprezatzekoa izan. Alabaina, bat hautatu behar eta hori aukeratu dut; d. halaber «Cero Larramendi dugu aro berria zaharretik bereziko duena eta urtemuga, horrelakorik behar bada, 1745 litzateke» (Mitxelena 1984: 13 eta ik. orobat Sarasola 1986).Fetxa horrek G-ren historian suposatu zuen iraultza ezagunegi da hortaz orain luzatzeko; nahikoa dugu duela zenbait urte 1. Sarasolak prestatu zituen euskal liburugintza zaharraren produkzio kopuruaren tauletan (ik. Sarasola 1976, eta Lakarra 1985c-ko iruzkina) geroztik G-zko liburuek erdietsi gorakada nabarmenaz jabetzea. Halaber, Mitxelenak markatu zuen legez, Larramendik ez zituen soilik idazle berriak erakarri, baina baita beren lanetako euskara hobetu eta gaitu ere: gonbara bitez bestela Otxoa Arinen eta Irazuztaren dotrinak Ubillosenarekin, adibidez (ik. Mitxelena 1984, Lakarra 1985c, Sarasola 1986). B-ri dagokionez Larramendiren eragina ez bide zen askoz txikiagoa izan (d. Urgel! 1985, 1988a);beranduagokoa dirudien arren oraingoz, XIX. mendearen hasierakoa, irudi hau ez bide da zuzena, ikerketa faltak eragina baizen. Nolanahi ere, ukaezina da Gandara gernikarrarengan hamazortziaren erdialdean, edota 1794an Bilbo argitaratutako gabon kantan, eta Oletxearen dotrinan hizkuntzaren beste egoera bat islatzen dela; zilegi deritzot, bada, «litcratur-aurreko B» genukeen 1745etik 1800era doan mende erdi hori ere aurrekotik bereiztea (d. Lakarra 1985c). 148 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZKERAZ ETA BIZKAIERA ZAHARRAZ 1. Bizkaiera euskara ote?2 Harako hartan B-k euskalkien artean ze kokagune zuen, edota horrezaz izan diren iritzi eta usteketen oinarria genuen aztergai. Izan ere, euskalkien artean mutur batean kokaturik egoteagatik edo, B-ri aparteko nortasuna ezagutu izan zaio ikertzaileen artean. Batzuk (Lacombek, laburtzeagatik), ordea, urrutiago jo dute eta beste euskalkien mailatik igo eta haien guztien aurrean jarri izan dute, euskarak egiatan soilik bi euskalki bailitu: mendebal aldekoa (bizkaiera oraintsu arte) alde batetik eta erdiekialdekoa (gainerako guztiak) bestetik. Are urrutiago joan zen Uhlenbeck Lacomberen sailkapen bikoitzari aitzinatasun handia emanaz, eta B eta erdialde-ekialdeko euskalkien arteko ezberdintasuna etorki berezietan oinarrituazr' Bestalde, etorkiei buruzko hipotesi honek eraginik Beta Gren antzekotasunak historikoki etengabe gertatu omen den hurbiltze prozesu batez azaltzen zituen. Tovarrek eta Mitxelenak, batez ere azkenak, dagoeneko bazuten ikuspegi honi egindako oharrik. «El vizcaíno entre los dialectos vascos» lanean bi galdera nagusiri ihardetsi nahi izan zien Tovarrek: «¿la personalidad dialectal del vizcaíno es tal que podría representar la herencia de una lengua originariamente distinta de la que sería el antecedente de los otros dialectos vascos?» eta «¿Será el vizcaíno resto de una lengua diversa, que Ezaguna denez, XVI. mendean bildu eta argitara zenbait testutako euskarak (herri kanta eta errefrauez ari naiz) oso eredu zaharkituak aurkezten ditu eta are aintzinagokotzat eduki behar dira. Bai herri kantetan eta bai errefrauetan, tradiziokoak izaki, ez da soilik mezua mantentzen baina baita etorkizko hitz eta perpausak ere, neurriak eta gainerako egitura nemoteknikoek lagundurik, d. Lázaro Carreterrek (1980) «hitzez hitzeko» hizkuntzaz (lenguaje literal) dioena eta Mitxelenak (1977b eta beste lan batzutan) egin oharrak era honetako euskal adibideekin. Gaur egungo bat edo beste gehitzearren d. Paseito bat emoidakezu, urten daik mutil halako bentanarian, kanpora sospetxerian, neure anaia hantxe datorke «Ana juanixc» baladan eta bota egin eustan lantzea bentanarean, orain hil bere banozu eta enterrau bere naikezu «Lantzarenean» (ik. Lakarra et alii 1983 II; Lakarra 1984b-n ere badira -rean-en adibide gehiago herri kantetakoak). Bestalde, Mitxelenak ohartu bezala, ipuin zaharretan ere gorde dira hitz eta esamolde arkaikoak, hortik at nekez aurki daitezkeenak, balbea esaterako, d. «muerte, en los cuentos de Pero y María» (s.v. VocesBascongadas- en). 2 lzena Zuazo 1989c-tik hartu dut; ikus bedi han eztabaidaren historia, Lakarra 1986b baino ikuspuntu zabalago batetik. 3 Cf. «Si nous faisons attention aux particularités individualisantes du biscayen par rapport aux autres dialectes basques, nous avons plutót l'impression qu'il nous faut partir de deux dialectes pyrénéens occidentaux anciens qui, pendant une certaine période, n'étaient pas immédiatement voisins, mais qui, entrés plus tard en contact immédiat, se sont rapprochés de plus en plus. De l'un serait donc issu le biscayen; du second, tous les autres dialectes en territoire espagnol et francais, Le rapprochement entre le biscayen et le guipuzcoan, en d'autres mots l'effacement graduel des limites indubitablement nettes autrefois, est un proces en cours depuis longtemps et qui se poursuit toujours» (Uhlenbeck 1947: 544). 149 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) habría sido asimilado sólo en cierta medida a los otros dialectos vascos, sus vecinos por el este?» (Tovar 1959: 147). Gero Mitxelenak askozaz zehatzago eta sakonago burutuko zuen Beta gainerako euskalkien arteko gonbaraketa baten ondoren ezezkotan zegoen." Mitxelenarena, zalantzarik gabe, aurreko sailkapen bikoitzen kritikarik zorrotzena. Hasteko, Lacombe eta Uhlenbecken argudio eta oinarriak oso axalekoak zirela erakutsia zuen, ez baitzuten gaztigatzen, esate baterako, norentzat eta zenbat den ezberdina B: giputz batentzat hurbil ez izatera, hurbilago ote zuberera edo erronkariera? Izan ere Lacombek aipatzen ditu B-ren hiztegiko berezitasunak baina ez du gogoratzen badirela hainbat hitz ekialdean giputzek egun ulertuko ez lituzkenak; zenbatu egin behar B-k gainerako euskalkiek baino hitz berezko gehiago duela frogatzeko -markatzen du Mitxelenak- eta ez dirudi honelakorik inork egin duenik, ez eta nahi izanez gero ere erraz lukeenik' Ausartago zelarik, Uhlenbecken teoria are ahulagoa bilakatzen zen Mitxelenaren iruzkinaren ondoren, ez baitzen inongo oinarririk suposatzeko aintzina hizkuntza edo dialektu ezberdinak batu edo bateratu zirenik Euskal Herrian, edota «Auñernendi alboans berak dioen legez. B ez genuen, bada, euskal dialektu soil bat baizik; euskalkiak irudikatzeko zuhaitzaren metafora ezagunaz (cf. Mitxelena 1963a: 80-1) baliatzen bagara, adar bat litzateke anitzen artean, ez bitatik bata." Gainera, eta hori zen 1986ko artikulu hartan jorratu nahi nuen alorra, Uhlenbecki aitzi, Mitxelenak testuen lekukotasuna gogoratzen zuen Beta G hurbilduaz joan direla ukatzeko, lehen latzagoak eta nabarmenagoak omen ziren mugak beratu eta estali beharrean areagotu egin direla eraku- 4 «En conclusión, no tenemos en el vizcaíno un resto de otra lengua afín al vascuence oriental, que en la convivencia, como resultado de una progresiva asimilación, se ha reducido a ser un dialecto del euskera común. Se trata de un dialecto bien caracterizado, pero, en definitiva, no independiente. Forma parte del patrimonio común del vasco, es un tesoro de antigüedades lingüísticas, como los demás dialectos, pero no nos permite remontarnos con la reconstrucción en él basada, mucho más allá. [...] El vizcaíno no procede de una lengua afín a la que dió origen a los otros dialectos vascos, sino que deriva de una misma lengua. No está excluido que rasgos primitivos del vizcaíno apuntaran ya en el vascuence de muy remotas épocas [...]. Las diferencias que se reflejan en el vizcaíno actual, frente al guipuzcoano y los otros dialectos del euskera, pueden tener sus orígenes en un pasado muy remoto, pero ello no compromete más la unidad del vasco primitivo que las diferencias del latín vulgar tal como se deducen del estudio de los diferentes dialectos románicos» (Tovar 1959: 17-46). 5 Orobat, aditzean Lacombek aipatu mendebaleko daikeerdialdeko dezake-tik gertu ez bada, ez dateke gertuago ekialdeko diro (ik. Mitxelena 1964b: 59-63). 6 Ez da zer esanik Lacomberen eta besteren zatiketa bikoitza erizpide ahuletan oinarritzen bada egoera modernoari dagokionez, areagoetan datekeela duela hiruzpalau rnendeetakoarekiko Lakarra 1986b-n era, bidenabar, segidakoan ikusi ahalko denez. Testukritika eta linguistika historikoaren harremanez (stemmatika dela eta, esateko) ikus Mitxelena 1963a eta Timpanaro 1985. 150 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZKERAZ ETA BIZKAIERA ZAHARRAZ tsiaz, eta xv eta XVI. mendeetako Beta oraingoa amini bat ezagutuaz, ez hurbiltze prozesua baina sakabanatzea eman de1amarkatuaz (ik. Mitxelena 1964b: 63). 2. Bizkaiera zaharra eta euskalki banaketaz Gorago agertu eztabaidarako morfologia hartu nuen batez ere oinarritzat, eta hautaketaren zergatia begibistakoa iruditzen zait gureak bezain aberatsa duen hizkuntza batean. Hara, oso beste1ako hizkuntzetan pentsatuaz (katalanean eta erromanikoetan oro har), Veny-k dioskuna: Les diferencies dins una llengua histórica afecten diferents sectors: fonic, morfologic, sintáctic, lexic (aquest, amb la cultura popular). Qualitativament [etzana Venyrena berarena da] tenen prioritat el fónic i el gramatical (rnorfo-sintáctic), més sistemátics; després, el léxico Quantitativament [id.] ofereix més fragmentació el lexic (especialment el que no pertany al vocabulari básic); el que menys, el sintáctic (...) 62. Dijerences morfologiques.- Des del punt de vista tipológic, juntament amb les fóniques, són les més importants. Justament un tret morfologic [...] ha servit per a una classificació «lineal» dels dialectes catalans, la desinencia de la 1a persona del present d'indicatiu: -0 (cant en balear i algueres), -i (canti en rossellones), -e (cante en valencia), -o (canto en nord-occidental), -u (cantu en catalá central). 1 també un altre tret morfologic, les desinencies -ara, -era, -ira, de l'imperfet de subjuntiu, en comptes de -és (o -ás), -ís, ha estat aprofitat per rectificar ellímit entre valencia i catalá nord-occidental que resultava d'aplicar el criteri anterior (1985: 57; Blasco Ferrer 1986 ere «morfosintaxiari- zuzendua da erabat). Hortaz, euskalkien sailkapen bikoitza suntsitzeko modurik zuzenena begitandu zitzaidan ezberdintasunen gunera so egitea, horrako bere ahulezia frogatuz geroz axalekoagoetarako errazago baitzatekeen. Ez dut ukatuko fonologiatik abiaturiko azterketak zukeen interesa, baina era hortako datuak ez zitzaizkidan besteak bezain erabilterrazak iruditu; ez bedi ahantzi testu zaharrek azterketa luze eta zehatzak eskatzen dituztela beraietan islatutako ahoskerak antzemateko eta oraindik horre1akorik ez dugula beharko genukeen neurrian. Halaber, euskalkien arteko fonologi ezberdintasunak ez dira morfologiazkoak adina sistimatiko eta soinu kopurua eta distribuzio ezberdintasunak orobat hartu beharko genituzkee1a gogotan; «bego arlo hau hurrengo baterako, bada» nioen eta oraingoan ere bakarrik bigarren maila batean ukituko dut, zenbait ohar kapitulu akabuan aurreratuaz. Hiztegia azalekoegia genuen ezer frogatzeko bere aldakortasunean, dagoenekoz Menéndez Pidalek ongi zioenez: 151 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) Las mudanzas del léxico son ciertamente considerables, más rápidas y más frecuentes que las alteraciones fonéticas; por eso su estudio es más rico en hechos. Pero los estudios de geografía léxica hallan grandes dificultades de documentación para conocer el estadio antiguo de la distribución territorial de los vocablos, ya que los documentos primitivos manejan un léxico muy escaso; por esto los estudios suelen ceñirse al estado moderno de la nomenclatura, acaso juzgándola estacionaria y antigua, lo cual es muy aventurado (Menéndez Pidal 1979: 28).7 Ez da zer esan Pidal euskarak baino askozaz lekukotasun idatzi haboro duen gazteleraz ari dela; bere gogoetek, hortaz, ehun halako balioa zuten guretzat eta, alderantziz, frango eskasten hiztegiaren egitekoa gon- baraketarako." 1986an ondoloko taulan laburbildu nuen," ausarki egiatan, orduko azterketa: BZ GZ LitB LitG 1. egin eta "ezan + + + 2. dio eta deutso (edo dirau-) + + 3. To gen eta nomo + + 4. -gaz eta -kin + + 5. -d- daude-n (edo dute-n) + + + 6. Asim. "edin-ea + + 7. -n > -e lehen. + 8. Komunzt. falta + + 9. -0/ -tu A. Nag. + + 10. -rean ablat. + (+) 11. -ti prosekut. + + (+) 12. Genit. gonbar. + 13. X-ekin y = «X eta y" + + (+) 14. Futur. inperat. + + + 15. -a- /-e- 2 eta 3 perts. + + + 16. -zu «zuek» + + (+) 17. Futuro zah. + + 7 Cf. antzeko gogoetak euskal adibideekin Mitxelena 1981ceta 1985:83-84. oro 8 Ikus Lakarra 1986b-ko 4. oharra. Hemen 4. kapituluan zerbait erabili da hiztegia RSen jatorria eztabaidatzean. Azkenik, irizpideak eta emaitzak hobeki ulertzeko, eta BZ-a enparatu euskalkietarik hurbil agertuko denarren, ohar bedi nire soa aski gainetikoa izango dela halabeharrez, hots, ia lehen begiradan erabakiaz berdintasun eta ezberdintasunak; azterketa sakonago batean (aditzaren elementuen funtzio eta ordena gonbaratuaz, demagun) berdintasunak eta are isomorfismoak ere askozaz handiagoak bailirateke Mitxelenak sarri (d. adibidez 1981c:302-303) ohartu bezala. 9 Parentesiek ezaugarri horren agerraldi kopurua murritza dela (3. eta 4. zutabeetan inoiz bakarra edota testu edo egile bakar batekoa) adierazten dute. 152 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZKERAZ ETA BIZKAIERA ZAHARRAZ BZ GZ LitB LitG 18. Aoristoa + + 19. eroan eta joan aditz lag. + + 20. A. Nag. + ez + A. Lag. + + 21. bai(s)t- + + + 22. -eta- aditz izen. + (+) + LEHENTAULA 3. Iruzkina eta azterketa berrien beharra Gogoangarria izan daiteke F. Rodríguez Adradosek grekera zaharraren dialektoen arteko bereizkuntzen sailkapenerako proposaturik, Tovarrek (1959) eta Mitxe1enak (1964b) beren lanetan inoiz erabilitako erizpidea; hauen arabera, dialektu ezberdintasunak sailkapen hirukoitzean labur daitezke: 1) hautapen ezberdinak, 2) berrikuntza ezberdinak, 3) arkaismu iraunkorrak (d. Mitxe1ena 1964b).10 Gure goiko taulan 1.tik 4.era ezarriak ditugu euskara zaharreko diasistima hautagaiak (gero nonbait, noizbait, batera edo bestera erabakiak), 5.etik 9.era (kronologia eta hedadura ezberdineko) berrikuntzak eta 10.etik akabura arkaismuak. Dakusagunez, GZ-a bat dator BZ-rekin 22etarik 16 ezaugarritan (% 72,7) eta are 18tan (% 81,8) parentesi artean doazenak ere onartuaz; LitG, aldiz, bakarrik 3tan (% 13,6),parentesi artekoak gehituaz ere Sera (% 22,7) baino ez da iristen. Baina ez da soilik hau BZ-etik urrundu dena; LitB-k ere ez ditu BZ-aren 5 (edo 7) ezaugarri baizik, % 22,7 (edo 31,8) alegia, eta areago dena BZ-a = (LitB = LitG) = O. Aurrerago ere bihurtuko gara berriz taulon iruzkinera baina diogun hasiera hasieratik hauek hone1a izanik ezin onar daitekee1a inola ere Uhlenbecken iritzia, hots, Beta G bilduaz joan dire1a historian zehar, nabarmena baita horien garairik ezagun zaharrenetan askozaz gertuago zire1aberen artean euskalki bakoitzaren aldirik berrienak (erraztuaz, literatur euskalkiak) baino, eta are bakoitzaren garai zahar eta modernoa be- 10 Sail bakoitzaren balio eta pisua ez da bera, noski; ikus -klasiko bat aipatzearrenBirnbaum eta Puhvel-ek 1966an argitaratu Ancient Indo-European Dialects, non material batzukin edo besteekin gai honen inguruko Hoenigswald, Lehmann, Watkins, Cowdgill, Hamp eta enparauen, argitaratzaileak eurak barne, lan interesgarriak kausi daitezkeen. 153 REFRANES Y SENTENCIAS (!596) ren artean baizen; pentsatzekoa zen, bestalde, horrelako zerbait susma daitekeela historiaurrerako ere.!' Taulara bihurtuaz, norbaitek uste lezake Beta G (=LitB eta LitG oraingoz, ik. gorago) ez daudela oraindik orain ere oso urruti beren artean, eta beharbada arrazoi duo Ohartzekoa da, ordea, biek batera «irakurtzen» duten 10 ezaugarrietan (% 45,4) guztietan «ezetz» irakurtzen dutela; hots, ez dutela halako edo holako ezaugarria, baina ez nahi eta nahiez biek ezaugarri bera dutenik: cf. (2) adibide argi baterako. Ez luke, bada, adostasun horrek balioko goian esandakoaren aurka, bertatik ezin atera baitaiteke inongo hurbiltze prozesurik. Alabaina, beren interesa dute (3) edo (8) bezalakoek, argiro erakusten ahal dutenez gero dialektuen ezaugarri berdinak bi eratakoak izan daitezkeela: a) aitzin-hizkuntzatik datozenak, eta b) berrikuntzetarikoak. Lehendabizikoek ez dute azalpen handiagorik behar, begi bistan baitago euskalkiek hainbat eta hainbat dutela aitzineuskaratik datorrena eta hori dela kausa euskalki horiek elkarren antza dutela eta, azken finean, hizkuntza bakarra osatzen. Bigarren saila ez dut uste horren ezaguna denik, aldiz, oso garrantzitsua izan arren hizkuntzaren historiarako. Esate baterako, nahiz eta historiaurrekoa izan, artikuluaren sorrera berrikuntza da, zalantzarik gabe, euskararen eboluzioan: ez da horrelakorik agertzen akitanieran eta nahiz alboko nahiz urrutiagoko hizkuntzek ere beranduago garatu dute. Aldaketa, ordea, euskalki guztietara hedatu da, ezberdintasun batzukin bada ere: Erronkarin eta Zuberoan -a jartzen dute gainerakook egiten ez dugun deklinabide kasuetan, Maulealat, etxeara eta beste erabiliaz (cf. Mitxelena 1981c, Zuazo 1989b) fenomeno hauek eta, historikoki antzeman daitekeen, artikulua bakoitzean gehiago erabiltzeko joerak goiko azalpen hori sendotzen dute, Berrikuntza baterakide hau, hots, guztien etorkia den aitzineuskaratik zuzenbide berean urruntzen dituen berrikuntza, historiaurrekoa da, esan bezala, lehen euskal testuak agertu orduko eta baita 500 edo 600 urte lehenago ere betea zelako. Baina baditugu beste zenbait, ostera, historikoak direnak, testuetan geure begien aurrean gertatzen baitira; halaber, berrikuntza hauetarik asko eta asko bereizleak ditugu, ez baitira euskalki guztietara hedatu. Baina azkenon artean ere badira aipatu (3) eta (8)-k legez euskalki bat baino gehiagotan zabalkundea izan dutenak, euskalki 11 «Basta, por lo demás, con consultar la documentación disponible que, si no es excesiva, tampoco es escasa, para llegar sin vacilaciones a la conclusión de que las diferencias entre vizcaíno y dialectos más orientales no han hecho más que crecer sin descanso desde los siglos XV-XVI hasta nuestros días. No veo, por consiguiente, razones que inviten a no extrapolar, es decir, a no suponer que las divergencias eran todavía menos marcadas digamos en el siglo x» (Mitxelena 1981c: 300). 154 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZKERAZ ETA BIZKAIERA ZAHARRAZ horiek gainerakoen aurrean batera irakurriaz; haatik, hemen utziko dut gai interesgarri hau, gutxiegi aurreratu baitugu Mitxelena 1964b-tik hona (ikus Camino 1994 eta 1997). Bestalde, lehenago Tovarren hitzak aipatuaz adierazi dugun legez «se trata [el vizcaíno] de un dialecto bien caracterizado, pero, en definitiva, no independiente. Forma parte del patrimonio común del vasco, es un tesoro de antigüedades lingüísticas como todos los demás dialectos, pero no nos permite remontarnos con la reconstrucción en él basada, mucho más allá». Hala da, izan ere, seguru asko; alabaina, hori aitortu ondoren, gorago ikusiaren arabera BZ-ak orain arte eman dizkigun (hartu dizkiogun, hobe) baino berri eta zehaztapen gehiago eman diezaiguke euskara zaharraren berreraiketa eta ezagutzarako, ez baitakit hemen ukitu zenbait -eta ukitzeke utzi beste hainbat- ezagunegiak diren gure hizkuntzaren historiaz arduratzen direnen artean. Bile, Brixhe eta Hodot-ek grekera zaharraz esan zuten bezala Par habitude et par facilité, il [le dialectologue] fait ainsi appel aune sorte de vulgate dialectologique, constituée d'un ensemble de faits, qui, aforce d'étre indefiniment cité s, sont devenus des evidences (1984: 166). Baina, eta hor dago koxka, De tels exemples [beren lanekoak] mettent clairement en évidence les insuffisances de la vulgate sur laquelle reposent les débats de la dialectologie grecque. Pour qu'un trait soit exact, il ne suffit pas qu'il ait été affirmé par Bechtel, Thoumb-Kieckers ou Thoumb-Scherer et qu'il ait été maintes fois repris, méme pour les meilleurs. Est-il besoin d'ajouter que l'erreur a des conséquences d'autant plus graves qu'elle conceme un fait intervenant dans la comparaison interdialectale? (1984: 168). Hau guztiau, zorigaitzez, errazkiago egoki bide zekiokeen gure alorrari goiko izenok Bonaparte, Vinson, Azkue eta bestez ordezkatuaz. B ez da bakarrik euskalki enparatuen alboan definitu beharrean, baina baita berekiko ere. Ikerlari samalda luzearen bitartez badakigu, mende honen hasieratik gutxienez, oso zaila dela bi isoglosa bat etortzea eta ia inon ere ez dela ematen hortik gorako adostasunik, hizkeren ezaugarriek oso muga ezberdinak izan ohi baitituzte. «B» badira ere barri, urten, uzen, itxi, zan, ganean, narru, bedar, deust, edonun, donga, arerio, ugazaba, domeka, etab., (Mitxelena 1964b: 61-62ko adibideak eta orain Zuazo 1996b) beren mugak ez dira ados: zenbaitek oso hedadura eskasa du, herrixka bat edo bitakoa; beste zenbaitek Bonaparte eta Azkuez geroztik euskalki horren lurraldetzat dugun eremu guztia estaltzen du; batzu lurralde horren mugetarik ere ateratzen dira; baten bat galdurik edo galtze- 155 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) ar dugu... «Xehetasun» hauek guztiok eta gehiago kontuan hartu behar dira gonbaraketarako edota historiari buruzko erabateko iritziak emateko orduan, eta ez ahaztu euskalki bat ez dela gauza absolutoa (isoglosak edo, beste era batera, hizkuntza bat legez), oso izaki erlatiboa baizen, hitzarmen baten [ruitua, azken finean. Hara bestela Coseriuren azalpen argigarri hau: En efecto, la existencia de los dialectos no implica la existencia de límites dialectales, así como negar estos límites no implica afirmar la no existencia de los dialectos. Los dialectos no existen antes, sino después de la comprobación de las áreas en las que se registran los fenómenos concretos del hablar; no son cosas sino abstracciones, sistemas de isoglosas que se establecen por encima de la multiformidad del hablar. Y entre los dialectos puede haber, naturalmente, interferencias y caracteres comunes; es decir, que ciertas isoglosas abarcan más de un dialecto: todo depende de las isoglosas que, por convención, se adopten como límites dialectales (1957: 137). Gertakari honek sor ditzakeen arazo, oztopo eta istiluez jabetzeko eta katalanaren erromantzeen arteko sailkapenarekiko eztabaida famatuetara jo gabe (cf. Blasco Ferrer 1986 aspaldiko Amado Alonsorenez geroz), gogotan izan bitez Bonaparteren iritzi aldaketak euskalkien sailkapenaz (ikus Yrizar 1981, Gomez 1989 eta Elordui 1994) eta halaber Azkue eta Mitxelenak egin zuzenketa eta egokitzapenak (Hiztegia: xiii-xix, FHV: 41-2); egungo egunean ere Elgoibar, Baztan eta Burundako hizkerak behin eta betikoz non diren erabakia ote? (cf., adibidez, Etxebarria 1983: 43 eta orain, Zuazo 1994a-b, eta 1996b). Norbaitek pentsa baleza, oker ordea, «testu konkretuetans ez dela honelakoekin behaztopatuko, adibide soil batek iritziz aldaraz lezake, menturaz. Bada 1658ko bat Martin Iturbekok sinatua eta Quartetac gure principe iauneanren [sic] D. Phelipe Prospero gaioce dichosoan deritzona, Koldo Mitxelenak (FLV 18,1974) eta Ibon Sarasolak argitara eta aztertu zutena; hara, bigarrenaren iruzkina: El tipo de lengua de la composición es más bien occidental, con rasgos como ea < a+a en 1famea, u- -en 4 urian, 17 jausi en vez de erori «caído», 29 dau «lo ha», 35 (eguin) deusa (pero 44 eman dio), 71 dacaz «los trae», etc., más o menos vizcaínas. No faltan con todo formas típicamente guipuzcoanas como 5 fera, 55 det, 13 emen, variante de amen, vizcaíno ei, o que sin dejar de ser guipuzcoanas se dan también por zonas más orientales: 79 daude, el antes citado dio, etc. « -0 irag. 7. -reanik 8. "ezan + + + + + + + + + + + + + + + + +. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Lehen emaitzok ezinutzizkoak eta aski argiak iruditzen zaizkit «BZ»az hitzegiteko orduan: ezaugarri gutxi batzu aski dira (eta berdintsu agituko litzateke «B berriarekin» ere)15 hizkera honetako lekukotasunak oro berezi ahal izateko; isoglosak, -eta aski larriak hartu ditudala esango nuke, ez mehar eta ezkutukoak-, ez doaz bat, dela hedadura eta muga geografikoei dagokienez, de1a intentsitate eta iraupen kronologikoan. II. Refranes y Sentencias-en hizkeraz Segidan Refranes y Sentencias-en hizkeraren ezaugarri morfosintaktiko garrantzitsuenen aurkezpena egingo dugu, beti ere BZ-aren barnean 13 Berritua eta zabaldua § I1.3.ean. B modernorako ikus Aurrekoetxea 1995, dialektometria ez bada ere, ene ustez, azken hitza duena arazo hauetan; d. «Los métodos estadísticos, aplicados ya en 1937, no parecen hasta ahora muy prometedores. Contar, sin pesarlos, el número de acuerdos y desacuerdos en un grupo de lenguas tomadas dos a dos, introduce un elemento objetivo, el de la cuantificación --que, por otra parte, tampoco está libre de los peligros de la interpretación personal-, pero solamente a costa de partir de una elección, que hoy por hoy tiene que ser subjetiva, de rasgos diferenciales, a cada uno de los cuales se le atribuye además el mismo valor.» (Mitxelena 1985: 81). Cf. 83-84. oharretan Watkins-en gogoeta osagarriak ikuspegi atomistaz. 14 Ez du, baina, forma hori, are berriagoak aurkezten baititu ikusi ahalko denez. 15 Cf. «Debe valer como axioma que los dialectos antiguos, documentados o reconstruidos parcialmente, tenían que ser muy similaresa los que podemos estudiar hoy de oído: los universales lingüísticos valen tanto para el tiempo como para el espacio» (Mitxelena 1985:76). 157 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) kokatuaz eta B-ren eboluzioaz eta euskara osoarenaz hortik datorkeena miatuko dugu, behar denean bestelako euskalki zaharretariko edo hizkera modernoetako alderdi gonbaragarrietako ezaugarrien berri emanaz. 1. Morfologiazko ezaugarri zenbait 1.1. Ablatiboaz BZ.ak, deklinabideari dagokionez, duen berezitasun nagusienetarikoa dugu ablatiboko -rean-ena; oso bestelakoa egiten zaigu, ez soilik gainerako euskalkiei begiratuaz, baina baita B modernoaren alboan ere. Honela Gar A 12 (= B 18) Ez oera ez oerean gora, B 36 Naarra ondorean rorror, Mik 182 Urian dan pastelerea garuienerean, etab., aurkitzen dugu, B-z orain eta aspaldi ohetik, zerutik, sutik, garbienetik esaten den lekuan. Ez dugu -rean ablatiborik aurkitzen bizirik diren euskalkietan, ez eta are beren testurik zaharrenetan ere. Alabaina, gureganaino iritsi ez den baina testu zaharren bitartez, zati batean bederen, ezagutzen dugun araberan bazen horrelakorik: Land. urdabilerean gaira euqui «ahitarse el estómago», dolenciareá conualecidu «conualecer de dolencia», errena oynered «coxo de pie», pelligururean libra[du] «librar de peligro», etab.; Albeniz araiarrak (d. Altuna 1996) ez zuen dagoeneko horrelakorik. Euskalki honetan bazen -ren aldaera ere: Land. oneren «de aquí», orreren «de ay».16 Gainera, Mitxelenak (1977a: 119 hh) erakutsi zuenez, mendebaletik kanpo ere aurki daiteke -rean-en exenplurik, arkaismu bakanak izan arren; hor dira, adibidez, albore(a)ngo, gaineandu, ondore(a)n, etab.l/ Ezin esan, beraz, lehendabiziko so batean pentsa daitekeen moduan, Bren ezaugarri aparta denik, beste euskalkiek ere mementuren batean ezagutu baitute, nahiz eta ez, agian, Beta A-ren neurrian; halere, hauek ere gainerako euskalkiek lehenago betetako prozesu bera burutu zuten, -rean ablatiboak largatuaz eta -rik / -tik hedatuaz. RS-etan 82 Tacoc deroat dodana neure echerean rejara, 147 Hurrutirean bolura dator hura, 175 Escu onerean emay ona, 176 Escurean haora 16 Mitxelena ohartu legez, aldaera berau ediro dezakegu 1619ko Tolosako bertso iraingarri batzuetan (TA V 127 hh): Consolatu ay da Prafetissarequin, / Escuren duela Alferiz Machin, / aseatan sartu ay faca abbadesaquin; / andre ederrac orduan danzatu ai dira vesterequin. Alabaina, eta bakarra delarik G-z, ez ote hobe «de la rnanov-ren ordez, «el más cercano» edo antzeko zerbait ulertzea? 17 Cavan Sariac24 secularean (Arzay pare gabea, I gurequin bearea dezu / beti secularean) Azkuek «(B-l»>tzat duena erants bide dakioke Mitxelenaren zerrendari. 158 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZKERAZ ETA BIZKAIERA ZAHARRAZ oquelea galdu doa, 219 Olloac biraporean arraucea ta ez ollarrerean,18 228 Matrazu orrec hurte ez eban carcaj orretarean, 232 Ezconcea ta aguincea cerurean jatorguz, 276 Carean, garean ta ez Ybarguengorean, 279 Arecherean artera ecandu gaxtoa arcayten da, 313 Caragar[r]ylean nesquea ezarc alborean, 327 Onerechiac urrutireá dacus, 337 Osoen aorean oquelea bere on, 345 Osoac vere araguirean jan ez euan, 360 Surean quehea jayo doa, 364 Sua dan lecurean queheac hurten eban, 368, Hosaylean hurteyten daroa [a]rrac lecered, 378 Ydia ada[r]rerean ta guicona hizerean, 411 Ar erac mayazean aunz bal[z]aren eznerean, ta aquio veti betseguien eznerean, 428 Ciria da guextoa zur berereangoa, 436 Vgara[oen trisquea leorrerean ezera, 513 Eznea, guria ta odola errorean atera neban.., 536 Hordiaganic encindu re eguic arean, 558 Ylbeeran ereyn cegUlC arean. Lehen prosekutibotzat (= «non zehar») erabiltzen zen -tiCk) ablatibora ere zabaltzearen historia laburtuaz (ik. Lakarra 1984b eta 1984c: 116) zera esan daiteke: atzizki hori defektiboa zen lehendabiziko testuetarik, ezin erabil baitzitekeen bizidunekin ez eta, baina hau testu gutxiagotan, denborazko kutsua zuenean edota lekuizen bereziekin. Hots, goiko exenpluen aldamenean -(r)ik dute beste hauek: Zumarraga (duen ablatiboaren agerraldi bakarra) oneric aurrera, orayngani[c] aurrera (Andramendi), Aek Ez urrun Maloguenic eta Mik 126 Flandesic etorri sirea-k eta baita RS 536 Hordiaganic encindu ceeguic arean, eta RS 542 Urrineric ospea, erricoa obea-k ere. Orobat, nagusi ez eze bakar da -rean TAV-eko 1600 aurretiko testu laburretan: etorri san aurqui atetirean (Andramendi), Iausi da cerurean arria, cerurean jausi da abea (Milia Lasturko), H ermandadea arean doa negarrez (Sandailia), neure bor8date gustirean (3. ordena). Salbuespen bakarra Betolatzaren dotrinan aurkitzen dugu: vioz gustiric (1), pecatuen captiverioric (1), arerio deungueaganic (1), gach gustiric (2), Maria Birgineaganic (3), aric etorrico da (3) eta soilik hilaren arterean (3, 4), fosildua agi denez. Halabeharrez, soilik dotrina honetan eta Landucciren hiztegian aurki ditzakegu pluraleko formak, eta beren arteko joera ezberdintasuna nabarmena da: Betolatza pensamentu deunguetaric (1), verba deüguetaric (1), deseo deiiguetaric (1); Landucci vietaren ceyn «cual de los dos», vietaren edoceyn «cual quiera de los dos», alde guztietareá «de cada parte». 18 Hau eta RS 544 Huhuñerean [Mitxelenaren irakurketa, ez ote hobe huhuñenerean aldatu (edo dagoenean utzi) Oihenarten huhunenera?] hoxtuac bulea dira, dakidanez, salbuespen bakar beherago testuan ematen dugun bizidunen kontrako legearekiko, Gamizen erorean itzac eroaren irakurri behar baita; d. «Gaur -tik atzikiak bizidun izenekin -gan eskatzen du, bainan, itxuraz, ez da betidanik horrela izan. Erronkariko atsotitz batek honela dio: aurretik eta erotik egia» (de Rijk 1981: 94, Azkueren Particularidades del dialecto roncalés227 aipatuaz). 159 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) Gero, pixkanaka pixkanaka -(r)ik-en testuinguruak hedatuaz joan ziren eta gainera -reanik pleonasmoa sortu zen (beharbada 1.ko agerraldi fetxaduna Egiaren Kanta-n agertzen da 1638an) -rean zaharraren lekua hartuaz: forma berria gutxiengoan dago oraindik XVII. mendeko lekuko gehienetan, baina nagusitua da Zubia-Lezamizen (1691-1699) dotrinan: Iaunen escurean, ene cofrerean, beste Moysen bat cumareanic, Franciaric ecardecan, achinaric dituz (Egiaren Kanta),19 urrerean «de cerca», onerean «de aquí», oerean xayguiteco, Flandesic etorri sirea, dira Italiaric etorriac, etorsan Salamancaric, noric ecarri dous, pastelerea garuienerean, esarsu surirean, betor edaten beste beyñatan calabriadareanic (Mikoleta),2° iaquin daguianerean, bioz guztirean, gacherean libradu, ilaen arterean, arean etorrico da, ecerbere ecerean, bere graciarean, erredimietarren pecaturean... gueure pecatuaganic, Maria Virguineaganic... pecatu confesadu dituecan guztiac areanic ona, alper egotereanic (Kapanagal.i' iausi zan arean, infernurean libraetarren, ilaen arterean, ezerbere ezereanic, gu becatureanic, sagradureanic, gorpucereanic, atzoric ona, Maria Virgineaganic, arimeaganic (Zubia-Lezamiz), azken honetan lehendabizikoz pleonasmodun formak soilak baino ugariago direlarik. Pluralean, zabalegia ez bada ere aurreko mendean baino corpus zabalagoa erabil genezake: Vizcaico onetaric, orretaric urten (Egiaren Kanta), pensamentu deungaetaric, gueure arerioetarean, yru personeetarean, gach gustietaric... (Kapanaga, 11 -etarean, errepikatuak lekat, 4 -etarik-en aurka), frances oncia euqueala belaetaric billoztu (Bertso bizkaitarrak), iasi zaitez ceruetarean, lau lecuetaric (Zubia-Lezamizj.P 17. menderako gutxieneko kronologia hau dugularik, interesgarri begitantzen zait fetxagabe dugun Viva jesus-az zerbait esatea, iritzi kontrajarriak azaldu baitituzte hari buruz Urquijok (zaharra, aditzagatik) eta Vinsonek (modernoa, bokalarteko b-engatik).23 Ablatiboan ondoko formak aurkitzen ditugu: peligru ascotarean, solbarda ezquerrecorean, ezerean urteiten dogunean, oherean jaiguieyten garenean, esebere eserean, libreetaco pecaturean, arean etorrico da, vioz gustirean, Marie Virgi- 19 Azken biak salbuespen zaharren lege berekoak dira; hirugarrena da berrikuntzaren lehen agerraldia. Arejita 1991-n argitaratu amodio-kantuan [1611-33 bitartekoa] bada vate- reaniq(I). 20 4-7 bitarteko adibideei ere aurreko oharrean esana dagokie; berrikuntza azkenengoan, oraindik gutxiengoan delarik. 21 -reanik-en agerraldi bakar biak eman ditut testuan; -(r)ik-ek beste 9 ditu, guzti guztiak bizidunekin; -rean-ek hemen ezin eman ditzakedan (badira Lakarra 1984b-n) zenbait dozena ditu. 22 Lakarra 1984b-n rnarkatzen den bezala, zaharra agian ez da dotrinakoa, zaharragoak bide diren han bildu kopla batzuetakoa baino. 23 J. I. Aranak ere bota zuen Kapanagaren dotrina baino lehenagokoa iruditzen zitzaiola; iritzi guztiok Urquijoren «Las sinodales de Calahorra»-n (335hh) bilduak dira. 160 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZKERAZ ETA BIZKAIERA ZAHARRAZ neaganic, hileen arteric, Iangoicoaganic, hondo confessadu zanereanic. Pluralean verba deungueetarean baten aurrean mauruetaric, turcuetaric, genero ascotaco genteetaric, gueure arerioenetaric, pensamientu deungueetaric, deseo deungueetaric, gure arerioetaric dugu, Viva [esus-cti berankortasun erlatiboaren edota bere hizkeraren modernotasunaren alde.24 1700etik aurrera zaharkiturik dakuskigu nahiz bata nahiz bestea: 1758 da dakidanez -rean-en azken agerraldiaren data (Arzadunen dotrinaren 2. edizioanj'" eta justu mende bat beranduagokoa -reanik-ena (1858, Bonapartek argitaratu Laudioko dotrinan). Bitartean -(r)ik ablatibozkoa eta -ti(k) prosekutibozkoaren formak nahasiaz doaz eta XVIII. mendearen erdialdeko prozesua amaitutzat jo daiteke -ti(k)-en alde: Arzadunek 3 -rean fosilen aurka pare bat dozena -(r)ik du singularrean eta soilik (baina 15!) -etarik pluraleanr'" Barrutiak singularreko 34 formetatik erdiak -ti-ren bidez egiten ditu, 8 -gainik dira eta 4 -reanik; pluraleko bakarra Xaun onen eskuetati dugu. Mendearen bigarren zatian Olaetxeak -rik du singularrerako eta -etarik pluralerako salbuespenik gabe, forma ugaritasunak ematen digun segurtasunarekin usadio aldaketaz; mendearen azken zatian, Arzadunen bidetik, -rik singularrean eta -etarik pluralean De la Quadra bermiotarraren testuetan, baina oraindik zenbait arkaismo pleonastiko (-reanik) eta hainbat berrikuntza prosekutibotik (-tik) ere bertan ditugularik. 1.2. Prosekutiboaz BZ-ean «nondik» eta «non zehar» modologikoki bereizten ziren, bada, lehendabizikorako -rean erabiltzen baitzen besteetan -ti(k) ezartzen zelarik: Enojaduric-etr'" bertati, cegayti, BB 2 Zeruti gaitean assi, 14 Ercules baño obe dogu / geure parteti Bulcano, 16 Obe dau egoitea / bere erri aldeti, Mik Axechu ozbat sarsayten da ventanatic, Bada selan xayguiten da aen goxeti, Nic obedecietan dot esean ta ateti, etab. RS-etan 36 Ce eyquec maurtuti hoeanea ederr eztanic calean, 223Ardi bat doan lecuti oro, 355 Aoti bero ezac labea ta farra, 440 Beluco esconcea 24 Zorigaitzez ez dugu, izan bazen, 16. mendeko 1. edizioaren alerik, grafiaz landako aldaketarik egin zen Vinsonek gordetzen zuen beranduagoko horretan miatu ahal izateko, 25 Liburu honen 1.ko eta 2. edizioen arteko ezberdintasun interesgarriez (arterean > artetic, gacherean > gachetatic, ezer bere ezereanic > ecerbere gañic) ikus Lakarra 1983c; nik orduan ezagutu ez arren, ukituak zitucn lehenago Omaetxebarriak bere 1948ko lanean; erbia altxatu zuena, biok markatu bezala, Urquijo 1907 izan zen. 26 Beste durangarraren usadioa D. L. Ujrkizu], Liburu Virgina Santissimien Errosario Santuenaz (1737) oso amzekoa dugu. 26b Arejita 1991-n argitaratua; ikus 19. oharra. 161 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) deunga, goxeticoa ez oba, 444 Ebili ta ebili ta yrato erreti, 488 Zarra ta labea aoti berotu. Gero, urteetan zehar, begien aurrean testuak ugalduaz doazen neurrian, bi prozesu antzeman ditzakegu: lehendabizi, ablatibo zaharra lekua galduaz doa; gero, ablatibo berriak eta prosekutiboaren formak nahasten dira. Bigarren prozesuari dagokionez, -ti(k) ablatiboa Urkizu durangarrarengan agertzen da behin, lehendabizikoz, -(r)ik baino askozaz portzentaia laburragoan, jakina. Hurrengo hamarkadetan portzentaia igoaz doa, batez ere ekialdeko testuetan: -ti(k) da nagusi Eibarko Ordenantzetan (6. hamarkada) eta are lehenago, Barrutiarenean, ikusi dugunez; mendebalerago gorantz egin du De la Quadrarengan, baina oraindik gutxiengoan delarik. Gandara gernikarrak (6.-7. hamarkada) behin baino ez darabil -testuak ere ugariegi ez dira, d. Arana 1984- eta inoiz ere ez Olaetxea Laukarizko apaizak (1763). Bestalde, Lafon (1948: 141-150, bibliografiarekin) eta Mitxelena (1977: 23) aritu izan dira -ti eta -tik prosekutibo-ablatiboko atzizkien arteko erlazioaz. Mitxelenaren ustez zaila da -tik-ek -ti ematea, -k hori ez baita erortzen (d. -rik ablatiboan). Etorkian -ti(k) eta -(r)ik-ek ez lukete zerikusirik, lehendabizikoak bigarrenaren tokia hartu badu ere alde gehienetan. -ti bide da oraingo ablatiboaren forma zaharra, eta horrela mantendu zaigu Zuberoa eta Bizkaiko zenbait lekutan, eta -ka atzizkia erantsi zaio gainerakoetan; hortik ateratzen dira Landucciren gatica «por», lecutica lecura «de villa en villa» edota Etxepareren yxilica. Gero -tika honek -a galdu du lurralde gehienetan, -tik emanaz. -ti zuten BZ-eko hainbat testuk eta oraindik mantentzen duten azpieuskalkiek euskara zaharraren ezaugarri bat baino ez dute gordetzen, zubererarekin batera, gainera, ikusi dugunez; soilik neurri horretan har daiteke, beraz, ezaugarri hau B-ren ezaugarritzat. Are gehiago; testu zaharrak ongi miatuz gero, kide berri bat ateratzen baitzaio B-ri XVIII. mendeko Goierriko euskaran, bibliografian markatu ez bada ere: d. GP agati, 2 San Matheoren autic, 4 tabernati, jocuetati, festaetati eta gastu alperretati igues eguiten duela, 5 desgraciatua alde guztietati, 1°ateraco ote zaituen infernuti, 13 aec bietati ceñen anz gueiagocoa, 14 arretaz eta gogoti, gaurdanetic, 17 gaurco egunetic, 18 biotcetic eta Otxoak ere badu beste pare bat: 29 bere sustanciati edo naturalezati bertati eta 29 berac deban naturalezati edo sustanciati bertati.27 BZ-ean errefrauen aurretiko dokumentazioa oso urria da: Milia Lastur apucaduagatic, Abendañoren eresia Yzarragati, Zumarraga mjiocayti, 27 Baina orri horretatik kanpo ez dut besterik kausitzen eta hortxe bertan ere badira partetic, eternidadeticeta leenagotic; d. orain Altuna & Lakarra (prestatzen). 162 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZKERAZ ETA BIZKAIERA ZAHARRAZ [auxico ez fara diruacati; -ti agertzen da RS-en goiko adibideetan ikusi bezala, orobat Garibairen B 43 Erregueri vere aceti pusesa emon doa bakarrean, eta are Betolatzak ere, haren testu agorrean atera daitekeenaren arabera, forma zaharrari eusten dio gehienbat: 831 gugaytic bakarraren aurrean 829 onegayti, señaleagayti, 831-833 aldezcoatati, 833-834 ganeti, 835 viziac gayti, hilac gayti; horrela EK-n (20 Hespañagaitic bakarra), 21- 61-74-174-205-212 cegayti, 126 erreguegayti, 127 gustiagaiti, 128 ceugaiti, 162 bertati; Mikoleta (197 ventanatic, goxetic) baina «detrás» aseti, «porque» segayti, Poes. bertati, 200 bassasacacayti, 201 egunacayti, 202 goxeti (2), 202-209 segayti, 205 emasteagayti, 207 orti, 208-209 launti, onetati, 209 gustietati, 211 besteacayti, Kapanaga hitz. gaufagati, prouechuagati, 29 ce modutati, 69 barruti, ateti, 72 pensamentuti igaraitea, 87 bere gogoti, 116 memoriati. Viva ]esus-en bietarik da, agian zaharretarik gehiago oraindik: 3 señaleagaitic, 5, 6(2), 9, 10 cegaitic, 6 gugueitic, 7, 8 alde escoatati, 9 aec gaiti, 10 mandamientuetati, 11 onegaitic, 11 merecimentuec gaiti, 14 becatarioc gaiti, 15 neure erruegaiti, neure erruegaiti, neure erru andiegaiti, onegaiti, nigaiti, 16 segaitic; BB-n, aldiz, guztiak dira oraindik modu zaharrekoak: 1 zeugaiti, 2 zeruti, yzango naf goiti, gareala beiti, 3 obedecidu ezagaiti, 14 geure parteti, 16 erri aldeti, 33-36 agaiti. Amilletaren lekukotasuna ez da berez batere erabakiorra, erdi ta erdi baititu, baina beti ere -gati(k): 1 vioz osotiq, merecimentuegatic, ]osephegatic curucetic irisita, ceure erioceagatic sepultureagatic eroanac izan gaiteala, 2(2)-4-6 señaleagatic, cegatic, 2-3(2)-6(7) cegati, 4 saluaduceagati, -ezta ZubiaLezamizena ere: 150 zegaiti, 151 alde escumatati, 153 cergaiti, 153 losea gaitic-; nahiz eta itxura batean erdialdeko BZ-ean garairako kontsonantez amaituaren hedapenaren seinale liratekeela dirudien, hurrengo rnendean kontrako lekukotasuna dugu: Arzadun (1731) 13, 21 señaleagayti, 14, 15, 31(2) alde escumatati, 19 gueugaiti, 21, 23(2), 55 cegayti, 46, 48 merecimentu andiacgayti, 48 memoria laburragayti, 47 damuari guichiagayti, 53 misericordia andiagayti, 54 onegayti, 55 neugayti; Barrutiak, azkenik, 175 jaioagaitic eta 313 esanagaitic lekat, forma zaharrekoak ditu: 85 diruagati, 86 danzeagati, 158 uriaz ateti, 207 mundu guztiti, 314 bategaiti, 362 bateti ene vioza poz da besteti davil icara, 400 magestadea bateti dacust, besteti umildadea, 408 angueruen aoti, 433 guchiagati, 454 dicha guztia zeruti / xaun onen escuetati, 479 zeugati. 1.3. Soziatiboaz BZ eta berriaren deklinabidean atzizki markagarririk bada, honako hau horrelakoetarik dugu seguruenik: 163 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) La única particularidad occidental exclusiva (ya que -rean «de, desde» es a todas luces un arcaísmo cuyas huellas se descubren también en otras partes) es el suf. -gaz de comitativo que, como ya se ha dicho, no reina solo en todo el vizcaíno: Landucci, por otra parte, no tiene más que -kin. dio Mitxelenak, «lo que es propio y exclusivo no es, en todo caso, la desinencia -z que es la común del instrumental, sino el elemento -ga-» zehaztuaz (1981: 301). Azalpenak ez du behar argitasun haboro, ene ustez hori baita azalbide zuzena, baina gehi dakizkioke Mitxelenak, laburzurrez, erantsi ez zizkio- nak: 1) RS-etan 106 astoagaz, 185 yrolagaz, 246 oguiagaz, oragaz, 270 arerioacaz, 469 ydeaz, 500 oguiagaz, 560 seyacaz da aurkitzen dugun uzta; bere laburrean adierazgarria, halere: singularreko forma guztiak -gaz eta, espero bezala, pluraleko biak -akaz. Distribuzio honetan bat datoz Mikoleta bilbotarra, Egiaren Kanta arratiarra, hegomendebaleko Viva jesus, ipar-mendebaleko Enojaduric, erdialdeko BB, eta, interesgarriena bere corpusaren tamainagatik, Kapanaga Durangaldekoar'" orobat Betolatza arabarra.i" -gaz bada ere nagusi, aurki daiteke -kin BZ-eko testu zaharretan, batez ere Gipuzkoatikoetan: Bar 61 zeugaz, 78 nigaz, 496 gueugaz, baina 143 oearequin, 147 molsuarequin, 150-275 zurequin, 151 zerequin, 217 neurequin, 325 urarequin, 369 Xaunonequin, Amileta 1 omnipotentearequin, 1 Espiritu Santuarequin, 2 cegaz, 3 gaucequin, 3 jaungoicoagaz, 4 preciosoagaz, 5 mandamentuequin, 5 gorpuzarequin, 5 merecimentuequin, 6 gorpuzoequin eroequin. 2) -gaz ez zen soilik B-z erabiltzen zeren eta A-z Portalek singularreko biak -kin baditu ere (ascorequin, penarequin), Landuccik -kin ez ezik badu -(g)az ere Zuazok (1989, 1996b) agertu bezala, eta Gamizek eta Albenizek biak darabiltzate: Gamiz 199-202 orrequin, 200-202 onequin, 200 iltzeaquin, 201 bategaz, 201 tortilla on bat urdaiaz, 202 esperanzas vizigara, 202 alcarregaz, 202 osasunaquin, Albeniz criadoreaquin, ceegaz, onegaz. 3) Egungo B-ko hainbat lurraldetan (eta lehenago Prai Bartolomek, adibidez) singularrean -gaz baino izan ez arren, -kin ere ba dute plurale- ano 4) Azkuek G-ren ekialdeko ertzean den Orexan ere aurkitu zuen: 28 Baita Zubia-Lezamiz eta Arzadun ere, noski. 29 Honek sistema aski aldrebesa badu ere bere corpus murritzerako: -gaz eta (gutxiago, soilik aditz izenetan?) -akaz ditu singularrean, eta -akaz pluralean; d. Zuazo 1996a. 164 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZKERAZ ETA BIZKAIERA ZAHARRAZ guregaz ai die «se ocupan de nostros», faunarengaz «acerca del Señor», Kristorengaz «acerca de Cristo». En ellos el hoy bizcaíno gaz se agrega al tema mediante el posesivo, exactamente como se agrega su hoy sinónimo kin: faunarekin, Kristorekin. dio Azkuek iruzkinean (1923-5: 1, 321-322). Ikusitakoaren arabera «bizkaíno», «demás» eta «confunden» zehaztuko banitu ere, funtsezko ideian bat etor gaitezkeela deritzot Azkuerekin oraingoan bere azalpen diakro- nikoan: El sociativo bizkaíno gaz y elkin de los demás dialectos, que hoy se confunden, debieron de ser distintos en un tiempo, expresando el primero la idea «por medio de personas o seres animados», exactamente como se distinguen en georgiano Mam'it nuestro Aitagaz «hacer algo con el padre, valiéndose de él» y Mama-t'an nuestro Aitarekin, por ejemplo «venir en compañía del padre» (ibidem).29b 1.4. -a- / -e- oposaketa aditzean Azkuek (Morfologia 11: 604-605) orainaldia / lehenaldia bereizten zituela uste arren, BZ-ean eta baita modernoan ere aditz erroaren aurreko bokal alternantziak (a I e) adizki bipertsonalak (a) eta hirupertsonalak (e) berezten zituen eta ditu, Altubek (Observaciones 115-118), Irigoienek (1958) eta Mitxelenak (1954a) erakutsi bezala: BB 1 esango dau baina BB 2 entzun deusagu, BB 3 conseju ei eusten emon, BB 7 sarri gorde deuste; RS 340 Gueyago dio daquiana baño «más dize de lo que sabe», BB 11 besteoc ezer estaquigula baina RS 431 Yre aucoac eztequiá gacha ona da «Daño que no te sabe tu vezino bueno es»; Mik 73 Artean yndasu espillua ta artasiac, daguida ondo ymini bissarrau «dame entretanto el expejo y unas tixeras, que quiero adrezarme la barba», Kap Erracoena cerdan jaquin daguianerean, Mik 229 Componidu daguiala guelau «componga este aposento» baina Kap Iaungoicoari arimea emon deguion artean, Mik 117 Edandaysu ostera, se esteysu gachic «Beberá VM otra que no le hará mal»; EK Estuan daroacu ceure colcoa, Zumarraga 30 exilie daroaez maestruoc yrureun bana «en secreto lleban los maestres cada trezientos» baina BB 17 Ventaja romanoay deroessu Ysassi, RS 82 Tacoc deroat dodana neure echerean cejara «Para me lleua lo que tengo de casa al mercado»; RS 325 Demanac bician verea besteri «Quien diere en vida lo suyo a otro», RS 425 Peco gassoa deucot «Mala sospecha le tengo», etab.'? 29b Koldo Zuazok lekukotasun hau susmagarritzat du, diostanez. 30 Irigoienek (1958) aspaldi aztertu zuen bezala, 19. mendearen hasiera arte ematen da B-z -a-/-e- bereizkuntza egin-en formetan eta beranduago arte oraindik ':'edun-enetan. 165 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) Gainerako euskalkietan bereizketa ez da horren garbi mantendu Mitxe1enak (1954a: 30) dioen legez; halere, bada i bat, inoiz alboko kontsonantearekin baturik, euskalki guztietako alokutiboetan: doa baina zihoak (joak), darama baina zeramak ("dieramak), etab. Frogarik garrantzitsuena beste euskalkietan aurkitu ahal daitezkeen goiko formen ahaideak dira: Oih. 153 Esacussan beguic nigar esteguic, «L'oeil qui ne te void pas, ne te pleurera pas», 538 Adaussi deguidala bana aussic enesala, «Qu'il abbaye contre moy, Mais qu'il ne me morde pas», OA 170 Cerren baldin nere proximoac ez badíaquit niri, AzpGut II 31 Dotoreac esan dit escribi deguirudala curi, BK 16 Herreguten deguiola eman conde laztanari vitoria andia, etab. 1.5. -de iragankorretan NORK zutabeko hirugarren pertsonako ezaugarriak -0 (singularrerako) eta -e (pluralerako) zire1a uste badugu euskara zaharrerako, dute, duten, zuten, diote, digute eta era horretako formek historikoki pleonasmo bat (-t-e) lukete. Ezaguna da, gainera, G-ren lurralde gehienetan oraindik -0 / -e-ren (edota -a(n) / -en erlatibo eta lehenaldian) oposaketaren bitartez gauzatzen dela NORK-en 3. pertsona. Aipatu pleonasmoak suposatzen duen berrikuntzak azalduko luke BZ-eko zenbait testutan (eta baita egungo azpieuskalki batzutan ere, d. Euskaltzaindia 1984) dabe eta eben-en alboan daude eta euden bezalako formak azaltzea: BB 20 espa ecusico daue, ZubLez 54 Emaiten deustela bera servietan dabenai, Zumarraga 14 gueyago dala dan vaño esango dabee, etab., baina VJ 9 Iangoicoen gracian dagocanacparticipetan daudela, VJ 11 Christinauec errecibietan daudena, RS 3 Aberassoc jaya daude, chiro gajooc veti neque, aucooc vere yguy daude veti dabilena esque, 54 Iaube bat daude asco baraceac eta emazteac ce gueyago leuquee gasso, Enojaduric 4 naudea, 8 eudea, Mik 9 Nolan esan do[s}u bostac xo daudela, 111 Selan alan estaude despachetan orren mecede ori, Aek Urten daude beralan, Joanicoc eta beste ascoceudela parte bertan, etab.:'! 1.6. -n > -0 erorketaz RS-en Darmstadteko alea aurkitu zenean Vinsonek (Additions et corrections 6-7a) -n-aren erorketa honegatik esaten zuen bilduma horretan mendebaleko GN-ko errefrauak ere bazire1a, euskalki hori baitzen 31 B modernorako ikus Euskaltzaindia 1984 (gerraurrerako) eta Gaminde 1984 (gaur egungo egoeraz). 166 r--------------------- - REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZKERAZ ETA BIZKAIERA ZAHARRAZ fenomeno hau ezagutzen omen zuen bakarra. Dakigunez, N-ko hizkera batzutan erori egiten da -n lehenaldiko ezaugarria, ekarri zue, joan ze, handiak gine, eraman ginue eta antzekoak erabiliaz eredu hedatuagoetako ekarri zuen, joan zen, handiak ginen eta eraman genuen-en ordez. Lehenaldiko erlatiboetan (eraman zuen gizonak ebatzi zue) bada, aldiz, -n, baina hor bi n «dira» izan: erlatiboarena eta lehenaldikoa, eta soilik hau erortzen da. Joan zen mendean, Vinson eta haren iturri Bonaparte baino mende erdi lehenago, Zabala (VRB 57) genuen fenomeno honen lekuko, hegoaldeko goinafarrera eta aezkeratik urruti, ordea: Por 3.r defecto cuento la supresión de la n final de los artículos [= adizkiak], practicado en los pueblos de la costa del mar cercanos a Bilbao, v.g. yan eguia por eguian o evan, él lo comió: etorri cidi o za por cidin o zan, se vino: yoan ekio por ekion o yacon, se le fue.32 eta oraindik 1930 inguruan Azkuek (1935: 85) Alaba bi eukaza, bat ezkondu egin zidi, gazterik il ze eta joan zidi ta etorri zidi emakumea bezalakoak aditu ahal izan zituen B-ren ipar-mendebaleko muturrean. Gaminde 1988-n ez da horren arrastorik «Uribe Itsasaldea» deitzen duen eremurako (Gorliz, Barrika, Getxo, Leioa, Plentzia, Urduliz, Berango);33 6 urte beranduago, aldiz, «Barrikan oraindik erabiltzen dira era honetako adizkiak» diosku (Gaminde 1994: 548), eta eransten «esan beharra dago Barrikan ez dutela euskaldun guztiek berdin erabiltzen; fenomeno hau gehien bat Urdulizerantz dagozen baserrietan ematen da zaharren artean; Urdulitzen bertan inoiz edo behin entzuten da honelakoren bato Hona hemen adibide batzu: nintze, sa, gintze, sintze, sintze, sire; neu, eu, gendu, sendu, sendu, eude, neuse, euse, genduse, senduse, senduesa, eudesa». _ Erorketa'" ez da duela mende t'erdi hasia euskalki honetan, Zabalak eman eremu laburra mantendu dela dirudien arren; BZ-ean Mikoleta bilbotarrak «Pretérito imperfecto» deitzen duenaren paradigman eguiten nendua, sendua, euea, guendua, sendua, eudea dakarkigu (150. or., id 153) baina orri berean «Pretérito plusquamperfecto- delakoan, eguin eguian, senguian, eguia, guenguian, senguian, eguien dugu; «Optatiuo subjunctiuo« eguin daguida, daguisua, begui, daygua, eguisue, beguie (152); 32 Ez bedi nahasi usadio hau Otxandio eta inguruetan Bizkai aldean eta ekialdean bestetik (d. Zuazo 1989b)agitzen den hikako formetako -n-aren erorketarekin: hauek lehendabizikoz Larramendiren Arte-ko bizkaierazko paradigmetan islatzen dira. 33 Zehazki, aipatzen dituen formak Leioa, Sopela era Urdulizkotzat ematen ditu (1988: 91-98). 34 Eransketa balitz ez lirateke erro ondorengo bokalak azaldu ahalko, ezta beraietan -Iehen ondoren zen kontsonantearen eraginez- sortu aldaketak ere. 167 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) izan aditzaren lehenaldia ninsa, sinea, sa, guinean, sinean, syrean (155, ninsan, sinea, san 156.ean); naxa, sarea, vis, garea, sara, vira «subjunctiuo tiempo presente» (157), ysanysatequea, ysansintequea, ysan satequea, ysan guinsatequea, ysan sinatequea, ysan sitequean «preterito plusquamperfecto» (157). Testuan on oy nerechu, mudadu nindia, vior equida, emon senguidan (192), esan senguida (193), astu senguia (194) poesietan, eta vostac contanincean (196), ara emen non datorre ycuslea (198), artasiac daguida ondo ymini bissarrau (200), aramen estuchea, non dago dustia (201), seymbat vlle vrdin daucasa, ya noa sarrtuas (201), edan daysu ostera se esteysu gachic (203), Flandesic etorri sirea (204), seynbatan eve berorec escritoriau? (204) baliodaue baxin gueyago (204), Non eguin sidi? (205), sillac etorsan (205), ona ysan din bat (206), seyn ni naxa (208), ser edaten doda (209), 212 ori eguin day (212), erregaduta garbitu daygua guelau (212), eser falta den (212), eroan eguisanena (212), baya dobladu daygua ta caxan gordebite (214), selan gueyemoyten deustasu onetan urgasteco, esseyn gueyemon urgasteco (214). Ikusten denez, eta lehenaldikoetarara mugatuko naiz, horrela egin dutenez gero aurreko ikertzaile guztiek, Mikoletaren lekukotasunaren arabera, 17. mendean ere fenomenoa antzeko eremuan ematen zela eta erorketa, nagusi bazen ere, ez zela sistematikoa antzeman dezakegu. Handik aitzina ez da horrelakorik Kapanagarengan, ez Viva jesus-en, ezta Amileta ez Barrutiarengan, lehenago ere ez zen bezala Garibairengan.P Badira, aldiz, hiru testu zahar -n gabeko formekin lehenaldian: bata Oihenarten bitartez ezagutzen dugun amodiozko poema bat, Enojaduric bestea (mendebaleko B-koak biakbestelako ezaugarriengatik erep6 eta Refranes y Sentencias, hain zuzen. Hara RS-etan aurkitu dudan egoera: 52 Vnayoc arri citean gastaeoc aguir citean, 75 Oparinac nenguiá bearguin, 167 Erioac erecan Butroeco alabea Plencian, 263 Lotsaga nindin, oguiz ase nindin, 294 jaygui cidi naguia, erra cizan vria, 307 Maemana daqui emayten, 319, Iaraunsi edo yrabaci eguia, 332 Adiunca onean nentorre vaya ezer ez necarre, 344 35 Edo beranduago, joan den mendean, Bonapartek agindutako Arrigorriaga, Orozko eta Laudioko dotrinen itzulpenetan; ezta ordea Plentziakoan ere (ik. Pagola et alii 1992). 36 4. kapituluan esan dut zerbait hauetaz, Bilbo aldeko literatura zorigaitzez ezezagunaz mintzo baitira, nire ustez. Egia osoa esan behar bada, eriden dut argitaratzaileak alde honetatik aipamenik gabe utzi duen Urrien cazpigarren egun gustia /Hespañencat aurten yran cidia ere (EK, 199); errimak izan zezakeen eraginaz landa, bakarra da bertan, ordea: d. 6 egocan aldi baten, 55 eldu equicun, 72 eracussico neusten, 82 negarrez egoran, 100 erraz ciratean, 104 echi cituen, 108 gureac ecardecan, 116 Franciaric ecardecan, 118 an galdu cituen, 120 sarcidin, 124yran citean, 141 eguin cenduquean, 159 essan neuquean, 180 yfini eguican, (erlatibo eta menpeko esaldietako adibideak kanpo). 168 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZKERAZ ETA BIZKAIERA ZAHARRAZ jarrequin ezequida erricoa laso, 345 jan ez euan, 358 euriaz loyza cidi, 364 hurten eban, 386 Arzayoc arricitea, gaztaeocaguir citea, 419 Perrau neuen gogoa, 438 guichitara nencarre, 440 aroari jarrain gaquioza, 486 carteguia bior cidi, 513 atera neban,yrabaciez necan, gal nezan, 526jayo[acazá, 535 yl eguia mayara, ni ase nenza, 555 gastelauna neguiasenar, 557jausico zan. Parean dabiltza (13 -0 / 12 _n)37 bi usadioak baina mendebaleko iparralde horretarantz (direlako «pueblos de la costa del mar cercanos a Bilbao» horietara) begira jartzen gaitu ezaugarri honek, batez ere lehen eta orain ere testu batean nahiz hiztun batengan polimorfismoa dakusagunean. 1.7. Futuro zaharraz Mitxelena aspaldi ohartu zen -a morfema bat bazela BZ-ean -nahiz eta oso agerraldi gutxirekin eta ia galtzear- futuroa markatzeko: RS 31 Ax adinhon ta axa hon «sé acomodado y serás bueno», 174 Yndac micabat orban baga,diada nesqueagajpaga «Dame una picaza sin mancha, dar te he la moca sin mal», 233 Yquedac ta diqueada «Darásme y darte he» eta 422 Ausso Chordon arz orri ta nic yñes dayda «Ten Hordoño a esse osso y yo haré huyda», non axa, diada, diqueada eta dayda-k balio hori duren (Mitxelena 1954a: 30-33).38 ' Ez da, dakidanez, horrelako adizkirik agertzen gainerako euskalkitan; alabaina, Mitxelenak frogatu zuen -a hori ez zela morfema aske eta berezia baina -a(n) subjuntibokoa: d. Gar 26 Ausho Perucho vrdeorri, eta neuc ies daguidan, eta gogora beste aldetik RS eta Mikoletaren testuko -n gabeko adizkiak, bai indikatibo lehenaldian eta baita inperatibo eta subjuntiboan ere. Gainera, subjuntiboaren eta geroaldiaren hurbiltasun hau ezaguna da beste hizkuntzetan, grekera zaharrean esaterako, (Mitxelena, ibid.), eta goiko forma horiek ez genituzke -n orokorra eroritako etorkizko subjuntibo geroaldi bilakatuak baizik. Halaber, Oih 139 Eneco execa hi harzari, nic demadan ihessari «Eneco saisistoy de l'ours, afin que i'aye moyen de fuir» ikusirik, galde daiteke Oihenartek ez ote zuen bildu usadio zaharra mantentzen zuen errefrau bat, garaiko Zuberoa eta Baxenafarreko hizkeran galdutako usadioa hain zuzen, eta aldi hartan jadanik demadan-ek beretzat zuen esanahiarekin (subjuntiboa, ez geroaldia) itzuli (Mitxelenaren azalpena, ibid.). 37 Errima egiten dutenean behin baino ez ditut kontatu; 307 maemana ere kanpoan utzi dut erlatiboa baitugu azken finean. 38 Lafonek eta Irigoienek (1985: 47) axa-z «orainaldi bilusia» dela esan arren, Mitxelenak erakutsi zuen horretan ax-i gaineratu -a horrek dakarrela esanahi aldaketa. Besterik da izan-i "haiz« dagokiola pentsatzea; hemen sinkronia hutsean ari gara -nahiz eta XVI. rnendekoaz ari- eta sinkronikoki axa ez dago «bilusirik». 169 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) Ezaguna da BZ-ean (d. Lafon 1943) zenbait aditzetan orainaldi biluziak ez duela gainerakoen balioa: Dechepare et Licarrague évitent d'employer al'état nu les formes simples de la plupart des verbes avaleur déterminée. (oo.) Aucune forme simple de présent nu appartenent aekharri, aegin, aeman, ne se recontre chez eux, acette seule exception pres que Dechepare emploie une fois la forme eztemayo avec la valeur d'un present intemporel. Le biscayen n'en use pas de meme avec les verbes avaleur déterrninée. Dans les Refranes, dacar, dacaz, de ekarri, ont le sens d'un présent intemporel avaleur indeterminée. Mais le présent nu de egin et de i«étre donné a» a dans tous les exernples attestés valeur de futur (Lafon 1943: 435). Hemendik egin-en orainaldi atzizkigabea erabiltzea aditz iragankorren geroaldia egitekor'" RS 18 Cagoquez exilic ta encun eztaycu guextoric «Callando estareys y mal no oyreis», 40 Nayago dot to bat ce amaui emon deyat «Más quiero toma uno que doze te dare», 136 Az ezac er[r}oya diratá beguia ta mutil guextoac quendu deyque arguia «Cría el cueruo, sacar te ha el ojo, y quitar te ha la luz el mal moco», 178 Zarrari ajea eguioc aldatu ta dayc galdu «Al viejo múdale el ayre y perder le has», 227 Yl eyquec ta yl aye, ta yre erallea yl daye «Matar le has y matar te han, y a tu matador matarán», 336 ydoro dayc naya «hallarás el deseo», 385 ypirdian atera day mina «en el culo sacará dolor», 452 Ni yl azquero vere ydioc exar daye «Después de yo muerto también los bueyes ararán». Gainerako testuetan 191 Bacaquioz virtuteari beti jarraitu / santucat Iaungoicoa ecussi daicu (Egiaren Kanta), Nicas eras daicu 1650 inguruko poesia batean (Sarasola 1983: 88), Kapanaga 140 Ecbocu eta iaquin daicu «esperad y sabréis», 154 Au alan icanic erraz esan daicu (ordainik gabe gaztelerazko testuan), Mikoletak edan daysu ostera se esteysu gachic (203), ori eguin day (212), BB 22 mortandadea /zuen alde eguin day / dozun anae maitea / beretuteco usteagaz, 23 Arabac ecarrico dau / Guipuzcoa onestera, / lagun esteyo guerrara, 37 Ezin daizu ucatu / nolan 39 Sintetikoetan 33 verba day «hablará», 116 deyc buztanaz bir;arrean «darte ha en la barba con el rabo», 129 Opeyl bustiac dacaz oguiac «Abril mojado trae panes», 174 diada nesquea gajpaga «dar te he la moca sin mal», 181 Eztay iztanda puzchoan eztana «Rebentar no se hará quien no se hincha», 231 Digaran artean «hasta que sea passado», 293 Ecachac dacar aro ona «La tempestad trae buen temporal», 317 Done Vicen arguia, guztioenr;at dacar oguia «San Vicente reluziente para todos trae pan», 334 Daygu Goliz auzi ta garea vaquez bizi «Hagamos pleyto de Goliz y seamos con paz biuir», 410 Beycut nay baocu «Haréoslo si quereys», 429 Gextoagoac obea nay «El peor me hará mejor», 492 Yzozac ta euriac dacaz escura gariac «El yelo y la lluuia trae a la mano los trigos», 552 Maiaz ozac dacaz pozac; Garibaik ere badu B 48 euri daidi. 170 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZKERAZ ETA BIZKAIERA ZAHARRAZ ascocaduertidu / zaytucan, azken hau dagoeneko orainaldiko potentzial esanahiaren bidetik. Ez dut ondokoetan antzekorik aurkitu eta Amiletak, esaterako, ez du egin biluzirik, baizik eta -la, -n-rekin Íotuta, bizkaiera modernoan ohi bezala. BZ-eko usadioak ba ote nonbait kiderik? Baiezkotan nago eta Oihenarten errefrauetan bertan gainera (d. Lafon 1943: ibid.); gonbara bitez goiko forma horiek eta Oih 126 Egurra daguienac leku gaizean, Ekarri beharco du soinean «Celui qui fait son bois de chauffage en vn mauuais endroit, est obligé de le charrier sur les espaules» eta -itzulpen zehatzagoarekin- Oih 153 Esacussan beguic nigar esteguic «L'oeil qui ne te void pas, ne te pleurera pas». Ezin uka, beraz, guzti honen aitzinean euskara zaharrean subjuntiboak eta futuroak zuten beren arteko lotura, ez eta lotura hau orokorra zela B-ko zenbait azpieuskalkitan estaliago geratu bazen ere -n-aren erorketaz."? 1.8. Futurozko inperatiboa Esku-liburua-ren 1821eko bigarren edizioaren «sart-aurrean» honako oharra ezartzen zuen Añibarrok lehendabiziko ediziotik egin zituen zenbait hobekuntza eta aldaketa azaldu asmoz: Azkenez esan bear deutsut ece liburu onetan icusico dozula batzuetan esaten dala eguizu, eguidazu, eguiozu, deguizula eta beste batzuetan eíkezu, eikedazu, eikiozu, deikezula, &c. Lelengoac esaten dira gaucea ordu berean eguin bearra danean: bigarrenac, barriz, gueroago garrenean eguin bearco danean. Alanche esan daroe, baita onda baño abeto, gure Bizcaitar baserritarrac (8. or.)."! Eta orobat Zabala bere garaikide eta adiskideak: Con el futuro [de imperativo] se manda para más adelante, y en castellano suele regularmente expresarse por el futuro imperfecto de su indicativo. Fórmase en vascuence con los artículos activos beguike, eguikezu... y los mixtos beíteke o bedike, zaítekez... (VRB 26, Astarloa eta Añibarroren aipamenekin). 40 Orokorra bide zen orobat -kidi- atzizkiaren bitartez euskara zaharrean sortzen zen geroaldiko eta ahalerako saila: d. Etxepareren ny erboa, ru iaquynxu, veha enaquidic» eta Leizarragaren ez laquidigu deusprobetcbu (Lafon 1943 II: 34-35). Lafonek ez zuen horrelako formarik eriden berak aztertu XVI. mendeko bizkaierazko testuetan; alabaina, bada bat bederen xvu.aren bukaerako batean, euskalki guztiek legez, B-k ere atzendu baino lehentxeagokoa: BB 37 Ezin daizu ueatu / nolan aseoeaduertidu / zaytuzan eguin bear yaeala / Yiscayari erregu; / santua bere eztaquidizu / oTTegaz baliadu, / baya su obstinadu (ik. Lakarra 1984c). 41 Ikus Urge1l1985, 1987aeta 1987b edizio hauen arteko aldaketa larri bezain interesga- rrietarako, 171 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) Usadio hori, jakina, goragotik zetorren: hara RS-etik atera gabe: 18 (:agoquez exilie ta encun eztaycu guextoric, 36 Ce eyquec maurtuti hoeaneá ederr eztanic calean, 234 Yre esayen emazte euquec yc adisquide, 290 Eyquec senar maquerra ta aucaque andera.42 Honelako adizkirik ez da agertzen XVI. mendeko gainerako euskalkietako testuetan, baina Mitxelenak (1964b: 64-65)43 dioen legez hori ez da aski bizkaieraren ezaugarri berezitzat hartzeko, XVII. mendean Etxeberri Ziburukoaren Elicara erabiltceco liburua-n agertzen baitira: Aditcen tutcunean / Ene ahoco hitcac, / Begutrauquecue ceuen / gogortcetic bihotcac; Beguira ~aque~u direnean, / Orduan othoi idequi / Tcaquetcu ene ezpañac. Mitxelenaren exenpluok aski izan arren hemen B-k euskara zaharraren ezaugarri bat gorde baizik ez duela egin frogatzeko, areago indartu nahi nuke azalpen hau, Mitxelenak aurkeztu ez zituen hiru aipamenez baliatuz. Hirurak dira, gainera, Etxeberrirenak baino hurbilagoak, XVII eta XVIII. mendeetako gipuzkerazkoak, hain zuzen: Tolosako bertso iraingarrietan (TA V 127-128) Y e~ar eyt'or edatera / Chapoeoquin barazcaritara / Adarroqui gosaritara / Arrassean oaque olloquin afaritara irakur daiteket'" OA-ek (1713) ere badakar beste exenplu bat: Crutce santua adoratcen dezunean esan eiquezu: adoratcen eta bedeincatcen zaitugu, etab. (14. or.). Peñafloridaren Borracho Burlado-n (1764) honela dio: -Andrechoa orain presa degu, beste ordu baten atozque, -fauna aguindu biezagu, cer orduco naico du? -Atozque bazcal orduan (35. or.). Itzulpena Peñafloridarena berarena da eta interesgarria izan dakiguke ohartzea lehendabizikoan «puedes bolver» badio ere, bigarrenean ordena garbitzat (<ten (Tolosa 1619, TAV 127), ez da bear escatu barcacioric. Honra restituitceco da solamente barcacioaren escatcea (OA 171).68 Datu hauen arabera badirudi mementuren batean erregela orokor eta optatiboa zen honek bi aterabide izan dituela: 1) hedatu eta mantendu zenbait euskalkitan (erdi-ekialdekoetan) eta 2) ezabatu gainerakoetan, hots, B, G eta HGN-ko mendebalean.f" 2.8. Genitiboa gonharazioan Ator[r]en baxen ur[r]ago narrua «El cuero más cerca que la camisa» irakurtzen da RS 281.ean. Urquijok zegoen zegoenean utzi zuen, nahiz eta Azkuek, hutsa iruditurik, atorra zuzendu. Mitxelenak Urquijoren lanaren berrargitalpenari (Mitxelena 1964c) jarri hitzaurrean erakutsi zuenez, gonbarazioan nahiz eta nominatiboa esperoko genukeen erideten dugun genitiboaren ordez, ez da erratum edo antzeko ezer. Entzun edo erabili ohi dugun euskara moetan (eta are BZ eta berriko gainerako testuetan ere) horrelako egiturarik eriden ez arren, erruz ditugu erronkarieraz: Hualde Mayoren S. Mateoren itzulpeneko aren beino andiago izanic (11,11), beraren beino gasstuago (12,45) edota Mendigatxak Azkueri berari zuzendu gutunetako iñaute eguna izan da goressima egun baten bikain triste (Mitxelena 1964c-ko adibideak). Bestalde, are (gehiago) gonbarazioko partikula ezagunean 3. pertsonari dagokion erakuslea gehi -re genitiboaren forma zaharra (d. gu-re, zure, lagun-a-re-kin) izanik, arkaismu baten aurrean gaude, oraingo euskalkietako fosil batean edo bestean (baina ez ahantz arestian mututu erron- 68 Cf. atal honi buruz Lakarra 1983b: 58-60. Ez ditut hemen erabili, han egin bezala, zenbait herri kanta ez eta ondoko hamarkadetako adibideak; d. 1. oharreko azken ahapal- dia. 69 Kontrakorik uste badu ere Orpustanek; ez deritzot joskera honen galera mendebalean literatur hizkerako fenomenoren bat denik, eta egingo nuke ez dituela datuak bere osotasunean ikusi, besteIa ez luke «suivent quelques exemples tous versifiés, ce qui n'est pas indifferent anotre propos» (1992: 537) esango ene datuez (Lakarra 1986b aipatzen du, horkoa 1983b-koaren laburpen huts izan arren, gaztigatu legez); bestalde Betolatzak genitiborik ez erabiltzea ez doa batere gaizki gure azalpenerako, kapitulu honetan bertan -Iehenago Azkuek eta Mitxe1enak ere ikusi zuten bezala aurrekoan erakutsi dudan legez-, haren joera berritzaile haboro aurkitu ahalko baitu, 192 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZKERAZ ETA BIZKAIERA ZAHARRAZ kariera) baino islatu ez arren, garai bateko euskara osoaren baliapide baten aurrean (Mitxelena 1964c).7° 2.9. Koordinazio zahar bat Ene veguiacaz vioceen artean irakurtzen da amodiozko bertso zahar batean (TAV 122). Egitura «arraro» (Mitxelenaren iruzkineko hitzak dira) bera (<-i'J -3 -3 -3 +2 -3 _274 +2 7. Fut.Z O O -2 -2 +3 -1 -1 8. Fut. In. O -3 O -2 +3 -1 O9. -zu -3 O O -3 O -3 -2 10. AOR -3 -3 -2 -2 +3 -2 -2 11. eroan/joan O O -3 -3 O O -2 12. "ezan/egin O O O _e5 +3 +3 +1 13. -e/i-u« -3 -2 -3 -2 +3 +1 +1 14. KOM O O O -3 -3 -3 -3 15. bai(s)t- O O O -2 +3 +3 +3 16. TOGen O O +3 +2 +3 +3 +3 17. Ge.Gon. (..) O +3 _176 +3 +3 +3 18. Ko.Zah. +2 +3 +3 -1 +3 +3 -1 GUZTIRA77 -10 -11 -16 -21 +16 +2 +2 BATAZ BESTE78 -1,4 -1,3 -1,3 -1,1 +1 +0,1 +0,1 72 -rean fosilduren bat gelditzen zaio, ez besterik, dagokion atalean ikusi bezala. 73 Ez dugu -kin-ik aurkitu TA Veta «Contribucións-en, eta, beraz, berrikuntza erabat burutu dela suposatzen dugu hor islatzen diren (erdi-mendebaleko) testuentzat, 74 -n gabeko forma bakar bat, aipatu da goian. 75 Nagusi izan arren egin, ezan-en forma ugari. 76 Adibide bakarra testuan eta ia euskara osoan, goian eman salbuespenekin. 77 Zutabeko kopuruen gehiketa hutsa. 78 Aurreko gehiketa zati erantzundun ezaugarriak. 194 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZKERAZ ETA BIZKAIERA ZAHARRAZ Kap VJ Am BB Zub Arz Bar 1. ABL -2 _t79 -1 +180 +1 +2 +2 2. PROS -3 -1 O -3 O -2 -2 3. Soz +3 +3 _281 +3 +3 +3 -2 4. -a-I-e- -3- -3 -3 -3 -3 -3 -3 5. -de -3 +3 -3 -3 -3 -3 -3 6. -n >-0 -3 -3 -3 -3 -3 -3 -3 7. Fut.Z +2 ( ) +3 -2 +3 +3 +3 8. Fut. In. +2 ( ) +3 +3 +3 +3 +2 9. -zu () () () -3 () () -2 10. AOR +2 -2 +3 +3 +3 +3 +3 11. eroanljoan -1 () () () () () () 12. "ezan/egin +2 +3 -2 +3 +3 +3 +1 13. -0/-tu +2 +2 +2 -1 +2 +3 -2 14. KOM -3 -3 +282 -3 -3 -3 +2 15. bai(s)t- +3 +3 +3 +3 +3 +3 +2 16. TOGen +2 +3 +3 +3 +3 +3 +2 17. Ge.Gon. +3 +3 +3 +3 +3 +3 +3 18. Ko.Zah. +2 +3 +3 +2 +3 +3 +2 GUZTIRA +7 +10 +11 +3 +15 +15 +5 BATEZ BESTE +0,4 +0,6 +0,7 +0,1 +1 +1 +0,3 Edozein ondoriok RS-en arkaikotasun ezaguna islatu behar du, bai BZ-eko gainerako fetxadun testuez, bai euskal dialekto guztietako lekukotasunak kontuan harturik ere. Urte berean argitaratu zen Betolatzaren dotrinarekin erkatzea genuke, noski, frogarik errazena: berrikuntza batean (3.a, soilik -gaz), eta hiru arkaismotan (2. -ti, 4.a -a-I-e- eta 14.a komunztadura) datoz bat; beste guztian, RS-ek gordetzen dituen 12 arkaismo (1. ablat., 7. fut. zaharra, 8. fut. inperatiboa, 9. -zu pl., 10. aoristoa, 11. eroanljoan laguntzaile, 12. "ezan/egin, 13. -e/i-t«, 15. bai(s)t-, 16. Togen, 17. Genitiboa gonbarazioan, 18. Koordinazio zaharra) ez ditu egiten Betolatzak, eta soilik 6. -n > -0 fenomenoan jotzen du arabarrak zaharraren alde besteak berritzen duen bitartean. Bestalde, ez da arkaismo ez berrikuntzarik non Betolatzak soilik RS-ekin batera irakur dezan: soziatiboan -gaz bakarra dute biek baina beste hainbatekin batera eta goian aipatu hiru arkaismo amankomunetan ia ia BZ osoarekin, eta are B osoko testu gehienekin. 79 Ikusi denez forma zaharrak singularrean eta berriak pluralean. 80 Ablatibo bakarra, baina berritzaileagoa zen pluralekoa (belaetaric). 81 Pluralean soilik -kin; orobat Barrutiak. 82 Badira komunztadura adibideak? 195 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) Morfologia eta sintasiko ezaugarri hauetan ez da horrenbesteko diferentziarik RS eta Garibairen artean, nahiz eta honen korpus laburrak gonbaraketa zaildu: 18tik 6tan dute ezaugarriren bat amankomunean eta gradu bertsuan (cf. (1), (2), (4), (7), (10) eta (11», beste 4tan gradua da ezberdina (13, 16, 17, 18), 6tan ez dira parekagarri aipatu korpus laburtasunagatik eta soilik 3tan da diferentzia ezaugarri baten aurrean batak arkaismua eta besteak berrikuntza: (5), (6), bata bataren eta bestea bestearen alde, bidenabar. Pentsatzekoa da gonbaraketa honetan bereziki lexikoa sar bageneza kontuak oso bestela liratekeela (gogora 1. kapituluko gonbaraketa laburra) baina ez dira gorago aipatu Menéndez Pidalen eta Mitxelenaren irizpide honen ahultasunarekikoak ere atzendu behar. Garibai eta Betolatza -artean ez bezala- beren aldetik gonbaratzeak ere bataren arkaismu nabarmen RS-ek estaliaz eta bestearen berritzaile izaeraz ohartzeko onik ekar lezake: Gar-en berrikuntza guztietan «16), (17), (18» berrikuntza du Betolatzak eta baita hark arkaismua mantendu (1), (7), (10) eta (13) ezaugarrietan ere. Hizkuntzak eta dialektoak banatu eta sailkatzean hainbateko garrantzia eman zaion83 berrikuntza amankomun bereizleetara jotzen badugu, RS-ek Mikoletarekin du horrelakoetan bakarra: 6. -n > -0. Gainera, testu hauen arteko lotura (cf. 4. kapitulua) antzeman daiteke amankomuneko arkaismuetan ere:84 1. ablat., 2. prosekut., 5. -de, 7. fut. zaharra, 10. aoristoa, 12 "ezan/egin (beste muturreko Amilleta eta Barrutia dituztela kide); berrikuntzetan, aipatuaz landa talde mugatu batekin (Enojaduric, Atseyn andia, EK eta VJ-ekin) dute -de berrikuntza (mendebalekoa) eta horiek dute amankomunean aoristoaren iraupena ere. Goiko zifrak begirune osoz hartzerik espero ez badut ere, esperimentu huts baterako izanik, eta ezaguturik zutabe zenbaitetako hutsuneek, hasierako hiruretakoek bereziki, kalkuluak arriskutsu bilakatzen dituztela, oro har -Garibai eta RS arteko jauzia lekat, beharbada- testuetako hizkeren berrikuntza erlatiboaren isla sinesgarria iruditzen zait: Betolatzaren kopuruetara soilik mende bat beranduagoko durangarren testuetan 83 «The cornrnon innovation is so firrnly anchored in traditionallinguistic thinking that the auestion its utility srnacks of tese majesté» (Watkins 1966:30). 8 «But one rnay be perrnitted to suggest that it is overernphasized. For to consider cornrnon innovations alone in subgrouping, and to ignore cornrnon retentions, is possible only if we consider language as a rnechanical surn of linguistic features, sorne of which "change" and sorne of which do not -the atomistic view of the neograrnrnarians. It is inconsistent with the concept of language as a structured systern, and of linguistic history as a succession of systerns. At any given stage of a given language, retentions and innovations are part of the sarne synchronic structure. If two languages agree in rnantaining the productivity of a given structural feature, rather than replacing it by sornething else, we rnay well have in this retention a prirnary dialectal daturn» (Watkins, aurreko oharrekoaren jarraian). Cf. 13. oharrean Mitxelenaren gogoetak. 196 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZKERAZ ETA BIZKAIERA ZAHARRAZ iristen gara; mutur batean kokatu Barrutia besteko 7 edo 8 hamarkada lehenagoko Mikoleta eta beste horrenbestez lehenagoko baina eremuz gertuagoko Kapanagaren indizekide dugu. Kapanaga eta beste bien arteko kidetasuna azal zitekeen, beharbada, garai diferenteetakoak izanik gainerakoak (hori da Barrutiaren kasua) eta denbora aurrera doan heinean bazter hizkerek beren arkaismoak galduaz, erdialdeko berritzaileagoekin parekatzen direla suposatuaz; alabaina, eta garaikide hertsi diren Kapanaga eta Mikoleta? Oraingo honetan ez da bazter hizkeren izaera ezagunaren tasunetarik bat gogoratzea baizik, beren ñabartasuna, alegia. Izan ere, ezin pentsa daiteke hizkera hauek arkaismo aterbe soil direla; horietarik asko gorde arren, badute baita berrikuntza anitz -era askotako mailebuak, esateko- onartzeko eta are hedatzeko joerarik. Har dezagun goikoa, beharbada, osa lezakeen hurrengo taula, zeinetan dozenerdi ezaugarri fonologiko miatzen den:85 Riu TNL TNA TD + () 1. 15.m. 2.16.m. 3. Gar 3. RS 4. Bet 5. EK 6. Mik 7. Kap 8. VJ 9.Am 10.BB 11. Zub 12. Bul87 13. Arz 14. Bar BG + + + + + + + + BS () 86 () + () () + + + + + + + () + + + + + + + + + + + + BA/BE -1 -1 -1 °-0,6 °+0,6 -1 +0,2 -0,8 +0,2 -0,33 +0,66 -0,33 -0,33 85 Oraindik hasi berri den BZ-aren fonetikazko lan baten hasikin hutsak dira. Legenda: BG = Bokal geminatuak, BS = Bokal sudurkariak, Riu = a > e / i,u(C)_, TNL = txistukari neutralizazioa leherkari aurrean, TNA = txistukari neutralizazioa hitz amaieran, TD = txistukari disimilazioa, BA/BE = batez beste. Oraingoan ez da zenbatzen baizik eta + / ezartzen, berrikuntza edota arkaismoa mantentzen duten, hurrenez hurren. 86 Logikak eskatzeaz landa (d. hurrengo mendean oraindik Kapanaga), Zumarraga 37 yoen azpian ez da erratum bat nahita nahiez «" aurqui 166 aurpegi «cara» aurpegui322 aurrera «adelante» aurrera 207, 423, 456 aurrereen «delantero» aurrereen 448 aurten «ogaño» aurten 84, 528, aurtengoen 80 aust «romper» ausi 547 auspas «de bruces» auspas 128 auts «polvo, ceniza» aus 79, ausa 358, ausetan 128 auzo «vecmoauco 6, 117, 137, aucoac 431, aucooc 3 .autu «escoger» autu 384 auzi «pleito» auzi 334, haucia 148 auzkin «pleitista» auzquin 75 axe «aire, viento» ajea 178, axeac 419, ajeric 218 azaga «postrimería» azaga 302 azarkunza «atrevi- miento» azarcüzeac 165 azarri «atrevido» azarri 383 azen «raposo» azeri 64, aceria 349, aceriac 27 azi 1 «crecer, criar» aci 264, aci 195, 199, az 136 azi 2 «servidor» aszizat 126 azkero «después de» azquero 166, 297, 379, 399, 433, 441, 452 azkurri «alimento» azcurriac 546 azterri «escarbar» azterrietan 424 aztu 1 «olvidar» aztu 16, az(tidila) 415 aztu 2 «adivino» aztua 415 azur «hueso» azur 524 B bae «cedazo» baeti 426 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZTEGIA baga «sin» baga 146, 174, 394, 430, vaga 225, 247, 248,baguea 132,237 bagil «junio» baguil 43, baguila 523 baia «mas, (emjpero» baya 244, 250, 332, 359,383 bai 1 «si» vay 27, 153, 257, 287,348 bai 2 «prenda» bay(la) 523 bake «paz» vaquez 334 bako «sin» baco 117, 137(2), 159, 237, 282, 309, 469 bakotx «cada uno» bacocha 381 balizko «de si fuese» balizco 15 balz «negro». Vide belz. balz 245, bal[z]aren 411 balzki «denegrido» balzqui 322 baño «que» baño 2,7,29,30,58, 86, 93, 109, 138, 169, 226, 278, 288, 321, 331, 340, 388, 414,458,473,531 baratxexe «despacio» baracheje 173 baratz «espaciosa- mente» baraz 9 baratza «huerta» barazea 11, baraceac 54 '. barazkaldu «comer» barazcaldu 161 bardindu «igualar» bardindu 300 bare «limaco» bareoc 379 barre «riendo» barrez 96 barren «fin» barrenic 143 barri «nuevo» barri 120, 151, 261(2), bar[r]i 408, barria 548, ba[r]riagayti 510, barriac 62, pa[r]rira 486. Vide berri. barru «dentro» barruac 414, barrunago 400 baso «monte» basoa 6, basoá 110 basoi «montañero» vasoy 522 bat «un(o»> bat 34, 40, 54, 103, 174, 223, 335, 391, 432, 496, 533, batac 418, bateco 381, baten 429, baterren 105 bats «orujo» vasez 99 batu «recoger» batu 353 batzuk «pocos» bazuc 88 baxen «(más) que» baxen 281 bear «necesidad, nece- sitar» bear 85, ue[a]r 540, bea[r]rac 149, bearca 124, 437, bearrago 7 bearbaga «inocentes" bearbaguea 208 beargin «obrero» bearguin 75 begi «ojo» beguia 136, 389, beguian 555, beguietan 242 begiratu «mirar» beguira 202, 338, 475 bei «vaca» bey 190, veyac 421, 429, beyé 8 beitxu «vaquilla» beychua 513 belaun «rodilla» belaunean 365 belorit«rollo» belorita 197, beloritac 196 belz. Vide balz. pelea 464 belu «tarde, tardío» belu 156, belua 321, beluco 440 beor «yegua» beor 104 bera «é]», Vide norbe- ra. berezat 491, berecat 106, 153, 256, berereango 182, berereangoa 428 beralan «de la misma manera» beralan 333 203 berandu «tardar» beráquetan 521 berar «hierba» berarra 268 berba (egin) «hablar» verba 33 bere 1 «su» vere 38, 66, 69, 77, 172, 278, 345, 363, 369, 374, 381, 393, 421, 483(2), 489, 495, 526, bere 209, 546, 554, berea 196, verea 312, 468, bereac 326, bereen 499 bere 2 «también» bere 103, 337, vere 3,417,452,460,pere 507 berna «pierna» bernea 547 bernazaki «pantorri- lla» bernazaquian 42 bero «caliente» vero 142 berotu «calentar» berotu 488, bero 355 berri «nuevo» berri 121, 515. Vide barri. beste «otro». Vide ainbeste. beste 105, 145, 212, 335, bestea 73, besteac 109, bestec 13, 418, besteencat 139, bestencat 153, bestera 419, besterencat 106, besterenic 540, besteri 325, 470 204 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) bestela «de otra mane- ra» bestela 348 betatu «henchir» betatu 94, 210, 317 bete «llenar» vete 69, vetea 443, vetean 292, vetez vetez 99 beti «siempre» veti 3(2), 125, 240, 316, 325, 338, 354, 411,467,502 betiko «continuo» betico 16 betse «abarca» behse 24 betsegi «vaca con cría de dos años» betseguien 411'r bezuza «regalo» becuza 55 bi «dos» bi 34, 103, 108, biac 374, bioencat 445, birretan 258 biao «siesta» biao 506, biaotan 366 biar «mañana» biar 410, biarco 530 bidari «porte» vidarienic 120 bide «camino» vide 549, videa 247 bidean, «en vez de» bidean 305 bider «veces» bider 342 bigarren «segundo» bigarrena 65, 376 bigun «blando» bigunago 400 bigundu «ablandar» biguncen 352 bildots «cordera» bildos 354 bildur «miedo» bildur 324, 375, 391, bildurra 165, 341, bildurric 501 bildurti «medroso» bildurti 12 billa «buscando» billa 299 billatu «buscar» billaetá 514 biortu «volver» biortu 329, 333, 412, bior[r]retan 118, bior 486 biotz «corazón» bioza 322, bioca 7, biozean 517 birapo «papo» biraporean 219 biri «liviano» biriac 429 bitsdun «espumoso» vicshszdunic 455 bizar «barba» bizar 384, bicar 119, bicarrean 116 bizarsu «barbuda» bizarsuric 455 Bizen «Vicente» Vicen 318 bizi «vida, vivo» bizi 334, bici 158, bicia 396, vicia 499, viciac 56, bician 325, vician 484, vicico 165 bizikide «manera de VIVIr» viciquidea 133 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZTEGIA bizitza «vida» bicica 103, bicicea 137 bolu «molino» bolura 147* bost «cinco» bost 108,432 bula «bula» bulea 544 bular «pecho» bular 239 burdia «hierro» burdiaric 15 burkide «igual» burquide 295 burrustu «acometer» burrustuco 424 buru «cabeza» buru 245(2), burua 76, 344, burhua 554, buruan 42, 481, buruen 271 buruko «tocado» burueo 17, burucora 184 busti «mojado» bustiac 129 Butroe «Butrón» Butroe 92, Butroeco 167,404 buztan «cola, rabo» buztana 27, 59, 202, 324, buztanaz 116, 372, buztanez 51, 485 D da, ik. eta. daguenil «agosto» daguenileco 28 damutu «pesaroso» damutua 521 deunga «malo, perver- so» deunga 222, 387, 440, deungen 207, deungueaenean 96 ?dilista «lenteja» dilist]..]ia 543 dindika «gota a gota» dindica 94 diru «dinero» diru 453, diruetan 309 dolara «lagar» dolara 309 dollor «ruin» dollorra 90, dollor[r]a 255, 494, dollorrac 474(2), 507, dollorrean 384, dollorren 520, 551 donari «galardón» donari 265 done «santo» done 318, 330, doneari 545 Doneane «San Juan» Doneaneco 254, 280 donsu «venturoso» donsuaé 96 duzti «todo». Vide guzti. dustien 387, duztia 259, duztioc 96, 245 E ebagi «cortar» ebagui268 ebili «andar» ebili 412, 444(2), ebilten 48, badabil 79, banabil 76, baynabil478, dabil 299, 534, dabilena 3, 200, 365, dabilz 451, jabilt 398 ebiloki «andador, mo- vedizo» ebiloqui 471, ebiloquiac 5 edan «beber» edan 342, edanac 438, edaten 420 edaran «hallar». Vide ideren. edarayté 509 edatoste «después de beber» edatostean 393 eder «hermoso» eder 123, 134, 171, 517, 548, ederr 36, eder[r]a 131 "edin «volverse»; aux. intrans. (irrealis) adi 1, 116, 158, 240, 553(2), aite 394, aquio 257, 411, (send)aquique 251, ayte 394, 462, banequio 10, baquio 251, bidi 188, caquidaz 361, cidi 358, cidi 294, 486, citea 386(2), citean 52(2), daquia 525, daquiala 514, daquidala 559, dila 415, din 195(2), 198, dina 209, 249, 385, 560, dinean 275, ditean 205 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 145, equida 344, eztina 509, gaquioza 440, lequiquet 10, nequiqueo 230, nindin 263, 263, vadaquic 514, validi 510 edo «o» edo 4, 57, 154, 165, 276,319,342 edo... edo «o o...» edo... edo 134(2), 389(2), 390(2), 510(2) edo... nai «o o...» edo... nay 57 edozein «cada cual, cada uno» edoceyn 77, 256, 367, edozeyn 491, edoceyn 157, 383, 489,495,edoceynec 69, edoceynec 393, 461,edo~eyni312 "edun «haber»;' aux. transo (indicat.) euterren 553, Ytuten 375, aude 316, badeustacu 490, badoc 124, baocu 410, boc 296, daben 6, dabenac 72, 284, dau 153, 203, 247, 351, 367, 448, 461, daude 3, 3, 54, 85, 85,414,440,dauena 503, 532, dauenac 55, 202, 258, 324, 326, 335, 351, 453, degun 127, det 50, 370, deusc 13, deusenari 454, deuso 519, deustac 49, 206 389, deustat 49, ditu 504, dituz 89, doala 269, doan 514, doana 13~ 53~ doanei 382, doc 124, 396, 540, dodan 559, dodana 82, dogu 164, 329, 533, doguna 314, 329, dogunean 459, doque 87, 325, doquec 215, 439, doqueda 505, dot 40, 91, 112, 300, 398, 430, du 206, 220, 258, dyc 25, eban 343\ eban 228, 364, ebanac 343, enoc 402, estau 302, euan 345, euc 501, euquec 234, eusta 244, eztauenac 463, eztocu 362, leuquee 54, (egui) nau 506, nau 352, 352, 517, nauela 112, neban 513, neuen 419, noc 21, 363, nocu 361, 362, (pres)titu 204 egarri «traer». eguarria 481, becaz 453, dacar 213, 293, 318, 512, dacarrena 472, dacaz 129,492, 552, lecarque 186, necarre 332, nencarre 438 egaz «volar» egaz 230 egazti «volátil» egaztiric 458 egia «verdad» eguia 14, 123, 208, 291, 389, 518, eguiac 32, eguiaz 57 egin «hacer»; aux. transo (indicat.) eguin 61, 100, 155, 155, 267, 462, 465, eguina 171, eguinoc 529, eguite 220, eguiteco 437, eguiten 49, 250, 296, egui(nau) 506, eyngo 13, 530, eyten 403, aye 227, badagui 348, badaguic 33, 215, 540, badeguioc 13, bayt 407, begui 72, 243, beycut 410, ceguic 73, 558, ~eguic 366, ceguioc 217, ceguioc 272, daguiana418,daguianac 34, 95, 338, daguianean 382, da[i]gil 479, day 33, 34, 385, dayan 380, dayc 178, 336, dayda 422, daye227,452,daygu 334, daygun 127, dayt 252, deyat 40, deyc, 116, deyque 136, eguia 319, 535, eguic 9, 162, 194, 336, 501, 536, 548, eguidacu 490, eguioc 152, 178, 265, 339, 466, (uca)eyquec 203\ eyquec 36,227,290,ezpadaguic 396, eztaguianac 241, eztay 181, 463, eztay~u 18, neguia 555, nenguii 75, REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZTEGIA ley 377, leydi 268, 510, leyo 74, leyoe 48, ney 457 egipide«obligación» eguipidea 215 egitai «hoz» eguitayaren 268 ego 1 «ala» egoac 526 ego 2 «solano» egoa 4 egogi «de suyo» egogui 160 egon «estar» egon 179, ¡;agoquez 18, dago 143, 423, 424, 521, dagoan 434, dagoana 38, 365, dagoc 1, dagoz 477, nago 331 egun «día» egun 29, 98, 487, egunean 374 egur «leña». Vide sue- guro egur[r]a 483, egur[r]ac 483 eguzki «sol» eguzqui 70, 159, egusquia 559, eguzquiari 251, eguzquitan 323 eiz «caza» heyz 377 ekandu «costumbre» ecandu 156, 279, 547 ekatx «tempestad» ecachac 293, ecachari 239, 251, 466 ekix «borracho>" equix 331 ekosari «haba» ecosaria 413 ekusi «ver» eCUSI 359, ecusmc 212, dacus 327, dacusena 426, lecusque 145 elaa «golondrina» elaea 517 eldu «llegar» eldu 166, 396 elexa «iglesia» elejaracoz 142 elikatu «mantener» elicatuco 57 elikatura «manteni- miento» elicatura 246, elicaturazat 76 eli «rebaño, ganado» elli 384, eliric 235 emai «dádiva» emay 175 ema(i)lle «dador» emallea 357, emayllea 277'~ emazte «mujer, casa- da» emazte 234, 376, 551, emaztea 65, 520, emazteac 54 emon «dar» emon 40, 67, 283, emongo 389, 490, ernaité 521, emaytea 392, emayten 187, 258, 307,454, emayte 258, demaen 454, demanac 325, emac 189, 272, 312, emayoc 25, lemayo 284, maemana 307, endor- «alcalde» hendorea 73 ene «rm, o, a» ene 112, 114, 389, 451, 513, 556, 557, enea 445, enearé 517, enecat 266, enezat 416 enzindu «fiar» encindu 536 enzula «oidor» encula 38, 446 enzun «oirencun 18, 73, encuna 408, encunic 212, danzuana 238 erabili «traer (a al- guien)» erabilico 316 eralla «matador» erallea 227 eraman «llevar». Cf. eroan. berama 465 erasun «locura» erasuna 76 eraxegi «encender» erajegui 519 ereiaro «sazón de sem- brar» ereyaro 330 erein «sembrar» ereyn 558 eretxi «querer«. Vide oneretxi, gatxeretxi. erexteco 339, erexqueoc 312, derexta 556 ereztun «sortija» ereztuna 192 ergarri «causa de riña» ergarri 443, ergarria 291 207 erigi «levantar» erigui 79 ertn «purgar» erin 100 erio «tártago» erioac 167 eriotza «muerte» eriocea 215, heriocea 137, heriocea 484 erle «abeja, enjambre» erle 5, 459, erlea 266, herlea 416 ero 1 «loco» ero 134, heroen 246 ero 2 «matar» erayten 89, erac 272, erecan 167 eroan «llevar». Cf. era- mano eroa 244, aroa 21, daroa 79, 196,210,238, 264, 368, 472, daroean 468, daroeanic 221, deroat 82, naroa 419, eztaroa 480 erosi «comprar» eros(aala) 101 erran «nuera» errana 460 erratu «quemar» erra 294 erraz «fácil» e[r]raz 434 erre «asar, quemar» erre 441, herre 225 errediz- «mueble» erredicea 90 errege «rey» erregue 261 erreka «arroyo» errecaac 214 erri «patria» 208 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) erria 66, 349, erncoa 344,542 errierta «pendencia» er[r]ierta 442 erro «teta» erroa 8, errorean 513 errot «cuervo» er[r]oya 136, erroyac 464 erru «culpa» erru 496 erruki «lástima» erruqui 112 ertun «desdichado, malo» ertuna 408, ertunac 120 erur «rueves erur 459, erurra 512 erurrezko «de nieve» erurrezcoa 150 erz «orilla» erceti 316, 444 es. Vide ez. esala «decidoresalea 446 esan «decir» esan 114(2) 238, essan 231, esana 465, 479, esanac 529, bez 271 esi «seto» esia 359 eskaratz «hogar» ezcaraz 469, escarazean 238 eskatu «pedir» ezca 257, ezcatu 499, escatuco 25 eske «buscar, demandar, pedir» esque 3, 320, 498, 534, esquea 274, esqueac 122 eskeki «colgajo» esquequi 197 esker «agradecimiento» esquer 157, esquerrac 556 eskerga «difícil» esquerga 250 eskondu 1 «casarse» escódua 110 eskondu 2 «alcanzar» escódu 457 eskonza «casamiento». Vide ezkonza. esconcea 440 esku «mano» escu 175, escua 184, 405, escuan 148, 218, 288, 326, 432, 453, escura 492, 512, escurean 176 estalgi «cobertera» estalgui 69, 111 esugi «moders esugui 372 esuro «verter» essuro 420, esuroa 353 eta «y» eta 54, 268, 429, 438; da 29, 30, 35, 60, 67, 71, 92, 104, 105, 108, 114, 135, 169, 208, 250, 268, 277, 278, 279, 292, 297, 301, 320, 322, 349, 357, 363, 376, 383, 391, 399, 426, 428, 431, 434, 456, 468, 473, 479, 505, 509, 518, 550, 554; REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZTEGIA ta 6, 7, 11, 14, 16, 17, 18, 24, 27, 28, 31, 39, 43, 48, 49, 56, 63, 68, 70, 75, 78, 102, 108, 114, 116, 123, 125, 127, 128, 134, 135, 136, 144, 149, 153, 155, 158, 160, 161 (2~ 168, 178, 179, 188, 190, 194 (2), 194, 199, 205 (2), 207, 212, 214, 219, 227 (2), 232, 233, 236, 240, 256, 257, 267 (2), 272, 273, 274, 274, 277, 282, 283, 287, 289, 290, 292, 298, 304 (2), 311, 312, 314, 328, 329, 334, 336, 341, 352, 355, 357, 372, 374, 376, 378, 381, 382, 384, 391, 394, 398, 405, 407, 411, 412, 421, 422, 424, 429, 435, 439, 443, 444 (2),459,462 (2), 469 (2), 483, 487, 488, 492, 496, 501, 502, 512,513 (3),518 (2), 521, 533, 535, 537, 549,555 (2) eten «romper» etena 24, 193, 288 etorri «venir» etorri 425, 514, dator 147, datorrena 60, 333, jatordala 425, jatorguz 232, nentorre 332, etsagunza «casería» esagücea 58 etsai «enemigo» hesay 130, esayac 112, esayen 234 etsajaun «duende» esajaunen 497 etsatxu «casilla» esachuetan 309 etse «casa» ese 259, 317, 388, 443, eshse 442, esea 6,210,237,253,287, 417, 441, essea 469, 527, etsean 131, esean 241, 292, eseá 96, eshsean 434, essean 98, eshseco 473, 525, eshseraco 537, eseric 463. Vide etxe. etsekoandra «casera» etsecoandrea 259 etxe «casa» echean 133, echerean 82. Vide etse. etxi «dejar» echi 125, 404, 525, 530 etxun «acostarse» echun 394, 560 etzi «pasado mañana» ezi 410 etzikaramu «el 4° día a partir de hoy» ezicaramu 410 etziluma «tras pasado mañana» eziluma 410 eu «tú mismo» eugayti 33, eurezat 139 eugi «tener» euguiarren 164, aucaque 290, baguéduco 406, baleuco 197, baleuque 309, beueaz 421, daucagunean 248, daucanari 257, dauco 69, daucat 478, deucot 425, eucoc 78, neuca 244 eulli «mosca» eullia 123, 298 eun «Cien» eun 381 eure «de tí mismo» eurea 208, 468 euri «lluvia» euri 70, euria 4, 28, 44, 89, 201, 254, 280, euriac 492, euriaz 358, eurien 511 eusi «ladrido» eusi 380, 397 eutsi «tener» ausso 422 exa «arado» ejaco 224 exar «arar» exar 452 exeki «encendido» exequi 399 exilik «callando» ejilic 179, exilie 18 ez «no, ni» ez 5(2) 6, 15, 26, 45, 51, 53, 68, 91, 101, 109, 112, 113, 120, 127, 153, 159, 160, 184, 188, 206, 217, 218, 219, 220, 221, 228, 229, 231, 235, 241,273, 277, 283(2), 284, 322, 332, 343(2), 209 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 344, 345, 348, 357, 359, 370, 404, 426, 432, 435(2), 440, 448, 455(2), 462, 468, 470, 485, 502, 505, 513, 528, 530, 540,543 es 320 ezai «feo» ezayric 242 "ezan «aux, transito (irrealis)» (eros)aala 101, bez 165, 166, 363, 454, decala 95, 532, ezac 136, 194, 355, 382, ecac 411, esac 98, 439, ezana 401,516, ezauz 429, cizan 294, necan 513, nenza 535, nezan ~13. ezarri «echar» ezarc 313':ezaun «conocer» ezaun 172,369,433, ezavn 158, ecauna 297, ezautea 554, ezauten 434, azauenac 101 eze «húmedo» eze 87, ezera 436 ezein «cualquier» e~eyn 531 ezer (ez) «nada» ezer 73, 332, 513 ezertu «vedar» ezertua 407 ezin «no poder» ecin 155, 380, ecin 27, 69, ezin 72, 76, 287,377, ezina 114 ezkaratz. Vide eska- ratz. 210 ezkondu «casarse». Vide eskondu. ezcondu 58, 102, ezcó 382, ezco (adi) 240 ezkonza «casamiento» ezconcaracoz 142, ezconcea 232, 282 ezkur «árbol» ezcur 182, 197, ezcur[r]a 483, ezcurra 198, ezcurrean 432 ezne «leche» eznea 513, eznerean 411(2) ezti «miel» eztia 28, 267, 459 eztizko «de miel» eztizcoa 460 F [arata «presuntuosa, vanagloriosa» farata 48, 134 G gabi «mazo» gabia 27 gabiarotz «macero» gabiaroz 62 gaitu «afligir» gaytu 162, gaytua 162 ga(i)tx «mal, daño» gach 296, 312, 362, 376, 399, gax 352, gacha 401, 425, 431, 434, 514, 516, gachac 500, gachean 526, gachen 396, guachen 38, gachic 221, 501; gaiches 417 gatx izan «ser difícil» gajta 144, gasta 118 gaizto «malo». Vide gaxto. gayztoen 475. galbae «harnero» galbaeaz 62 galdu «perder» galdu 103, 122, 161, 176, 178, 297, 336, 348, 405, 433, 462, gal 188, 513, galduan 148 galduro «malamente» galduro 353 galendu «escarmenta- do» galendua 299 galzaigarri «causa de perdición» galcaygarria 254,280 galzer «calza» gal~er[r]a 207 gane «sobre» ganean 385, ganeco 44,439,447 garagarril «julio» garagar[r]ylean 313 garatzazal «acolrnada» garazazal527 garbatu «arrepentirse» garbatu 102, garuatua 521 gardi «parecer» gardia 393 gari «trigo» garia 236, 359, 459, 512, gariac 492, garien 254, 280, garitan 163 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZTEGIA garizko «de trigo» garizcoa 150 garrastu «sufrir» garrastu 553 garratz «agrio» garraz 9, 518 garri «cintura» garrian 63 gastae «queso». Vide gazta, gaztae. gastaeoc 52 gastelaun «castellano» gastelauna 555 gastigatu «enseñanza» gastigaturic 549 gatx. Vide ga(i)tx. gatz «sal» gaz 353, gaza 145, ga~ean 273(2) gau «noche» gau 487, gaba 395 gaur«hoy» gaur 410 gauza «cosa» gauza 145, 212, 242, 303, 306, gau~a 100, 326, gauzac 440, gau~ac 149, gau~ary 556, gau~ea 60 gaxo 1) «malo, perver- so» gaso 6, 133, 180, gasso 54, 141, gassoa 425, gassoric 303, gasoric 231 2) «cuitado» gajooc 3 3) «enfermedad>" gassoa 439 gaxpaga «sin mal» gajpaga 174 gaxoto «mal (adv.)» gassoto 301 gaxto «malo, perverso». Vide gexto. gaxto 295, gaxtoa 203, 279, 293, gaxtoac 42, 414, gasstoari 547 gaxtoto «mal (adv.)». Vide gextoto. gaxtoto 342 gazta «queso» gazta, 502 gaztae «queso» gaztaeoc 386 gazte «joven, mozo» gaztea 185, gazteac 177, gazteen 413, gazteori 482 gaztetegi «mocedad» gazteteguia 396 geben «vedado» gueben 209 geiago «más» gueyago 54, 85, 93, 164,340,414,468 geide «prójimo» geydeari 339 geren «deshonra» guerena 24 geriza «sombra» gueriza 495, guer[i]zan 371 gero «después» guero 166,510 geroengo «postrero» gueroengo 194 gerra «guerra» guerra 131 gertu «aparejado» guertu 306, guertua 160, guertuago 331 geun «telaraña» geunac 298 gexto «malo, perverso». Vide gaxto. guextoa 71, 135,213, 428, gextoa 156, gestoa 151, 169, 363, gextoagoac 427, guextoac 19, 136 gextoac 371, guextoaganic, 243, guextoan 107, guextoay 100, gextocoa 107, guextoric 18 gextoto «mal (adv.)». Vide gaxtoto. guextoto 341 gibel «hígado». Vide kibel. guibeleco 141. gino «hasta» guino 81,210 gitxi «pocoís)» guichi 88, 119, 275, 285, 383, 384, 453, guichiac 260, guichietara 306, guichitara 186,438 gitxia gitxia «poco a poco» guichia guichia 61, 350 gizon «hombre» guizon 390, gui~on 375, 405, 413, 499, 546, guizona 188, 390, gui~ona 378, guizonetan 391, guiconoc 245. . gogatera «pensamIen- to» gogayeren 395 gogo «pensamiento» gogoa 63, 398, 413, 419,458 211 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) gogoko «mental» gogoco 381 gogor «duro, recio» gogor 356, gogorrari 539 goien «alto» gojenean 286 goiz «mañana». Vide gox. goyz 475 Goliz «Górliz« Goliz 334 gonzonzalla «acomo- dador» gomonzalleac 496 gondu «provecho» gondu 514 gora «arriba» gora 507, 508 gora izan «alzartse)» goraetan 211, gora 343>(gorde «guardar» gorde 320, gordeyté 351 gorputz «cuerpo» gorpuz 237, 447 gorri «rojo, colorado» gorri 322, gorrita 384 gorroto «mal queren- CIa» gorrotoa 71 goru «rueca» gorhua 63 gosagogor «recia al hambre» gosa gogor 356 gosaldu «almorzar» gossaldu 161 gose «hambre, ham- briento» 212 gosea 276, 287, 471, goseac 206, goseen 523, gossea 193 gox «mañana». Vide gOlZ. goxean 517, goxera 439, gojago 450 goxetiko «temprano» goxeticoa 440 goxtu «madrugar» gojtu 437 gozo «sabroso» go~o 267, go~oa 460 grisol «turma» grisolac 39, 115 gu «nosotros» gu 125, gugan 529 gudu «guerra» guduan 7, gudura 21, 165, 383, guduraco 331 gura «ganoso» gura 81, 157,402 gurari «deseo» gurari 164,248 gurdi «carro» gurdiac 305 guren «victoria» guren(da) 308" gUrt «manteca» guria 513 guzti «todo» gustia 469, gustiac 326, gustiz 135, guztia 16, 533, guztietan 123, guztioc 316, 467, guztioencat 318 guztiko «del todo» gustico 43, guztico 447 guzur «mentira» guzurrac 59, guzurraz 57 1 i «tú» y(laso) 88, y(lacoa) 328, yc 234, yrezat 470, yri 13 -':-i(n)- «dar» bacint 409, balinde 91, baniquecu 91, 409, diada 174, dienean 192, diqueada 233, diquec 265, eguzu 304, yquedac 233, yndac 174, yndauz 429, 556, ibai «río» yuaya 6, ybayac 214 ibar «llano» ybarrac 211 ibarbako «sin valle» ybarvacoric 262 Ibarguen «Ibargüen» Ybarguengorean 273 ibarjaun «merino» ybarjaun 349, ibini «poner» ybini 9, 177 ide «igual» ydeaz 240, 489 ideko «igual» ydeco 403, ydecoa 363 ideren «hallar». Vide edaran. yderayté 351 idi «buey» REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZTEGIA ydi 121, 152, ydia 378,389, ydiac 305, 429, ydiencat 180, ydioc 452 idoro «hallar» ydoro 336, ydoro 343::ifini «poner» yfinc 192::igarartean «hasta pa- sar» ygarartean 545 tgaro «pasar» ygaroa 144, ygarota 418, digaran 231, igazko «de antaño» ygazco 80, 84, 528 igini «entender» yguini 418 igUi«aborrecer» ygUl 132, yguy 3, 493,494 ikaratu «temblar» ycara<;en 352 ikasi «aprender» ycasi 241, icasterren 553 ikaskura «deseoso de saber» ycascurago 22 ikaztobi «carbonera» ycaztobico 507 il «morir, matar» yl 227(3), 379, 429, 452, 535,. yla 199, (ba_) 523 ylac 56, ylari 119, ylgo 212, yllac 84, ylteco 165 ilbeera «cuarto men- guante» ylbeeran 558 ilun «oscuro» yluna 43 imint «poner». Vide ibini, ifini. daminda 99 inardun «continuar en eltrabajo» ynardun 540 indar «fuerza» yndarra 27 indarsu «fuerte» yndarsuen 403 induska «hozar» yndusca 379 insaur «nuez, nogal» ynsaur 366, ynsaurra 344, ynsaurrac 226 insausti «nogal» ynsausti 467 inude «ama» ynudea 55 inurri «hormiga» ynurria 81, ynurriari 183, 526 inziri «gruñir» ynciria 380 iñartxi «envidia» hiñarchi 112 iñes «huida» yñes 422, yñez 243 iñor «alguno» yñori 13, 189, 312, ynoc 153, 166 iñox «nunca» ynox 331 -tO- «decir» dio 113, 340, 393 ipirdi «culo» ypirdia 33, ypirdian 385, ypirdico 469, ypirdira 247 irabazi «ganar» yrabaci 103, 319, 513, yrabacia 301, yrapaci 155 iradu «a prisa» yradu 83 irakatsi «mostrar» yracasten 104 irakin «hervir» diraqui 56, 146 irapazi. Vide irabazi. irato «ahogar» yrato 444 iratxo «fantasma» yrachoen 301 iraun «baldón» yraunic 189 irazi «colar, exprimir» yraci 177, yracia 301 ire «tu» hire 396, yre 227, 234, 240, 269, 402, 431 irol «caduco» yrolagaz 185 trngau «desabrido gruñidor» yrrigau 482 iru «tres» yru 108,342,374 irudi «parecer» dirudi 171, 467, 483, 497, dirudian 370 irun «hilar» yrun 195 irunsi «tragar» yrunsi 37, 214 iskillu arma» ysquilluac 7 iskillots «arma» ysquilosay 404 isuski «escoba» ysusqui 65 itogin «gotera» ytoguinac 16 213 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) itsaso «mar» ysasoa 135, ysasoac 214, ysasoan 451 itsi «cerrar» ysian 123, yssi 26 itsu «ciego» yssua 426 iturri «fuente» yturriac 214 itxadon «esperar» ychadonaz 60, ychadonic 457, ychadoc 296 itz «palabra» hiz 285, 374, yz 170, yza 216, hizerean 378 itz egin «hablar» yz eguic 194 izan «ser»; aux. llltranso (indicat.) yr;an 314, yr;ango 403, yzaytea 2, yzayten 375, aja 240, ajare 158, ax 31, 405,451, axa 31, badira 403, baysta 35, cara 132, dan 109, 154, 364, 459, 515, dana 12,69,97, 106, 141, 310, 311, 420, 448, 504, danari 341, danarren 27, danean 97, 494, daneguino 310, dira 7, 48, 115, 149, 211 (2), 403, 449, direanac 315, direaneguino 315, dyra 433, esta 166, 384, ezta 24, 123, 221, 262, 303, 458, 460, 497, 503, eztan 214 216, 242, 287, 349, 415, eztá 53, eztana 181, 423, 456, eztame 36, gara 212, 248, 329, garea 125, 334, jacanari 521, jacazá 526, jat 424, licate 69, 287, nax 300, nayz 57, (gasjta 118, (vslta 151, vada 29, 460, valiz 508, vaynzate 293, vaysta 20, zala 358, zan 557, zara 144 izeko «tía» yr;ecoa 154 izotz «hielo» yzoz 511, yzozac 492, yzozen 447 izpizatu «renegar» yzpicazen 370 iztanda «reventar» yztanda 181 J ja(i)gi «levantarse» iaygui 294, jaigui 560, jagui 394, jaguiterren 430 jai «fiesta» jaya 3 jaibal «infructuoso» jaybala 321 Jainko «Dios» Iayncoac 265, Iayncoari 339 Jato «nacer» jayo 107, 328, 360, 526, jayayten 448 jaiparri «nuevo naci- miento» jay (pa[r]rira) 486 jakin «saber» jaquitea 554, baguineaquique" 406, daqUl 307, daquiana 340, daquianac 187, 375, daquie 92, daquique 187,375, daquit 505, eztaquit 154, eztequiá 431, lequique 241, ma- nequi230 jakindun «sabio» jaquindun 140,200, iaquindunen 200 jakiteria «sabiduría» jaquiteria 27 jala «comedor» jala 23 Jan «comer» Jan 95, 314, 329, 342, 345, 480, 532, Janac 438, Jango 532, jateco 204 janzi «vestido» jancia 193, janciric 478 jaraunsi «heredar» iaraunsi 319. . Jarrazgz «segUlr» jarraygui 341, arrayo 183. . . Jarram «segUlr» jarrain 440 jarrekin «hallar» jarrequin 344 jarri «ponerse, sentar- se» jarri 385, 559 jarrugi «encontrar» jarrugui 341 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZTEGIA [ate «comida» iate 213, jate 17 [atxi «ordeñar» jachiago 8 ;aube «dueño» iaube 54, jaubea 551, jaubeen 286 [aun «señor» iauna 295, iaunac 85\ jaunen 371, 550, jaunoc 126. Vide etsajaun, ibar- ¡aun. faungoiko «Dios» Iaungoycoa 1, 256, 491,Iaungoycoagan 529 taus: «caer» iauxi 198, jausico 557, iausxten 211, jauxten 456 [auso «sostener» jauso 27 jazleer« «vestido» iazquereac 220 ferusaler.n «Jerusalem» Ierusalemera 311 .. .. ttra «regocIJo» jira 48 ;0 «majar, herir» jo 72, 517, iac 272 loan «Ir» joana 118, doa 61, 94, 107, 156, 166, 176, 229, 275, 353, 360, 383, 499, 541, 560 (d[o]a), doean 223, estoa 481, eztoa 123, goaquez 165, hoa 173, hoeaneá 36, joacu 507, joatan 425, lioaque 350, noa 83 jolas «regocijo» jolasa 122, jolasic 206 jopu «siervo, súbdito, criado» jopu 551, iopua 435, jopua 286, 292 jorratu «escardar» jorratu 236 justuri «trueno» iusturiaen 201 K kaden «torzuelo» caden 37 kain «niebla» cayna 447 kale «calle» calean 36, 48 kalta «daño» calta 510 kalte «daño, perJUI- CIO» calte 271, 376, caltea 205, 274, 282, 341, 484, caltean 209, 374 kanta «canto, cantar» canta 474, cáteac 517 kantari «cantor» cantari 19 kantatu «cantar» cantazean 70, catazean 517 karkax «aljaba» carcaj 228 katu «gato» catu 477, catuac 468,532 ke(e) «humo» quea 473, 507, quehea 360, queheac 364, queheric 53 kendu «quitar» quendu 136 kibel «espalda» quibel 239, 466. Vide gibel. kirola «regocijo» quirolan 63, 116 kirru «cerro» quirrua 195 koikari «sobradísima» coycari 497 koipatsu «pringar» coypasu 225 kuku «cuco» cucuen 70 kume «hijo» cume 64 L laar «demasiado». Vide lar. laarric 45 laba «horno» laba 557, labea 355, 488,557" labio «rabicorto» labio 14 labur «corto». Vide txabur. labur 59 lagun «compañero» lagun 81, 347, laguneena 60, lagunen 401, 516, laguneneco 473 lako «como» (y)lacoa 328, 215 lander «pobre» landarrerari 265 langin «oficial» languinac 204 lanza «lanza» lancea 326 laño «niebla» lañoa 4, 439 lapiko «olla» lapico 69 lapur «ladrón» lapurrac 203, 496, lapurroc 80 lar «demasiado». Vide laar. lar 438, larra 30, larrac 186, 260. larritu «congojar» [arricen 260 laru «overo» saruc 335':' laso «como» (y)laso 88, laso 344(2), lasoa 413 lasun «muble» [acuna 72 lastategi «pajar» lastategui 399 lastazaku «costal de paja» lastacacu 390 laster «presto, apresu- rado» laster 173, 258, lasterra 29, lasterrago 184 lasto «paja». Vide lastategi, lastazaku. lasto 537, lastoa 346 lastozko «de paja» lastozco 202 216 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) latz «áspero» laz 14, 518, laza 269, lacac 508 laurenbat «sábado» laurébatic 159 lauzatu «tejado» laucatu 210 laztan «abrazo» laztana.205 laztan izan «querer» laztan 55, 68, lege «ley» legue 261 legez «como» legez 127(2), leguez 195(2),454 lei «yelo» leya 44, 512, leyen 439 leku «lugar» lecua 69, lecuan 53, 209, 559, lecurean 364, lecuti 223 lelengo «primero». Vide lenaengo. leIengo 408 lelo «canción» leIoa 515 len «antes» len 510, lenago 58, 86, 194 lenaengo «primero». Vide lelengo. lenaengo 65, 376 leor «seco» leorr 87, leorrean 229, leorrerean 436 leusindu «halagar» leusindu 205, leussindu 372 leze «cueva» . lecereá 368 liburu «libro» liburu 479 lioba «sobrino» llouea 154 lo «sueño» lo 366, loa 276, 425, loac 506 loben «cornado» loben 429 loi «encenegado» loyac 47 loitza «lodo» loyza 358, loycaen 44 loka «temblante» loca 398 lora «flor» lora 269 loratu «florecer» lora 145 lotsa «vergüenza» losa 119 lotsabaga «desvergon- zado» losauagueac 66 lotsaga «sinvergüenza» lotsaga 263, losaguea 469 luki «raposo» luqui 64, luquiari 437 lupari «atolladero» luparia 367 lur «tierra» lurra 9, 400, lurrac 264, lurren 264 lurrun «vapor» lurruna 84 luzatu «alargar» luzatu 490 luze «largo, luengo» luce 268, luzea 289, lucea 276, lucea 549, luceac 16, luceac 487, luceago 8 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZTEGIA M mal «mesa» maya 549, mayra 39 maiatz «mayo» maiaz 552, mayaz 43, maya<;a 534, 535, mayaza 269, mayacean 115,268, mayazean 411, maya<;eco 39, maya<;ecoa 416, mayacecoa 266 maker «contrahecho» maquerra 290 makur «tuerto» macur 207 mandatari «mensaJe- ro» mádataria 511 mandaziii «mulatero» mandazaic 302 mantu «manto» mantua 160 marka «nao» marcaac 451 marra «Joya» marraac 504 matrazu «virote» matracu 51, 485, matrazu 228 Matxin «Martín» Machini 160 maurtu «desierto» maurtuti 36 mendel «orillo» mendela 20 meni- «tregua» meniacgayti 404 mergatz «desabrido» mergaz 518 Meterii «MeterioMeterij 330 mü «lengua» mi 169, miyac 271 mika «picaza» mica 174, miqueari 464 min «dolor» min 74, mina 114, 385, 447, mmago 169,449 mmgarrl «causa do- lor» mingarri 392 minte «peste» mintea 169 mintegi «vivero» minteguia 207" mirabe «sirviente» mirabe 306, mirabeari 525, miraueac 487 mizka «abundosa de regalo» mizca 520 mizkeria «abundan- CIa» mizqueriac 519 modu «manera» modu 103 motel «tartamudo» motel 170 mun (egin) «besar» mun 250 murko «cántaro» murcoa 94, 191 mutil «mozo, mucha- cho» mutil 42, 136 Muxika «MújicaMuxica 270 N nagl «perezoso» naguia 294, naguiac 90 nagusl «mayor» nagusi 27 nai «deseo» naya 164, 248, 336, nayra 83 nai (izan) «querer» nay 114, 127, 139, 170, 282, 382, 410, 427, nayago 40, naztauenac 243, naztoana 470, nazu 113 . ..natz «o, SIquIera» nayz 288, 465 . . natz... natz «o» nayz... nayz 99 narrea «linaje» narrea 303'¡' narru «cuero» narrua 281 negar «lloro» negar 555, negarra 325,:448.' negarrez 96 negu «mviernox negu 304, neguan 373 nekatu «trabajar» neca 553, necaetá 504 neke «trabajo» neque 3, 104, nequea 185, 274, 282, 545, nequearen 41 neska «moza» nesquea 174, 195, 274, 313, nesqueac 374 neu «yo» neure<;at 445, neurez 91 neure «mío» neure 82, 421, 473 217 nz«yo» ni 179, 452, 535, nic 67,421,422,478 nola «cómo» nola 508 norbera «cada cual» noc verac 363 nox «cuando» nox 300, 505 noxal «vaca con cría de dos años» nojala 505 o oasun «bien/es)» oasun 531, oasuna 484 oba «mejor». Vide obe oba 293, 432, 440, obago 321 obatu «mejorar» obatu 365 obe «mejor». Vide oba obe 29, 30, 320, 322, 473, obea 37, 109, 154, 288, 427, 508, 531, 542, obeago 2, 278,388 odol «sangre» odo1208, 237, odola 513, hodolac 146 odolbako «sin sangre» odolbacoa 308 oe «cama» hoea 222, oean 217, hoera 430 ogasun «haberes» hogasuna 161 ogen «engaño» ogenic 243 218 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) ogz«pan» ogui 247, 304, 502, 537, 539, oguia 43, 86, 224, 318, oguiac 129, oguiagaz 246, 500, oguiari 48, oguien 23, oguiz 263 oi «soler» oy 35, 248, 341, 550 oial «paño» ojal 541, ojala 20 oian «desierto» ojanera 338 okela «tajada» oque1ea 176, 337, 468 okin «panadero» hoquin 373 ola «ferrería» oleac 15 Olaso «Olasoolaso 88 olo «avena» oloa 346 olla(a)r «gallo» ollaarra 292, ollar 77, ollarrerean 219 ollo «gallina» olloac 219, olloari 346 on «bueno» on 125, 141, 203, 267, 330, 337, 371, 451, hon 31, ona 2, 46, 98, 175, 188, 197, 215, 293, 431, 505, 541, onac 46, 113, 115, 213, 546, honac 42, onaganic 303, onari 239, 285, honari 26::-' onean 332, onerean 175, onez 469, ornc 45, 51,302,377,485 on izan «venir bien» ongo 430 ondasun «bien, haber» ondasuna 297, ondasunac 433 ondo «bien» ondo 158, 240, 265, 268,342,494 onegi «demasiado bue- no» oneguia 224 onua «conseJo» hon huaric 153 onbide «camino de buenas» onbide 476 ondabarren «principio y fin» ondabarrenic 143 oneretxi 1) «amar» on erexteco 339, on derexta 556, onderextanari 257 2) «amor» onerextea 559 3) «amante» onerechiac 327, onerechien 242 onzoeri «logrero, no menester» oncoeriac 89, onc;o[e[ricat 244 oñ «pie» hoña 9, oñac 87, 142,453, oñean 288, 555 oñatu «cansarse» oñatu 365 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZTEGIA oñatz «pisada» oñaca 418 oñon «porfiar, hablar, gruñir» oñon 19, 179, 305 opaetsi «ofrecer» opaesi 470 oparin «necesidad» opannac 75, 244, opa[ri]nari 78\ oparyna 140" ope «abril» opeco 266 opeil «abril» opeyl 129, opeileco 416 or «mastín, perro» ora 86, 347, oragaz 246, oric 349, orac 377,380 oratu «apañar, trabar» ora 230, oracen 298, oraetan 144 orbanbaga «sin man- cha» orban 174 orbide «andadura» orbiden 104 ordi «borracho» hordiaganic 536 ori «ese» orrec 228, orretarean 228, orri 422 oro «todofs)» oro 223, 245, oroc 92, 170, 533, oroen 198, oroencat 256, oroenzat 491 oroldi «moho» oroldiric 5 ortz «mella» orcac 268 orzitu «enterrar» orzituac 93 oski «zapato» osqUl 275, hosqui 288 oso «sano» osoa 288 ospe «fama» ospe 188, hospe 2, 107, ospea 507, 542 ostatu «posada» ostatua 110 oste «después de». Vide edatoste. ostean 41, osteco 425 osteiren «postrero» osteyren 448 ostendu «atrasarse» ostenduco 144 ostiko «coz» osticoa 180, 363 ostu «esconder, robar» ostu 405, hoxtuac 544 otorde «trueque de pan» otorde 534 ots «sonido» ossac 226 otsail «febrero» hosaylean 323, 368, osaylgo 89 otso «lobo» oso 538, ocshso 133, oshso 471, oshoa 338, osoac 345, oshsoac 74, 480, osoen 337, 347 otu «rogar» otu 217, '545, hotua 550, otuago 255 otz «frío» oz 142, oza 478, ozac 552, ocac 535, otzitu «enfriar» ozituago 449 oza. tan E?] 543 ozpin «vinagre» ozpin 267 p paga. Vide gaxpaga. palagadu «prestar» palagadua 388 parrau «hermitaño». Vide perrau. parrahua 220 parri. Vide jaiparri. pe «debajo» petan 366 peko «sospecha» peco 425 peltz. Vide beltz. pere. Vide bere. perrau «hermitaño». Vide parrau. perrau 419 Peru «Pedro» Peruc 421 pilotu «piloto» pilotuen 218 Plenzia «Plencia» Plencian 167 porru «porrina» porru 330 posako «forzado» posaco 377 poz «regocijo, alegría» po<;a 41, pozac 552, pozean 412 pozkarri «que causa regocIJo» pozcarri 443 219 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) prest «aparejado» prest(itu) 204 prestu «valioso» prestu 166, 283, 306 prestuez «que no vale» prestuez 216 putxa «cuajada» pucheac 247 putz «soplo» puza 469 puztu «hinchar» puzchoan 181 s sabel «vientre» sauel 381, sabela 99, sabelean 365, sabelera 311 sabeldun «barriguda» sabelduna 190 sagasti «manzanalsagastia 177 sagu «ratón» sagu 117, sagua 298, saguac 532 sai «buitrera» sayra 361, 362 salda «caldo» saldabaga 543 saldu «vender» saldu 541 samari «rocín» samarien 363 sardid «sardina» sardia 128 sari «dádiva» sari 157, saria 283, 497 sartu «entrar, meter» sartu 123, 481, sar 98,209 220 sats «basura» sasez 99 satsitu «estercolar» sasitu 236 séi «niño» sey 523, seyac 238, seyacaz 560,seyari 55 séizaro «niñez» seyzaroa 166 seme «hijo» seme 108, semea 193, 278, 382, 450, semez 235 senar «marido» senar 290, 338, 555 sendari «gallardía» sendari 87 sendatu «robustecer» sendaquique 251 sendo «crecido, robus- to» sendo 163,268 senikide «semejante compañera» seniquide 376 sinistu «creer» sinistu 384, sinisturic 76 soloi «heredadiego» soloy 522 sorotsi «atender, ca- tar» sorosi 78, 152 su «fuego» su 146, 304, 534, sua 135, 364, 473, suac 328, suen 324, surean 360, suric 53 suate «cocina» suateá 33 subako «sin fuego» subaco 237 suegur «leña de fuego» suegur 198 supita «refrán» supitac 32 sutanz- «amor del fue- go» sutanzean 323 T tao Vide eta. tako «para» tacoc 82, tacoencat 533 tamal «lástima» tamal 78 tilista «lenteja» tilista 50 to «toma» to 40 Totakoxe «Toticatotacoje 306 trankart «engaño, fal- sía» trancart 49, 272, 437" tresnatu «aparejar» tresnacen 335 triska «salto, danza» triscan 79, trisquea 436 txabur «corto». Vide labur. chaburra 29, 289, 487. txakur «perro» chacur397, 477, 482 txamaratilla «cabe- zón» chamaratilla 168 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZTEGIA txantxardun «con arra- pIezos» chancharduna 168 txarri «cochino» charri 485, charriac 37 txipi «chiquito, menor, pequeño» chipia 354, chipiac 352, chipiago 500 txiriboga «mesón» chi[rib]ogaco 487'~ txiribogin «tabernero» chiriboguin 373 txirkanda «meñique» chircandea 192 txiro «pobre» chiro 3, 314, 435, chiroac 467, 493, chiroari 78 txita «pollito» chitac 39 Txordon «OrdoñoChordón 422 txori «pájaro» chori432, 474, choria 396, 457, choriari 230, choriric 528 u ubera «vado» vberen 299 uda «verano» huda 304, hudan 373 ugaraxo «rana» vgarajoen 436 ugatz «teta» hugazean 420 ukaondo «codo» vcaondoa 250 ukatu «negar» vcatu 510, vea 203 uko «negar» vcoa 203 ukuzka «sucio» ucuzca 560 ule 1) «pelo» hule 289, hulec 495 2) «lana» hule 498 ulertu «entender» hulerzen 216, vler 194, vlerretan 49 ulerzalla «entendedor» hullercalla 285 ulu «aullido» hulua 538 umagin «paridera» vmaguinari 111 ume «cría, criatura» hume 108, humea 264 un «tuétano» vna 524 unai «pastor» vnayoc 52 ur 1 «agua» hura 62, 147, 246, vrac 465, hurac 472(2), vretan 441, hurtan 217 ur 2 «cerca» hur 250 urdai «tocino» vrdaya 39 urde «puerco» vrde 47, 414, vrdea 278, hurdea 522, vrdeen 51, hurdeoc 379 urdindu «encanecer» hurdinetan 166 uren. Vide andrauren. urgazi «ayudar» vrgaci 339 uri «villa» huri 148, vria 294 urkatzalla «verdugo» vrcacalla 80 urrago «más cerca» vrrago 138, vr[r]ago 281 urratu «desgarrar» v[r]ratu 275 urrezko «de oro» hurrezco 253 urri «menguar» hurri 149(2), vrna 17 urrieta «octubre» hurrieteac 149 urrin «lejos» vrrin 350, vrrineric 542 urrungo «de lejos» hurrügo 344 urruti «lejos» vrrutireá 327, hurrutirean 147 urte «año» vrte 50, 292, hurte 43, 150, 151, 321, vrtea 109, 300, hurteagati 231, hurtealango 191, vrtean 459, hurteen 286 urten «salir» hurten 364, hurteyten 368, hurte (ez eban),228 urtigi «tirar» vrtigui 405 urun «harina» hurunic 287 221 usategi «palomar» vsategui 11 uso «paloma» vso 133 uste «pensar» vste 335 usteldu «podrirse» vsteldu 199 ustrall «vasija» vstrall46 uts «vacío» vs(ta) 151, vz 464, husa 317, vsa 443, hussa 469, vshsa 442(2), vsean 412, hussic 333 utxa «arca» huchan 541 uuñ «ladrón» huhuñenerean 544'~ uzatu «ahuyentar, es- pantar» vza 165, vcatuac 5 uzen «nombre» hucen 414, huzena 461 uzkarti «pedorro» vzcarti 33 uzkurtu «agacharse» vzqur 251 z zaar «viejo». Vide zar. zaarra 399, 479, caarra 475, ~aarrago 22, zaarrac 538, zaa[r]raren 465 zaarza «vejez» zaarza 396 zajagauzi «dejativozajagauzi 506 222 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) zaku. Vide lastazaku. zaldar «divieso» caldarra 503 zaldi «caballo» caldi 480, caldiari 217 zamarra «zamarro» zamarra 508 zanbide «camino de venas» canbide 476 zar «viejo». Vide zaar. zarra 415, 482, 488, 503, carra 24, 355, zar[r]a 510, zarrac 177, zarrari 178, ~arrari 104, 121, 215, zarren 450 zaran «cesto» zaran 34 zartegi «vejez» carteguia 486 zarzaro «vejez» carzaroco 531 zauri «herida, llaga» zauri 42, zauriac . 449 zazpi «siete» cazpi 421 ze 1 «que» ceI, 40, 54, 69, 112, 165, 166, 184, 320, 322, 432, 468, 505, 556 ze 2 «no» ce 36, 152, 162, 166, 189, 257, 271, 312, 336, 401, 490, 501(2), 516,525,536 zein «cuál, cómo» ~eyn 154,497 zeja «mercado» cejan 33, 253, cejara 82 zeken «avaro» ~equenaen 484 zela «silla» celaracoa 480 zelai «plaza» celayan 241 zelan «así, cual» celan 20, 478 zelango «cual, que tal» celangoa 35, 92 zelata «acechando» celata 38 Zeledon «Celedón» Celedon 330 zematu «amenazar» cematuoc 23, 93 zenzun «JUICIO, seso, entendimiento» zenzun 481, cécun 289, zencuna 7 zer «que» cer 384(2) zerraldo «anda» cerraldoetan 420 zeru «cielo» cerurean 232 zidor «sendero» cidorrec 367 zija «cuña» ciya 182 zinbot «desperdiciada» cinbota 259(2) ziri «clavija» ciria 428 zirol «zapatero» zirola 21, cirola 275 zitaldu «ensuciar» citaldu 47 REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZTEGIA zitel «pusilánime» zitel21 zotz «palillo» zoca 25, zozes 417, 417 zor «deuda» zor 394, 430, 475 zordun «deudor» zordun 249 Adizkitegia A (eros)aala 101. Vide "ezan. adi 1, 116, 158, 240, 553(2). Vide "edin. aite 394. Vide "edin. aja 240. Vide izan. ajare 158. Vide izan. aquio 257, 411. Vide "edin. (send)aquique 251. Vide "edin. aroa 21. Vide eroan. arrayo 183. Vide ja- rratgt. aude 316. Vide "edun. ax 31, 405, 451. Vide izan. axa 31. Vide izan. aye 227. Vide egin. ayte 394, 462. Vide "edin. azauenac 101. Vide ezaun. zorrotz «agudo» zorroca 539 zozkera «suerte» zozquereac 67 zozpal «astilla» cozpalac 483 zu «vos» zuc 67 zulatu «horadar» culatu 16 B bacint 409. Vide -i(n)-. badabil 79. Vide ebili. badagui 348. Vide egm. badaguic 33, 215, 540. Vide egin. badeguioc 13. Vide egm. badeustacu 490. Vide "edun. badira 403. Vide izan. badoc 124. Vide "edun. baguineaquique" 406. Vide jakin. balinde 91. Vide -i(n)-. banabil 76. Vide ebili. banequio 10. Vide "edin. baniquecu 91, 409. Vide -i(n)-. baocu 410. Vide "edun. zur «madero» zur 428 zure «vuestro» curea 445 zuri «blanco» curi 245, curia 511, curiac 421 zurz «huérfano» zurz 450, zurea 199 baquio 251. Vide "edin. baynabil 478. Vide ebili. baysta 35. Vide izan. bayt 407. Vide egin. becaz 453. Vide egarri. begui 72, 243. Vide egm. berama 465. Vide era- mano beycut 410. Vide egin. bez 271. Vide esan. bez 165, 166,363,454. Vide "ezan. bidi 188. Vide "edin. boc 296. Vide "edun. e c;;agoquez 18. Vide egon. caquidaz 361. Vide "edin. 223 ~ara 132. Vide izan. ceguic 73, 558. Vide egtn. ceguic 366. Vide egin. cegUloc 217. Vide egtn. ~egUloc 272. Vide 'egtn. cidi 358. Vide "edin. cidi 294, 486. Vide "edin. citea 386(2). Vide "edin. citean 52(2). Vide "edin. cizan 294. Vide "ezan. D daben 6. Vide "edun. dabenac 72, 284.'Vide "edun. dabil 299, 534. Vide ebili. dabilena 3, 200, 365. Vide ebili. dabilz 451. Vide ebili. dacar 213, 293, 318, 512. Vide egarri. dacarrena 472. Vide egarrz. dacaz129, 492, 552. Vide egarri. dacus 327. Vide ekusi. dacusena 426. Vide ekusi. dago 143, 423, 424, 521. Vide egon. dagoan 434. Vide egon. dagoana 38, 365. Vide egon. 224 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) dagoc 1. Vide egon. dagoz 477. Vide egon. daguiana 418. Vide egtn. daguianac 34, 95, 338. Vide egin. daguianean 382. Vide egtn. dajijgü 479. Vide egin. daminda 99.Vide imini. dan 109, 154,364,459, 515. Vide izan. dana 12, 69, 97, 106, 141, 310, 311, 420, 448,504. Vide izan. danari 341. Vide izan. danarren 27. Vide izan. danean 97, 494. Vide izan. daneguino 310. Vide izan. danzuana 238. Vide enzun. daqui 307. Vide jakin. daquia 525. Vide "edin. daquiala 514. Vide "edin. daquiana 340. Vide ja- kin. daquianac 187, 375. Vide jakin. daquidala 559. Vide "edin. daquie 92. Vide jakin. daquique 187,375. Vide jakin. daquit 505. Vide jakin. daroa 79, 196, 210, 238, 264, 368, 472. Vide eroan. daroean 468. Vide eroan. daroeanic 221. Vide eroan. datar 147. Vide etorri. datorrena 60, 333. Vide etorri. dau 153,203,247,351, 367, 448, 461. Vide "edun. daude 3 (2), 54, 85 (2), 414,440.Vide "edun. dauena 503, 532. Vide "edun. dauenac 55, 202, 258, 324, 326, 335, 351, 453. Vide "edun. day 33, 34, 385. Vide egtn. dayan 380. Vide egin. dayc 178, 336. Vide .. . egtn. dayda 422. Vide egin. daye 227, 452. Vide egtn. daygu 334. Vide egin. daygun 127. Vide egin. dayt 252. Vide egin. decala 95, 532. Vide "ezan. degun 127. Vide "edun. demaen 454. Vide emon. demanac 325. Vide emon. derexta556. Vide eretxi. deroat 82. Vide eroan. det 50, 370. Vide "edun. REFRANES Y SENTENCIAS-EN HIZTEGIA deuse 13. Vide "edun. deusenari 454. Vide "edun. deuso 519. Vide ~-e- dun. deustae 49, 389. Vide "edun. deustat 49. Vide '~e- dun. deyat 40. Vide egin. deye 116. Vide egin. deyque 136. Vide egin. diada 174. Vide -i(n)-. dienean 192. Vide -i(n)digaran 231. Vide iga- ro. dila 415. Vide "edin. din 195(2), 198. Vide "edin. dina 209, 249, 385, 560. Vide "edin. dinean 275. Vide "edin. diqueada 233. Vide -i(n)-. diquec 265. Vide -i(n)-. dio 113, 340, 393. Vide -lO-o dira 7, 48, 115, 149, 211 (2), 403, 449. Vide izan. diraqui 56, 146. Vide irakin. diratá 136. Vide atera. direanac 315. Vide izan. direaneguino 315. Vide izan. dirudi 171, 467, 483, 497. Vide irudi. dirudian 370. Vide irudi. ditean 145.Vide "edin. ditu 504. Vide "edun. dituz 89. Vide *edun. doa 61, 94, 107, 156, 166, 176, 229, 275, 353, 360, 383, 499, 541,560 (d[o]a). Vi- dejoan. doala 269. Vide "edun. doan 514. Vide "edun. doana 139, 530. Vide "edun. doaneá 382. Vide "edun. doe 124, 396, 540. Vide "edun. dodan 559.Vide "edun. dodana 82. Vide "edun. doean 223. Vide joan. dogu 164, 329, 533. Vide "edun. doguna 314, 329. Vide "edun. dogunean 459. Vide "edun. doque 87, 325. Vide "edun. doquee 215, 439. Vide "edun. doqueda 505. Vide "edun. dot 40,91, 112,300,398, 430.Vide "edun. du 206, 220, 258. Vide "edun. dyc 25. Vide "edun. dyra 433. Vide izan. E ecac 411. Vide ~-ezan. eban 228, 364. Vide "edun. eban 343~-. Vide "edun. ebanae 343. Vide "edun. eguia 319, 535. Vide egzn. eguie 9, 162, 194, 336, 501, 536, 548. Vide egzn. eguidacu 490.Vide egin. eguioe 152, 178, 265, 339, 466. Vide egin. eguzu 304. Vide -i(n)-. emac 189, 272, 312. Vide emon. emayoc 25. Vide emon. enoe 402. Vide "edun. equida 344.Vide "edin. erecan 167. Vide ero. erexqueoe 312. Vide eretxi. esae 98, 439. Vide "ezan. esta 166, 384. Vide izan. estau 302. Vide "edun. estoa 481. Vide joan. euan 345. Vide "edun. eue 501. Vide "edun. euquee 234.Vide "edun. eusta 244. Vide "edun. (uea)eyquee 20Y. Vide egin. 225 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) eyquec 36, 227, 290. Vide egin. ezac 136, 194, 355, 382. Vide "ezan. ezana 401, 516. Vide "ezan. ezarc 313'<. Vide eza- rrz. ezauz 429. Vide ':-e- dun. G gaquioza 440. Vide "edin. 226 gara 212, 248, 329. Vide izan. garea 125, 334. Vide izan. goaquez 165.Vide joan. H hoa 173. Vide joan. hoeaneá 36. Vide joan. J jahilt 398. Vide ebili. jacanari 521. Vide izan. jacazá 526. Vide izan. jat 424. Vide izan. jatordala 425. Vide etorri. jatorguz 232. Vide etorri. joacu 507. Vide joan. joatan 425. Vide joan. L lecarque 186. Vide ega- rrz. lecusque 145. Vide ekusi. lemayo 284. Vide e- mono lequique 241. Vide ja- kin. lequiquet 10. Vide '>, AS]U-n argitaratzekoa. _ , & Lakarra, J., prestatzen, Gipuzkera zaharreko testuak. Altuna, P., 1979a, Versificación de Dechepare. Métrica y pronunciación. Mensajero, Bilbo. _, 1979b, Etxepareren hiztegia. Lexicón dechepariano. Mensajero, Bil- bo. _, 1982, «Leizarraga irakurtzen», Mundaiz 22-23, 100-102. _,1994, «Bertsolerroa», Euskera 39: 3,1221-1231. _, & J. A. Lakarra (arg.), 1990, Manuel Larramendi. Euskal testuak. Andoaingo Udala, Donostia. Altzibar, X., 1985, «Renteria, Uriarte y el euskera de Plentzia», Plentzia. Azterlanak / Estudios 1, 55-119. _, 1992, Bizkaierazko idazle klasikoak. Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo. Añibarro, P. A., [XIX. m. hasiera], Gramática Bascongada. L. Villasanteren arg., AS]U 3 (1969), eta, separata gisa, Donostia 1970. _, 1802, Escu-liburua. Faksimila, Donostia 1978. _, [XIX. m. hasiera], Voces bascongadas diferenciales de Bizcaya, Guipúzcoa y Navarra. L. Villasanteren arg., Bilbo 1963. Apraiz, O. & Knórr, E., 1978, «De la toponimia euskariana en Alava», BISS 22,289-304. Arana, J. A., 1976, «Gabon Canta de Guernica de 1757», Euskera 21, 88-98. _ , 1979, «Marijesiak», Dantzariak, otsaila-ekaina-iraila. _, 1981, Canciones de Navidad. Gabonetako Kantak. Bilbo. _, 1984, «Sebastián Antonio de la Gandara, Bizkaiko idazlea», Euskera 29: 2, 499-510. _ , 1987, «Betolazaren Doctrina Christiana», Euskera 31, 505-526. Arejita, A., 1983, «Canción Vizcayna. Domingo Egikori gorazarre kantua (XVII. mendea)», Euskeraren Iker-Atalak. 2, 137-181. _, 1984, «Aditzaren komunztaduraz ohar batzuk», Hizkuntza eta literatura 3,7-15. 230 BIBLIOGRAFIA _, 1988, «Domingo Heguiari Kantua. Textoa eta lexikoa», Litterae Vasconicae 4, 7-51. _, 1991, «XVII. mendeko Bizkaiko amodio-kantu ezezagun bat: Enojaduric», Litterae Vasconicae 5, 9-20. _ , & Alberdi, M., 1985, «Amiletaren dotrinea (XVII. mendea)», Euskeraren Iker-Atalak 3, 7-68, Bilbo. Aresti, G., 1971, «Flexiones verbales empleadas por Pedro de Axular en su obra Gero», FLV 3, 197-221. _, 1972, «Flexiones verbales empleadas por Leizarraga de Briscous en sus traducciones vascas de 1571», FLV 4, 157-194. _, 1973, «Léxico empleado por Leizarraga de Briscous», FLV 5,61-128. Arocena, F., 1960, Garibay. Itxaropena, Zarautz. Arretxe,]., 1994, Basauriko euskara. Basauriko Udala. Arríaga, E. de, 1960, Lexicón bilbaíno. 2. arg., Minotauro, Madrila. Arzadun, M., 1731, Doctrina christianeen explicacinoa. 2. argo 1758. Arzamendi,]., 1981, «Euskallexikografiaren historiarako hastapenak» in ZZEE, Euskallinguistika eta literatura: bide berriak. Deustuko Unibertsitatea, Bilbo, 163-193. _, 1985, Términos vascos en documentos medievales de los siglosXI-XVI. EHU, Bilbo. _, & Azkarate, M., 1983, «Léxico de los refranes de B. de Zalgiz», AS]U 17,265-327. Aurrekoetxea, G., 1995, Bizkaieraren egituraketa geolinguistikoa. EHU, Bilbo, Azkue, R. M", 1897, «Esakuneak», Euskalzale» 1,28 hh. _, 1905-06, Diccionario vasco-español-francés. 2. argo eraskin batekin, Bilbo 1969. _ , 1923-25, Morfología vasca. 2. arg., LGEV, Bilbo 1969. _, 1935, «Evolución de la lengua vasca», Euskera, 57-120. _, 1933-47, Euskalerriaren Yakintza. Espasa Calpe, Madrila. Azpiazu, ]. (S.].), 1926, «Euskera zarraren apurtxoak», in Bigarren Euskalegunetako itzaldiak Donezteben. Bermeo. Bahner, W., 1966 [1956], La lingüística española del Siglo de Oro. Ciencia Nueva, Madrila. Baraibar, F., 1903, Vocabulario de palabras usadas en Alava y no incluidas en el Diccionario de la Real Academia Española. Madrila. Bataillon, M., 1966, Erasmo y España. Estudios sobre la historia espiritual del siglo XVI. 2. arg., FCE, México. Bile, M., Brixhe, C. & Hodot, R., 1984, «Les dialectes grecs, ces inconnus», BSL 79: 1, 155-203. Blasco Ferrer, E., 1986, «La posizione linguistica del catalana nella Romanía», ZRPh, 132-178. 231 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) Blecua, A., 1979, «La littérature apothegmatique en Espagne» in Redondo (arg.), 119-132. _, 1983, Manual de crítica textual. Castalia, Madrila. Bonaparte, L.-L., 1991, Opera Omnia Vasconice. J. A. Aranak prestatua, Euskaltzaindia, Bilbo, 4 lib. Bourland, C. B., 1974, «The Spanish schoole-master and the polyglot derivatives of Noel de Berlaimont's vocabulaire», Revue Hispanique 81, 283-318. BrambillaAgeno, F., 1984, L'edizione critica dei testi volgari. 2. arg., Padova. Camino, L, 1994, «Abiaburu bat aezkeraren azterketarako» in Gomez & Lakarra (arg.), 59-160. _, 1997, Aezkeraren azterketa dialektologikoa. Nafarroako Gobernua, Iruñea. Caro Baroja, J., 1945, Materiales para una historia de la lengua vasca en su relación con la latina. Salamanca. 2. argo Txertoa, Donostia 1990. _, 1972, Los vascos y la historia a través de Garibay. Txertoa, Donostia. Castaños, F., 1957, «El genitivo en vizcaíno antiguo», BAP 13, 60-69. _, 1979, La formación del plural en la lengua vasca. Bilbao 1984. Catalán, D., 1977, «Análisis semiótico de estructuras abiertas: el modelo «Romancero» in El Romancero hoy: Poética (= JI Coloquio Internacional sobre el Romancero y otras formas poéticas tradicionales, Madrid 1976). Gredos, Madrila. Chevalier, M., 1979, «Proverbes, contes folkloriques et historiettes traditionnelles dans les oeuvres des humanistes espagnols parémiologues» in Redondo (arg.), 105-118. Colón, G., & A.-J. Soberanas, 1985, Panorama de la lexicografía catalana. Encic. Cat., Barcelona. Combet, L., 1971, Recherches sur le «Refranero» castillan. Société d'édition «Les belles lettres», Paris. Conca, M. & Guia, J., 1996, Els primers reculls de proverbis catalans. Publicacions de l'Abadia de Montserrat, Barcelona. Coromines, J., 1972a, Tópica Hespérica. Estudio sobre los antiguos dialectos, el substrato y la toponímia romances. Madrila, Gredos, 2 lib. _, 1972b, «Breves notas vascorrománicas a propósito de la Fonética de Michelena» 1972a-n. _, & Pascual, J. A., 1980-91, Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico. Madrila, Gredos. Coseriu, E., 1977a, Tradición y novedad en la ciencia del lenguaje. Gredos, Madrila. _, 1977b, Estudios de lingüística románica. Gredos, Madrila. _, 1977c, «La geografía lingüística" in El hombre y su lenguaje, Gredos, Madrila. 232 BIBLIOGRAFIA _, 1978, Sincronía, diacronía e historia. Gredos Madrila. Covarrubias, S., 1611, Tesoro de la lengua castellana o española. Faksimila, Turner, Madrila 1979. De la Quadra, N. M., 1784a, Doctrina christinaubarena, Argitaragabea. [G. Bilbao ari da ASjU-rako honen eta hurrengoaren argitalpena prestatzen]. _, 1784b, Exercicio santo de ayudar a bien morir. Argitaragabea. Dodgson, E. S., 1897, (arg.), Modo breve de aprender la lengua bizcaína compuesto por el Ldo. Rafael Micoleta, presbítero de la muy leal y noble villa de Bilbao. F. de P. Díaz, Sevilla. _, 1898, «The Biscayan grammar. Vocabulary and bilingual dialogues of Rafael Micoleta (Bilbao 1653»>,RLPhC 31. 35-41. _,1901, «Quelques manuscrits basques biscayens», RLPhC 34.85-101. Elordui, A., 1994, «Bonapartek osaturiko bizkaieraren sailkapenak: iturriak eta erizpideak» in Gomez & Lakarra (arg.), 433-463. Elorza, G., 1977, «Oinatiko Arrazola etxeko rnanuskritoak», Euskera 22, 179-197. Ernout, A., & Meillet, A., 1979, Dictionnaire étymologique de la langue latine. Histoire des mots. 4. argo hobetua, Paris, Klincksieck. Esnal, P., 1994, «Puntua bertsolaritzan», Euskera 39: 3, 1233-1270. Etxabe, B.,1607, Discursosde la antigüedad de la lengua cántabra bascongada. México. Berrarg. faksim. LGEV, Bilbo, 1973. Etxaide, J., 1984, «-(e)za aditzerroa datiboko aditz-jokoetan autoreetan zehar», Euskera, 601-730. Etxebarria, J. M., 1991, Zeberio haraneko euskararen azterketa etnolinguistikoa. Zornotza, Ibaizabal. Etxebarria, J. M., 1985, «Plentziako batasunaren XIX. gizaldi erdiko lekuko dan J. Kruz de Renteriaren euskal testo ezezagun bat», Plentzia. Azterlanak I Estudios I, 247-282. Etxebarria, T., 1965-66, Lexicón del euskera dialectal de Eibar. Euska1tzaindia (= Euskera). Euska1tzaindia, 1984, Erizkizundi Irukoitza. A. Ma Etxaideren arg., Bilbo, 2 lib. Faithfull, R. G., 1962, «Teorie filologiche nell'Italia del primo Seicento con particolare riferimento alla filologia volgare», Studi di Filologia Italiana 20.147-313. Filipovic, R., 1986, «The beginings of lexicography in Croatia», in Hartmann (arg.), 65-73. Fisiak, J., 1988, (arg.), Historical Dialectology. Mouton, Amsterdam. _, 1990, (arg.), Historical Linguistic and Philology. Mouton de Gruyter, Berlin-New York. Foulché-Delbosc, M. (=«Marcel Gauthier»), 1919, «Diálogos de antaño», Revue Hispanique 45, 34-238. 233 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) Francisque-Michel, X., 1857, Le Pays Basque, sapopulation, sa langue, ses moeurs, sa littérature et sa musique. Paris. Berrarg. faksim. Hordago, Donostia, 1981. Frenk Alatorre, M., 1961, «Refranes cantados y cantares proverbializados» in id, Estudios sobre lírica antigua. Castalia, Madrid, 1978, 154- 171. Gallina, A., 1959, Contributi alta storia delta lessicografia italo-spagnola dei secoliXVI e XVII. Olschki, Firenze. Gaminde, l., 1982, «Butroiko euskara», FLV 14, 403-460. _, 1984,Aditza Bizkaieraz. Iruñea, 3 lib. _, 1987a, «Bilboko euskara aztertzeko materialak», FLV 19, 207-250. _, 1987b, «Aoristoaren inguruan», Enseiucarrean 3, 17-27. _, 1989, Leioako euskararen gramatikaz. Leioako Udala, Bilbo. _, 1994a, «Plentzia aldeko euskararen zenbait ezaugarri morfosintaktiko» in Gomez & Lakarra (arg.), 547-551. _, 1994b, Bilboko Larraskituko euskaraz. Lexikoa eta testuak. Bilboko Udala, Bilbo. Garate, G., 1995, Euskal atsotitzak. Basque Proverbs. Gero, Bilbo. Gárcia Page, M., 1990, «Propiedades lingüísticas del refrán (1»>, Epos. Revista de Filología 6, 499-510. Garibai, E., 1858, Memorias. Academia de la Historia, Madrila. Gella Iturriaga, 1977, «Datos para una teoría de los dichos», RDTP 35, 119-128. Gil, L., 1968, Panorama social del humanismo español (1500-1800). Alhambra, Madrila. Goikoetxea Maiza, ]., 1984, Juan Bautista Gamiz Ruiz de Oteo, poeta bilingüe alavés del siglo XVIII. Diputazioa, Gasteiz. . Gomez, R., 1989, «Bonaparteren garaiko hizkuntz eztabaidak», ASJU 23: 2,355-392. _, 1994, «Euskal aditz morfologia eta hitzordena: VSO-tik SOy-ra» in Orpustan (arg.), 93-114. _, & Lakarra, ]. A., (arg.), 1994, Dialektologia Kongresua. Donostia 1991-IX-2/6. ASJU-ren Gehigarriak 28, Donostia. _, & K. Sainz, 1995, «On the origin of the finite forms of the Basque verb», in Hualde, Lakarra & Trask (arg.), 235-274. Gorostiaga, J., 1953, Vocabulario del refranero vizcaíno de 1596. Univ. de Salamanca, Salamanca. Gorrochategui,]., 1987, «Andrés de Poza y el euskera», ASJU 21/3. 661- 681. Guerrero, G., 1988, El léxico en el Diccionario (1492) yen el Vocabulario (¿1495?) de Nebrija. Doktorego tesia, Málagako Unibertsitatea. Mikrofitxetan argitaratua. 234 BIBLIOGRAFIA Haritstxelhar, J., 1991, «Parémiologie et mnémotechnie: l'exemple basque» in Lakarra (arg.), 1991a, 185-200. _, 1992, «[ainkoa eta jainkotiarrak Oihenarten atsotitzetan» in Luis Villasanteri omenaldia (= Iker 6). Bilbo, 195-207. _, 1994, «Emaztea Oihenartek bildu atsotitzetan» in Oihenarten laugarren mendeurrena (= Iker 8). Bilbo, 273-294. Harriet, M., 1741, Gramatica escuaraz eta francesez, composatua francez bitzcunca ikhasi nahi dutenen faboretan. Fauvet, Baiona. Heath, J., 1972, «Genitivization in Northern Basque complement clauses», ASjU VI, 46-66. Hidalgo, V., 1995, «Ohar estatistiko garrantzitsuak euskararen hitz ordenaren inguru. Euskara S.V.O.?», ELV 27: 70, 401-420. _, 1996, «Hurbiltze bat euskal hitz-ordenaren tradizioari», ELV 28: 71, 21-43. Hualde, J. l., 1984, «Icelandic Basque pidgin». Orain ASjU 25: 2, 1990, 427-437. _, & Bilbao, X., 1992, A phonological study of the Rasque dialeet of Getxo. ASjU-ren Gehigarriak 29, Donostia. _, Elordieta, G. & Elordieta A., 1994, The Rasque dialect of Lekeitio. ASjU-ren Gehigarriak 34, Donostia. _, Lakarra, J. A. & Trask, L., (arg.), 1995, Towards a history of Rasque language. John Benjamins, Amsterdam-Philadelphia. Infantes, V., (arg.), 1992, Gonzalo Correas. Vocabulario de refranes y frases proverbiales. Visor, Madrila. Intxausti, J., 1990, Euskara, euskaldunon hizkuntza. Eusko Jaurlaritza, Gasteiz. Intza, D., 1922, «Burunda'ko euskalkia», Euskera 3, 3-42. Iribarren, J. M., 1984, Vocabulario navarro. 2. argo Iruñea, Príncipe de Viana. Irigaray, A. (<> in G. Aulestia (arg.). Los escritores. Hitos de la literatura clásica euskérica. Fundación Sancho El Sabio, Gasteiz, 209-232. Lafon, R., 1943, Le systérne du verbe basque au xv/eme siécle. 2. argo Elkar, Donostia 1980. _, 1949, «Notes sur la langue des Proverbes d' Oihenart», Homenaje a Don julio de Urquijo e Ybarra. Donostia, 1, 433-445. _, 1951-52a, «La langue de Bernard Dechepare», BAP 7, 309-338 eta 8, 321-322. _, 1951-52b, «Remarques sur la phrase nominale en basque», BSL 47- 48,106-125. _, 1952, «Notes pour une édition critique et une traduction francaise des Linguae Vasconum Primitiae», BAP 8, 139-180. _, 1955a, «Notes pour une édition critique et une traduction francaise des poésies d'Oihenart», BAP 11, 135-173. _, 1955b, «Remarques complémentaires sur la structure du verbe basque», BSL 51, 148-175. _, 1955c, «Le verbe dans la Doctrina Christiana de Betolaza», BAP 11, 311-316. _, 1957, «Sur la versification de Dechepare», BAP 13, 387-393. 236 BIBLIOGRAFIA _, 1968, «L'imperatif en basque au xvre siecle», BSL 63, 110-140. _,1973, «La langue basque», BMB, 58-116. _, 1975a, «Sur la déclinaison dans le biscayen du XVIeme siecle», BSL 70: 1,275-290. Laka, l., 1986, Hiperbizkaieraren historiarako. Hastapenak. Tesina, EHU-Gasteiz. [Gero, zatika, AS]U 1986-87an argitaratuaJ. Lakarra, J. A., 1981a, «Barrutiaren edizio kritiko baterako», AS]U 15, 121-156. _, 1981b, «Betolatzaren hiztegia», AS]U 15, 235-272. _, 1982a, «Gandararen gabon kanta ezezagun bat (1762)>>, Idatz & Mintz 2,18-19. _, 1982b, «Barrutiaz gehiago: hiztegia», AS]U 16,171-246. _, 1983a, «Acto para la Nochebuena-ren edizioa, gaztelerazko itzulpena eta oharrak» in ZZEE, Gabonetako Ikuskizuna. Gasteiz, 75-126. _, 1983b, «Barrutiaren Acto para la Nochebuena eta teatro erlijioso erromanikoa», ibid., 13-73. _, 1983c, «Oharrak zenbait arkaismoz», AS]U 17, 41-68. _, 1984a, Euskal thesauruserako gaiak: H egoaldeko testuak (1700- 1745). Tesina argitaragabea, EHU-Gasteiz. _, 1984b, «Bizkaiera zaharreko ablatiboaz», AS]U 18: 1, 161-194. _, 1984c, «Bertso bizkaitarrak (1688)>>, AS]U 1812,89-184. _, 1985a, «Larramendiren hiztegigintzaren inguruan», AS]U 19/1, 9-50. _, 1985b, «Literatur gipuzkerarantz: Larramendiren Azkoitiko sermoia (1737)>>, AS]U 19/1, 235-281. _, 1985c, «Berriz Larramendiren segizioko zenbaitez», AS]U 1912, 439- 452. _, 1985d, «-(,!JI-tu bizkaiera zaharrean», Euskeraren Iker-Atalak 3, 281- 292. _, 1985e, «XVII. mendeko bulda bat bizkaieraz», in J. L. Melena (arg.), Symbolae L. Mitxelena, Gasteiz, 1045-1054. -, 1986a, «XVI. mendeko bizkaierazko errefrauez: I. Garibairen bildumak», AS]U 20: 1,31-66. - , 1986b, «Bizkaiera zaharra euskalkien arrean», AS]U 20: 3, 639-682. -, 1986c, «Bertso bizkaitarrez gehixeago», AS]U 20: 1,243-248. - , 1987, «Oikiako dotrina (1759)>>, AS]U -, 1988a, (arg.), Hiztegiak eta testuak, EHU-ren Argitarapen Zerbitzua, Bilbo. -, 1988b, «Testukritikaz: 1.Stemrnarantz» in Lakarra (arg.) 1988a. -, 1988c, «Testukritika ez mekanikoaz», eskuizkribu argitaragabea, EHU, Gasteiz. 237 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) , 1990a, «RS-en testukritikazko arazoak: Hernán Núñezengandik itzulia ote? (XVI. mendeko bizkaierazko errefrauez Il)» in E. Perez & P. Urkizu (arg.), PatxiAltunari omenaldia, Mundaiz, EUTG, 177-190. - , 1990b, «Epílogo (1989)>> in L. Michelena & I. Sarasola, Textos arcaicosvascos. Contribución al estudio y edición de textos antiguos vascos. ASjU-ren Gehigarriak 11, Donostia,353-62. -, 1991a, «Testukritika eta hiztegiak: Harriet eta Larrarnendi», in Me- moriae,217-258. - , 1991b, (arg.), Memoriae L. Mitxelena magistri sacrum, ASjU-ren Gehigarriak 14, Donostia. -, 1992, «Larramendirekin aurreko hiztegigintzaren historiaz: aztergai eta gogoeta», in Lakarra (arg.), Manuel de Larramendi. Hirugarren mendeurrena (1690-1990). Andoaingo Udala-Euskaltzaindia-Gipuzkoako Foro Aldundia-Eusko Jaurlaritzako Kultura Saila. Andoain, 279-312. -, 1993, XVIII. mendeko hiztegigintzaren etorkiez. Doktorego tesia. EHU, Gasteiz. -, 1994a, Harrieten gramatikako hiztegiak (1741). ASjU-ren Gehigarriak 18, Donostia. -, 1994b, «Euskal hiztegigintzaren historiarako: n. Gogoetak Urteren hiztegigintzaz», ASjU 28: 3, 871-884. -, 1994c, «Morfologia historikoaz», in J. A. Lakarra & J. Ormazabal (zuz.), Morfologia teoria eta euskal morfologia, Donostia, 1994ko abuztua. - , 1994d, Euskal hiztegi labur eta hitz zerrenda zaharrak: Bilduma bato Lan argitaragabea. -, 1995a, «Hirur lengoaietan tresora: I. Gramatika eta hiztegia», ASjU-n prentsan. -, 1995b, «Gogoetak Pouvreauren hiztegiez eta hiztegigintzaren historiaz», ASjU-n prentsan. -, 1996a, «Iturrien erabilera eta tamainak egitura(z) zehaztuaz: Refranes y Sentencias eta Hiztegi Hirukoitza», Uztaro 16,21-55. -, 1996b, «Hirur lengoaietan tresora: n. Elkarrizketak», lan argitaraga- bea. - , 1996c, «Refranes y Sentencias-en zenbait pasartez (XVI. mendeko bizkaierazko errefrauez V»>, prentsan. -, 1996d, «Refraneros antiguos vascos anteriores a Oihenart» in G. Aulestia (arg.), Los escritores. Hitos de la literatura clásica euskérica. Fundación Sancho El Sabio, Gasteiz, 141-175. -, 1996e, Euskal hiztegigintza zaharraz. Inprimategian. -, prestatzen-a, Euskal krestomatia zaharra. -, prestatzen-b, Testukritika eta euskal testuak. 238 BIBLIOGRAFIA - , prestatzen-c, Bizkaiera Zaharreko testuak. -, prestatzen-d, «Refranes y Sentencias eta BZ-eko grafia eta fonetikaz». -, Biguri, K. & B. Urgell, 1983a, Euskal baladak: azterketa. Hordago, Donostia. - , - , - 1983b, Euskal baladak: antologia. Hordago, Donostia. Lapesa, R., 1980, Historia de la lengua española. 8. arg., Madrila. -, 1985, Estudios de historia lingüística española. Paraninfo, Madrila. Larramendi, M., 1728, De la antigüedad y universalidad del bascuence en España. Salamanca. Faksimila, Ed. Vascas, Donostia 1978. -, 1729, El imposible vencido. Arte de la lengua bascongada. Salamanca. , Faksimila Hordago, Donostia 1979. -, 1745, Diccionario trilingüe del castellano, bascuence y latín. Donostia. -, 1967, Diccionario vasco-castellano. P. Altunaren arg., Euskera 12, 139-300. Latxaga, 1983, Acto para la Nochebuena. Tolosa. Lázaro Carreter, F., 1980a, «El mensaje literal» in id 1980d, 149-171. -, 1980b, «Literatura y folklore: los refranes» in id 1980d, 207-217. -, 1980c, «La lengua de los refranes: ¿espontaneidad o artificio?» in id 1980d,219-232. -, 1980d, Estudios de lingüística. Barcelona, Crítica.. Lecuona, M., 1978, Literatura oral vas(a. 3. argo «Kardaberatz Bilduma», Tolosa. Leizaola, J. M., u.g., El refranero vasco antiguo y la poesía vasca. Ekin, Buenos Aires. . -, 1984, Obras completas. Sendoa, Donostia. Lekuona, J. M, 1982,Ahozko euskalliteratura. Donostia. -,1994, «Euskal estrofez», Euskera 39: 3,1187-1219. Letamendia, 1980, «Leizarragak partitiboz dakartzan partizipioak Duvoisinén ordainekin alderaturik», Euskera 25, 455-482. Malkiel, Y.,. 1959, «Studies in irreversible binomials», Lingua 8, 113-160. Me1czer, W., 1979, «Juan de Mal Lara et l'école humaniste de Séville» in Redondo (arg.), 89-104. Menéndez Pidal, R., 1976, Textos medievales españoles. Ediciones críticas y estudios. Espasa-Calpe, Madrila. -, 1979, El idioma español en susprimeros tiempos. Austral, Madrila. -, 1980, Manual de gramática histórica española. 16. arg., Espasa Calpe, Madrila. -, 1986, Orígenes del español. 10. arg., Espasa Calpe, Madrila. Mitxelena, K., 1954a, «Nota sobre algunos pasajes de Refranes y senten. cias», Orain SHLV-n, 792-798. -, 1954b, «Textos vascos antiguos. Un catecismo vizcaíno del siglo XVII», BAP 10,85-95. 239 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) -, 1954c, «De la pronunciación medieval a la moderna en español» [Alonso 1955-ren iruzkina]. Orain SHLV-n I, 240-245. -, 1955,«La Doctrina Christiana de Betolaza» Orain SHLV-n, II, 824-837. -, 1958, «Introducción» in K. Mitxelena & M. Agud (arg.) Nicolao Landuchio. Dictionarium Linguae Cantabricae (1562). ASjU-ren Gehigarriak 3, Donostia. Orain SHLV-n, II, 762-82. -, 1960a, Historia de la literatura vasca. Madrila. 2. arg., Erein, Donostia 1988. -, 1960b, «Guipuzcoano y vasco». Orain SHLV-n, I, 320-322. -, 1961, «Euskal iztegigilleak xVIl-xvmgarren mendeetan», Orain SHLV I, 361-372. -, 1963a, Lenguas y protolenguas. Berrarg. ASjU-ren Gehigarriak 20, Donostia 1990. -, 1963b, «Fr. P.A. de Añibarro, Voces bascongadas diferenciales... [Villasanteren arg.-ren iruzkina]», Orain SHLV-n, I, 411-413. -, 1964a, Textos Arcaicos Vascos. Madrila. Berrarg. ASjU-ren Gehigarriak 11, Donostia 1990. -, 1964b, Sobre el pasado de la lengua vasca. Orain SHLV-n, I, 1-73. -, 1964c, «Preámbulo [Urquijok egindako RS-en edizioari]». Orain SHLV II, 786-791. -, 1964d, «Refranero vasco. Los Refranes y Sentencias de 1596», [Urquijoren edizioaren iruzkina]. Orain SHLVII, 799-801. - , 1965, «A propósito de uno de los refranes de 1596». Orain SHLVII, 802-803. -, 1967, «Los refranes del cuaderno de Oihenart». Orain SHL VII, 804- 823. -, 1970, Estudio sobre las fuentes del diccionario de Azkue. Centro de Estudios Históricos de Vizcaya, Bilbo. [Azkueren hiztegiaren 1984ko berrargitalpenean hitzaurre gisa ere emana]. - 1971a, «Descubrimiento y redescubrimiento en textos vascos». Orain SHLV-n II, 713-728. -, 1971b, «Urquijo y la Sociedad de Estudios Vascos», ASjU 5,47-66. -, 1971c, «Toponimia, léxico y gramática». Orain PT-en, 141-167. -, 1974, «El elemento latino-románico en la lengua vasca». Orain PTen, 195-219. -, 1976, «La fragmentación dialectal: conocimientos y conjeturas». Orain LH-n, 73-85. -1977a, Fonética Histórica Vasca[FHV] (2. argo zuzendu eta berretua). ASjU-ren Gehigarriak, Donostia. -, 1977b, «Euskal hizkera eta euskal neurkera». Orain SHLV-n, 704- 711. - , 1978, «Para la historia de la ortografía vasca». Orain PT-en, 391-395. 240 BIBLIOGRAFIA -, 1979a, «La letra h en los Refranes y sentencias de 1596». Orain PT-en, 411-418. -, 1979b, «Algo más sobre grafías de Refranes y Sentencias». Orain PTen, 418-423. -, 1981a, «Euskal literaturaren bereizgarri orokorrak», Orain SHLV Il, 680-693. -, 1981b, «Euskalliteraturaren kondairarako oinarriak», Orain SHLV n, 694-703. - , 1981c, «Lengua común y dialectos vascos». Orain PT-n, 35-55. -, 1982, «Sobre la lengua vasca en Alava durante la Edad Media». Orain PT-en, 169-181. -, 1985, «Esaera zahar baten bigarren agerraldia». Orain, SHLV-n, II, 880-885. -, 1984, «Aurkezpena» [Sarasola 1984-ri]. Orain SHLVI, 349-360. -, 1986, «Contra Lekobide». Orain SHLV-n, Il, 851-865. - , 1987hh, OEH= Orotariko Euskal Hiztegia - Diccionario general vasco. Bilbo, Euskaltzaindia - Desclée de Brouwer - Mensajero. Omaechevarria, 1.,1948, «El vascuence de Fray Juan de Zumárraga», BAP 4,293-314. Onaindia, S., 1972hh, Euskalliteratura. Bilbo, 6 lib. Ondarra, F., 1984, «Zegamako Doctrina Christiana (1741»>, AS]U 18: 2, 3-62. Orpustan, J.-B., 1992, (arg.), Arnaud d'Oihénart. Proverbes et poesies basques (1657-1664). Izpegi, Baigorri. -, 1994, (arg.), Le basque parmi les autres langues: influences, comparaisonso Borde1e eta Baiona, Université de Bordeaux In & CNRS. -, 1996, Précis d'histoire littéraire basque, 1545-1950. Cinq siécles de littérature en euskara. Izpegi, Baigorri. Osselton, N. E., 1973, The Dumb linguist. A study of the earliest English and Dutch dictionaries. Leiden & Oxford U.P. Pagola, R. M., 1991, Euskal dialektologiaren atarian. Mensajero, Bilbo. -, et alii, 1992, Bonaparte ondareko eskuizkribuak: Bizkaiera. 3 lib., Deustuko Unibertsitatea, Bilbo. -, 1994, «Nafarroako hizkerak» in Gomez & Lakarra (arg.), 255-296. Peira, P., 1988, «Notas sobre la lengua de los refranes» in Homenaje a A. Zamora Vicente. Madrila, Gredos, I, 481-489. Pérez Goyena, A., 1949, Ensayo de bibliografía navarra. CSIC, lruña- Madrila. Poza, A., 1587, De la antigua lengua, poblaciones y comarcas de las Españas, en que de paso se tocan algunas cosas de la Cantabria. Bilbo. Berrarg. faksim. Euskaltzaindia, Bilbo, 1987. Rebuschi, G., 1982, Structure de l'énoncé en basqueo ERA 642, Paris. 241 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) Redondo, A., (arg.), 1979, L'Humanisme dans les lettres espagnoles. XIx" Colloque International d'Études Humanistes. Tours 5-17 juillet 1976. Libraire Philosophique J. Vrin, Paris. Rijk, R. P. G. de, 1980, «Erlatiboak idazle zaharrengan», Euskera 25: 2, 525-536. -, 1981, «Euskal morfologiaren zenbait gorabehera» in ZZEE, Euskal linguistika eta literatura: bide berriak. Bilbo, 83-101. -, 1985, «Un verbe méconnu» in J. L. Melena (arg.) Symbolae L. Mitxelena. Gasteiz, 921-935. _,1991, «Deux suffixes capricieux: -pen et -men» in Memoriae, 709-751. Ruiz de Larrinaga, J., «Cartas del P. Uriarte al Príncipe Luis Luciano Bonaparte», BAP 397-443. Sarasola, L, 1976, Historia social de la literatura vasca. Akal, Madrila. -, 1980a, Materiales para un thesaurus de la lengua vasca. Tesi argitaragabea, Bartzelona. -, 1980b, «Nire / neure, zure / zeure literatur tradizioan», Euskera 25, 431-446. -, 1983, «Contribución al estudio y edición de textos vascos antiguos», AS]U 17, 69-212. Berrarg. AS]U-ren Gehigarriak 11, Donostia, 1990. -, 19~4hh, Hauta-lanerako euskal hiztegia. Gipuzkoako Kutxa, Do- nostia. -, 1986, «Larramendiren eraginaz eta», AS]U 20: 1,203-215. Soto-Michelena, M"J., 1978-79, «El lexicón de Refranes y Sentencias de 1596», AS]U 12-13, 15-86. Timpanaro, S., 1985, La genesi del metodo del Lachmann (2. arg.). Pado- va. Tovar, A., 1959, «El vizcaíno entre los dialectos vascos» in id, El euskera y susparientes. Minotauro, Madrila. -, & M. Agud, 1988 hh, Diccionario etimológico de la lengua vasca. «Anejos de AS]U», Donostia. -, Orte, E., & Michelena, L., 1981, «Nuevo y más extenso texto arcaico vasco: de una carta del primer obispo de México, Fray Juan de Zumárraga», Euskera 26, 5-14. UEU, 1983, Euskal dialektologiaren hastapenak. lruñea. Uhlenbeck, C. c., 1947, «Les couches anciennes du vocabulaire basque», E] 1, 543-581. Urgell, B., 1985a, «Literatur bizkaieraz: Añibarroren Esku-liburua», AS]U 19: 1,65-117. -, 1985b, «Refranes y Sentencias-eko hitz ordenaz», lan argitaragabea. -, 1986, «Egiaren kantaz: 1. Testua eta iruzkunak», AS]U 20: 1,75-148. -, 1987a, «Esku-liburua-ren grafi aldaketak (1812-1821»>, AS]U 21: 2. 357-388. 242 BIBLIOGRAFIA _, 1987b, «Hiztegi aldaketak Añibarroren Esku-liburua-n» AS]U 21: 3, 683-708. _, 1988a, «Añibarroren inguruan zertzelada batzu» in Lakarra (arg.) 1988a, 141-174. _, 1988b, «Añibarroren hiztegiaz», eskuizkribu argitaragabea. Urkizu, P., 1989a, «Garibairen eskuizkiribu galdu bat (1592)>>, Mundaiz 37-38,33-85. _, 1989b, Pierre D'Urteren hiztegia. EUTG, Donostia, 2 lib. _, 1994, «Oihenarten Atsotitzak eta Poetika berrirakurriz» in Oihenarten laugarren mendeurrena (= Iker 8). Bilbo, 295-328. Urquijo,j., 1908-9, «Los refranes de Sanguis», RIEV2, 677-724 eta 3,144-57. _, 1911-33, «Los Refranes y sentencias de 1596. Estudio comparativo», RIEV. Berrarg. [zati bat], Auñamendi, Donostia 1964, 2 lib. _, 1919,El refranero vasco: 1. Los refranes de Garibay. 2. arg., Bilbo 1976. _, 1967, «De paremiología vasca. ¿Conoció Oihenart los Refranes y sentencias de 1596?», AS]U 1, 3-10. Veny, J., 1985, Introduccio a la dialectologia catalana. Gran Encíc. Cat., Barzelona. Villasante, L., 1973, Axular-en hiztegia, EFA, Oñati. _ , 1979, Historia de la literatura vasca. 2. edizio osatua, Ed. Franciscana, Oñati. Vinson, J., 1891-97, Essai d'une bibliographie de la langue basqueo Berrarg. faksim. Urquijoren oharrekin (AS]U-ren gehigarriak, 9), Donostia, 1984. _,1892, Les petites oeuvres de Silvain-Pouvreau. Chalon-sur-Sáone. Berrarg. Faksim. Hordago, Donostia. Viñaza, Conde de la [e. Muñoz y Manzano], 1893, Biblioteca histórica de la filología castellana. M. Tello, Madrila. Berrarg. faksim. Atlas, Madrila, 1978, 3 lib. Watkins, e., 1966, «Italo-Celtic revisited» in Birnbaum, H. & Puhvel, J. (arg.), Ancient Indo-European Dialects. Univ. of California, Berkeley, 29-50. _, 1982, «Aspects of Indo-European poetics» in E. e. Polomé (arg.), The Indo-Europeans in the fourth and third millenia. Ann Arbor: Karoma, 104-120. _ , 1989, «New parameters in historicallinguistics, philology and culture history», Lg 65,783-799. _, 1992, «The comparison of formulaic sequences» in E. e. Polomé & W. Winter (arg.), Reconstructing languages and cultures. Mouton de Gruyter, Berlin-New York, 391-418. Yrizar, P., 1973, «Los dialectos y variedades de la lengua vasca», AS]U 7, 3-37. _, 1981, Contribución a la dialectología de la lengua vasca. Donostia, GAK 2 lib. 243 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) _, 1983, «Detb)e-du(t)e, dai, debie aditz-jokoak gipuzkeraz. Bizkaieraren eragintza», Iker-2, Euskaltzaindia, Bilbo, 633-638. Zavala, J. M., 1848, El verbo regular vascongado del dialecto vizcaíno. Donostia. Zelaieta, A., 1978-79, «Peru Abarca-ren hiztegia», AS]U 12-13, 87-109. _, 1988, «Rafael Micoleta Camudio: Modo breve de aprender la lengua vizcayna», Eusko Ikaskuntza, Hizkuntza eta Literatura 7, 133-214. Zuazo, K., 1987, «Euskaldunek euskalkiengana izan dituzten iritziez», AS]U 21: 3,927-950. _, 1988a, Euskararen batasuna. Iker-5, Euskaltzaindia, Bilbo. _, 1988b, «Bizkaieraren ezaugarriez gehiago», AS]U 22: 2, 367-377. _, 1988c, «El verbo regular bascongado del dialecto vizcaíno gramatikaren ekarriez», AS]U 22: 2, 547-568. _ , 1989a, «Arabako euskara», AS]U 23: 1,3-48. _ , 1989b, «Zubereraren sailkapenerako», AS]U 23: 2, 609-651. _ , 1989c, «Euskara ote da bizkaiera?», RIEV 34: 1, 75-90. _, 1991, «Amerikako euskaraz», in Memoriae, 1109-1117. _, 1994a, «Burundako euskaraz», in Gomez & Lakarra (arg.), 297-364. _, 1994b, «Bonapartez geroztiko euskal dialektologia», in Gomez & Lakarra (arg.), 13-43. _, 1996a, «Betolatzaren hizkeraz», argitaratzeko. _, 1996b, «Arabako hizkeren ezaugarriak», argitaratzeko. Zubiaur, J. R., 1986, «Las ideas lingüísticas del licenciado Andrés de Poza en su obra Antigua lengua de las Españas» in Actes du XVII. Congrés International de Linguistique et Philologíe Romanes (Aix-en-Prooence, 29 Aout-3 septembre 1983). Université de Provence, 1, 351-357. _,1987, «El licenciado Poza y la lingüística vasca», Mundaiz 33. 93-98. _, 1989, «Garibai hizkuntzalari», AS]U 23: 1,49-59. _, 1990a, «Acerca de las ideas lingüísticas vascas en el s. XVI (Zaldibia, Garibay, Poza)», Mundaiz 39-40. 17-33. _, 1990b, «Euskal hizkuntz ideiak XVI. mendean: Zaldibia, Garibai, Poza»,]akin 58.107-130. _, 1990c, Las ideas lingüísticas vascas en el s. XVI (Zaldibia, Garibay, Poza). Deustuko Unibertsitatea-EUTG, Donostia. _, & Arzamendi, J., 1976, «El léxico vasco de los refranes de Garibay», AS]U 10, 47-144. 244 REFRANES y SENTENCIAS (1596) EDIZIOA GURE EDIZIOA Ondoren, testuaren bi moldaketa -itxura zaharrean bata eta gaurkotuan bestea- biltzen dira. Hau prestatzeko bibliografian zehazten diren aurreko guztiak, faksimila, testuaren hiztegiak eta bigarren graduko iturriak erabili ditut, erreferentzia nagusia Urquijoren edizioa izan bada ere, pentsa daitekeen legez. Azkuerenari, 4. kapituluan azaldu arrazoiengatik, gutxitan jarraitzen natzaio, Urquijok egindako erabilerarert bitartez haren oihartzuna oharretan azalduko bada ere. Egitekoak eskatu bezala, haietan (edo testuan doazen zeinu kritikoen bitartez) adierazi dira banan bana ezkerreko, oinarrizko, testuaz hartutako erabaki kritikoak oro; eskubiko testua gauzatzeak -argitaratzailearen esku den dispositio-az landa- 16. mendeko eta eremu bateko fonologiaren hainbat alderdi zalantzako erabaki eta berreraikitzera eraman gaitu. Ez nituzke aipatu gabe utzi nahi bi: bokal eta diptongo sudurkariak eta ozen ondoko txistukariak. Bigarren hauek frikari bezala eman dira, zalantza askoren ondoren, bi eratako arrazoiengatik: batetik, neutralizazioa horien aldekoa zen, orain besterik gertatu arren, mendebalean bertan ere Landucciren lekukotasunaz egindako azterketak (Mitxelena 1958) erakusten digunaren arabera; bestetik, RS-en frikari / afrikatu bereizkuntza bokalartean ere modu biunibokoan inolaz ere ez lortu arren (cf. 1. kapituluko oharrak eta Mitxelena 1978-79), bizkarkariarekin aurkitzen ez diren saioak ditugu apikariaren kasuan: < s(s) > nagusi, baina baita < sh >, < ts >, < csh >, < shs >, etab. ere. Bada, esanguratsu iruditzen zait honelako alerik ez izatea 1, n edo rondaren, gerta zitekeen kontsonante multzo grafikoa bezain konplikatuak dagoeneko lekutuak direlarik testuan. Bokalarteko, usu enbor amaierako dardarkariek ere badute aipagairik; aurreko tradizioarekin arazo grafikotzat jo ditut < r > soil zenbait eta, ohi legez, [J tartean emendatu falta zena; ohar bedi ez dela testuan beharko litzatekeen sistematikotasunik ez B-ren une ez eremu ezagunetan kiderik Mikoletarenaz landa, aldaketa fonologiko baten aurrean garela suposatzeko. Maas-ek gogoratzen zituen arriskuak (eta eskubideak) eta edizio baten esperimentu izaera oroituaz abiatu naiz; oroit bedi irakurlea, halaber, testuaren beraren zailtasunez (hapax eta crux ugariez) nire lana epaitzerakoan. Egiteko honetarako ez zaio, ohartuki bederen, ezer -zalantzak eta jakinezak barne- ezkutatu nahi izan oharretan, azalpenak eta proposamenak kasuan kasuko ikertzailearen izenean ekarriaz. Beste 85 urte baino lehenago ondoko edizioren batek hobetuko ahal ditu enearen faltak. 247 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 1. Adi adi 2 3 4 5 6 ce Jaungoycoa dagoc adi. 1 2 2. Aberas yzaytea baño 3 4 5 hospe ona obeago. 1 2 3 3. Aberassoc jaya daude 4 5 6 7 chiro gajooc veti neque, 8 9 10 aucooc vere yguy da ude 11 12 13 veti da bilena esque. 1 Mira con cuydado 2 3 4 5 que el Señor de lo alto te está mi- 6 [rádo. 5 4 3 Mejor buena fama 2 1 que ser rico. 1 3 2 Los ricostienen fiesta 4 5 6 Y los pobres cuytados siépre tra- 7 [bajo, 8 10 9 los vezinos también aborrecen 11 12 13 siempre al que anda pidiendo. 1. Erdaratiko sintaxiagatik beste hizkuntzaren batetik hartutako errefrauen adibidetzat eman daitekeena U'-ren ustez (d. 2. kap. § 1eko eztabaida). Ohar bekio, aldiz,jaungoycoa-ren gaztelerazko zatiko ordainari, testu honen izaerari (HNtik itzulia ala orijinala) eta nolakoari dagokionez (euskarazkoa ala erdarazkoa ohiko oinarri) argiren bat egin baitezake. adi (La): aditu aditzaren erroa dugu, forma irrealis batekin gonbinatzean oraindik partizipio markarik gabea; cf Lakarra 1985d eta heme n 5 kap. § 2.4. Beta mendebalean partizipioak indikatiboaz landan izan hedaduraren kronologiaz. Aditu = «ikusi, begiratuv-ren hainbat adibide Mikoletaren elkarrizketetan eta poesietan. ce: Mitxelenak, LH 110-111, joskera Euskal Herriaren zati handi batean jatorra dela eta izan dela mantendu zuen. Partikula honen agerraldi gehiagotarako ikus RS40,54,69, 112, 165, 166, 184,320,322,432,468,505; Soto-Michelenak 525 ere badakar baina hor ezeztapenaren aldaera ezaguna dugu (d. RS36 eta hango iruzkina). dagoc:egon-en hikako forma palatalizaziorik gabe, mendebaleko hizkeretan bezala; hikako adizki gehiagotarako ikus 9, 13, 21, etab.; 5. kap, § 1.9.-n erakutsi bezala, hi sing. / zu pl. da aditz paradigman aurkitzen duguna, oraindik zuek izenordainari dagokion forma pleonastikorik gabe. Ikus atal horretan pluraleko -zu gehiago BZ-ean. 2. yzaytea: -n eta -o aditzei (jo, ediro, emon, izan, urten...) -aite- zegokien nominalizazioetan, salbuespen gutxirekin BZ osoan, oraintsuago oraindik ekialdeko euskalkietan legez; adibide gehiagotarako ikus Sarasola 1980 eta Lakarra 1984a. Azalpen diakroniko baterako « :;-e-izan-i, "e-mon-i, etab.) 1. Trask, «The -n 248 1 1. Adi adi 2 3 4 5 6 ze Jaungoikoa dagok adi. 1 2 2. Aberats izaitea baño 3 4 5 ospe ona obeago. 1 2 3 3. Aberatsok jaia daude 4 5 6 7 txiro gaxook beti neke, 8 9 10 auzook bere igüi daude 11 12 13 beti dabilena eske. EDIZIOA (1-3) 1 Mira con cuidado 2 3 4 5 que el Señor de lo alto te está mi- 6 [randa. 5 4 3 Mejor buena fama 2 1 que ser rico. 1 3 2 Los ricos tienen fiesta 4 5 6 Y los pobres cuitados siempre tra- 7 [bajo, 8 10 9 los vecinos también aborrecen 11 12 13 siempre al que anda pidiendo. c1ass of verbs in Basque», Transactions of the Philological Society 88 (1990), 111-128. Cf. 49 ulerretan eta iruzkina. baño: sabaikariarekin diptongo ondoren; d. 7, 29, 30, etab. -eabaño / -eago: ohar errima aberatsari eta ñ ~ g hoskidetasunari (id 4ean). 3. aberassoc (eta gajooc, aurooc): mugatu hurbilarekin, d. RS 23,52,80,93, 125, 130, etab.; Fray Juan de Zumarraga oparoa da bere laburrean forma hauetan, ikus «Contribución» § 5.2.1. ediziorako eta A. Arejitaren oharrak (1985) fenomeno honen iruzkinerako. vere: ere-ren mendebaleko aldaera, hots, baita Betolatza eta Landuccirengan ere, Gamizek ere duen arren (d. Zuazo 1996b). daude (birritan): ez dira, noski egon aditzaren pl. (horrela agertu arren Soto-Michelenaren 1978-79ko RS-en hiztegian, s.u.) "edun-esa baizik, mendebal eta sartaldeko B-zko forma, hain zuzen ere. Cf. 1. kap. §4.9.5., 4. kap. eta, bereziki 5. kap. § 1.5. Mikoleta eta Viva [esus-eti antzeko forma gehiagotarako; B-ko iparralde era ekialdean -orobat literatur B-z- dabe: d. Kapanaga, Bertso Bizkaitarrak, Amilleta, etab., BZ barnean. Lehenaldian euden, d. Arrasateko Erreketaren Kanta-ko joanieoe eta beste aseoeeudela parte bertan. yguy: diptongo sudurkariarekin testuan horrelako markarik agertu ez arren; d. FHV § 1.2. eta hemen 5. kap. § 3, non aurki baitaitezke adibide gehiago bokal eta diptongo sudurkarien iraupenaz BZ-ean. Ikus 1. kap, § 4.6. Garibairen errefrau bildumetako sudurkarien idazkeraz. Urquijok errefrau honek bi zati dituela dio, bigarrenak 467. errefrauaren antzeko ideia islatzen duelarik. Lehenarentzat euskaraz, italieraz eta frantsesez aurkitzen ditu kideak. 249 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 4. Abenduco lañoa 3 4 5 euria edo egoa. 1 2 3 4 5. Arri ebiloquiac oroldiric ez, 5 6 7 8 erle vcatuac abaaric ez. 1 2 3 4 6. Basoa ta yuaya auco, 5 6 7 8 9 au ez daben esea gaso. 1 2 3 7. Bioca ta zencuna 4 5 6 guduan dira bearrago 7 8 ysquilluac baño. 1 2 3 4 8. Beyé erroa jachiago, luceago. 1 2 3 9. Acerrian lurra garraz, 4 5 6 hoña ybini eguic baraz. 1 2 10. Aspertu banequio, asper lequi- [quet. 2 1 Niebla de diziembre 3 4 5 lluuia o solano. 4 3 1 2 No tiene moho lapiedra mouediza, 8 7 5 6 ni haze panal laaueja espiuadiza 1 2 3 4 Monte y río vezino, 8 5 6 7 9 casa que esto no tiene peruersa. 1 2 3 Coracán y entendimiento 4 5 6 en la guerra son más necessarias 8 7 que las armas. 2 1 3 4 La teta de la vaca, ordeñada, más [larga. 1 2 3 En patria estraña latierra es agra, 4 5 6 el pie pondrásle espaciosamente. 1 2 Si me le yo uégasse, vegarse meya. 4. Aditzik gabe (honetan eta 2.ean kopula baina "edun S.ean); ikus orobat 6,8,9, 11, 14, 15, etab.; ohartu ziren fenomenoaz Garibairen bildumetan Urquijo (1919: 539) eta Lafon (1943: 1, 67). Barrutiaren 13 ainbat bentura nundi nik nundi?, 184agura bat ez mundukua, 394-396.ak, etab. ere, dela arrazoi metrikoengatik, dela estilo borondateagatik, horien kide ditugu. 5. Cf. II kap. § lh) errefrauaren jatorriaz, ebiloquiac: Azkuek eta gero Kapanagak behin eta berriro hutstzat eman arren ez da horrelakorik: d. berton 47. ocatuac: Ez da beste adibiderik Azkueren hiztegian. Cf. 165 vza bezo abaaric:bokal geminatuekin, d. 22 ~aarrago (baina 24 ~arra), 4Slaarric, etab. Ez da honelakorik Betolatza eta Mikoleta berritzaileagoengan baina bai Gar., VJ eta Kapanagarengan. ez: RS-e~ i~ beti ~SOetik gora, 320 es esque eta, agian, besteren baten aurka) honela (Garibaik aldiz e~); d. 1. kap. § 4.8.2. 6. esea:afrikatu txistukariarekin, ez txetxekariarekin, eta horrela beste pare bat dozena aldiz, familiako etsatxu, etsagunza, etsajaun eta etsekoandre landa. Soto-Michelenak etxe badakar ere sarreran (eta kontsonante bera familiako guztietan 250 EDIZIOA (4-10) 1 2 4. Abenduko lañoa 3 4 5 euria edo egoa. 1 2 3 4 5. Arri ebilokiak oroldirik ez, 5 6 7 8 erle uzatuak abaarik ez. 1 2 3 4 6. Basoa ta ibaia auzo, 5 6 7 8 9 au ez daben etsea gaxo. 1 2 3 7. Biotza ta zenzuna 4 5 6 guduan dira bearrago 7 8 iskilluak baño. 1 2 3 4 8. Beien erroa, jatxiago, luzeago. 1 2 3 9. Atzerrian lurra garratz, 4 5 6 oña ibini egik baratz. 1 2 10. Aspertu banekio, asper leki- [ket. 2 1 Niebla de diciembre 3 4 5 lluvia o solano 4 3 1 2 No tiene moho lapiedra movediza, 8 7 5 6 ni hacepanal laabeja espantadiza. 1 2 3 4 Mante y río vecino, 8 5 6 7 9 casa que esto no tiene perversa. 1 2 3 Corazón y entendimiento 4 5 6 en la guerra son más necesarias 8 7 que las armas. 2 1 3 4 La teta de la vaca, ordeñada, más [larga. 1 2 3 En patria estraña la tierra es agra, 4 5 6 el pie pondrásle espaciosamente. 1 2 Si me le yo vengase, vengarse [meya. haietan horren adibiderik izan ez arren), soilik 131 echean eta 82 echerean ditu bere alde. Grafiarako ikus 1. kap. § 4.8.1., non erakusten den RS eta Gar-en diferentzia nabarmena puntu honetan. gaso: Ikus 133.eko iruzkina. 7. guduan: -x-rekin 2. silaban, Larramendiren Eraskineko guda arte (Mitxelena 1970: 92). Iparraldeko tradizioan «borroka» eta ez «gerla», bestalde; mendebaleko beste1ako lekukotasun urriren bat dakar Mitxe1enak, ibid. ysquilluac (eta 404 ysquilosay). Azkueren hiztegiak farnatutako baina bilduma honetatik landa inongo testutan dokumentatugabeko forma (ezta Soto-Michelenaren iskillo ere); 3. kapituluan erakutsi bezala, Larramendik ez bide zuen errefrau honetatik hartu bere E-rako, orri hau ez baitzuen ezagutzen ahal. Hortaz, edo RS galduan zen besteren bat edota, zailago, 404-kotik «berreraiki» zuen. 8. jatorriaz ikus 11 kap. § 19). beyen: genitibo singularra, d. Castaños, F., «El genitivo en vizcaíno antiguo», EAP 13, 1957, 60-69, adibide gehiagotarako. 9. ybini (eta 177) baina 192 yfinc eta 99 daminda. 10. Baldintza eta ondorio irrealak, bata erro soilarekin eta bestea partizipioarekin, 251 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 11. Barazea ta vsategui, 4 auerasgarn. 1 2 3 12. Bildurti dana hanquer. 1 2 13. Badeguioc yñori, 3 4 5 6 eyngo deusc bestec yri. 1 2 3 4 14. Eguia laz ta labio. 1 2 3 4 15. Balizco oleac burdiaric ez. 1 2 3 Huerta y palomar, 4 aparejo para enriquecer. 2 1 3 El ques medroso es cruel. 1 2 Si hazes a alguno 3 4 5 6 haráte otro a tí. 1 2 3 4 La verdad áspera y rabicorta. 2 1 4 La errería de si fuesse no aze 3 [fierro. honen hedadura oraindik burutu gabearen seinale; ikus I.ko adi-ren oharra eta hango erreferentziak. Kasu aspertu-ren esanahiari ez baita adiera horretan (horrela 361-362.etan ere) testu honetatik kanpo dokumentatzen. 11. auerasgarri: atzizkiaren adibide gehiagotarako ikus 280 garien galcaygarria, 392 arcaytea mingarri, 443 Ese vsa ergarri ta vetea pozearri eta haien itzulpenak. Azterketarako ikus Artiagoitiak AS]U 1995-erako prestatu lana (bibliografíarekin); gogora 1 jaungoycoa-ren itzulpenaz esana, Urquijok «es de observar la . variante "aparejo para enriquecer" debida, probablemente a la falta de una expresión vasca equivalente a "paraíso terrenal" pentsatu nahiago badu ere. Mugagabeak orobat 64.ean edota 70.ean. 12. bildurti: -z-rekin BZ eta modernoan nahiz Araba edota Errioxako euskaraz (d. Don Bildur Berceorengan); bokal irekitzeez ikus FHV § 2.3. dana: bokal hori BZ eta BMod-an, A, G eta are GN-ren zati batean ere. hanquer: horrela zuzendu dut Azkuerekin -Urquijok berean mantendu eta Mitxelenak inoiz espresuki kontrakorik gomendatu arren- testuko ham-, euskaraz m+k taldeak ezinezko baitira FHV-n ikus daitekeenez. 13. badeguioc: -e-rekin erro aurretik 3 pertsonatakoetan (d. -a- 32) ohi Iegez; hara berton deusc eta 5. kap. § II 1.4., non Mitxelenarekin -a- / -:e- oposaketaren zahartasuna defendatzen den. . eyngo: bokal arteko leherkari erorketa gehiagotarako ikus egin-en sintetiko gehienez landa, 403 eta 530. . bestec: ergatibo mugagabea; d. 170 motel oroe, 302 estau mandazaic. deusc: eutsi erroa RS osoan, salbuespen bakarrarekin, 25 eseatueo dyc. Lakarra 1986b-n, 'fezan bezala, ':.edun -ts-gabea orokor izan zela defendatzen zen, agian B-ren lurralde osoan ez bazen ere. N .. labio: Hapaxa. Ba ote er1aziorik BN-Zar, labo «miope, corto de vista»-rekin? Horrela balitz agian ez litzateke ezinezko guztiak labio 2 (R-uzt.) «catarata de ojos--ekin eta azkenik gaztelerazko labio-rekinlotzea: d. Dic.Aut. S.u. 252 EDIZIOA (11-15) 1 2 3 11. Baratzea ta usategi, 4 aberasgarri. 1 2 3 12. Bildurti dana anker. 1 2 13. Badegiok iñori, 3 4 5 6 eingo deusk bestek iri. 1 2 3 4 14. Egia latz ta labio. 1 2 3 4 15. Balizko oleak burdiárik ez. 1 2 3 Huerta y palomar, 4 aparejo para enriquecer. 2 1 3 El ques medroso es cruel. 1 2 Si haces a alguno 3 4 5 6 haráte otro a tí. 1 2 3 4 La verdad áspera y rabicorta. 2 1 4 La herrería de si fuese no hace 3 [fierro. «(...) y en esto y en su delgadez consiste su perfección» eta «Por analogía se llama la extremidad y borde de alguna llaga, herida, vaso u otra cosa». 15. Cf. II § lb). balizco: E-n «622. Suponer, balizcatu» dator eta M-k ez daki nondik atera zitekeen, ez bada harrigarri egiten zaion (atzizki nominal bat aditz forma bati zuzenean erantsia !) aztertzen ari garen honetatik. Errefrauaren iruzkinerako Urquijoren ediziora bidaliaz, Maurice Harrieten lekukotasunak L-renari ezer ez diola gehitzen markatzen du, eta arriskugarria ber-bertatik Amikuzeko BN dela ateratzea Azk-k bezala, M-ren proposamenaren egokitasuna letraz letrakoa eta hitzez hitzezkoa ez denez gero, U-rekin marka dezagun alde batetik errefrau honen aldaerak badirela orobat Gar-cn bi bildumetan eta Isastirenean: B 30 Valiz-co ole-ac burniaric eguin eitaroa «Fuese si de herrería la hierro hazer no suele» (= A 36an) eta Balizco olaac burnia guchi «El decir si tuviera herrería trae poco fierro»; L-k iturri hauek ez ezagutu arren errefrauaren hedadura eta erroak areagotu egiten dira. Hainbat gehiago U-rekin gogoratzen badugu badela oraindik beste aldaera bat, «le moulin suposé ne fait pas de farine, balizcaco iharac ez du iriñic eguiten» H-ren gramatikan (zehatzago, hango fr.eusk. hiztegian) eta haren zordun Lecluse eta Duvoisinengan. Eta hara non datorren alboko sarreran gure H «suposer, balizcatcea», Ikus Lakarra 1991a. oleac:-a+a > -ea ikus Zuazo 1996b: § 1.7. fenomeno honen mugez Araban; G-ko zenbait adibide Lakarra 1985b-n. Testuko 35 amea, B-modernoan soilik animaliekin (txoriak bereziki) erabili arren, ez zen horrela BZ-ean eta Araban: d. V}, Kap. eta are Bet. amea, Kap. ameagaz. (eta Kap. aiteagaz, aiteak, aitearen, Bet aiten). burdiaric: bokal sudurkariak, d.Hiztegian ezaf, arzaf, unaf, gaztae, igúf, etab.; forma konkretu honetan burniaric Gar-k (d. 1. kap. § 4.9.2.): B 30 = A 36 Valizco oleac burniaric eguin eitaroa. 253 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 4 16. Betieo ytoguinae arria culatu 5 6 7 8 9 ta aldi luceac guztia aztu. 1 2 3 4 5 17. Burueo andia ta jate vrria. 1 2 18. Cagoquez exilie 3 4 5 6 ta encun eztaycu guextorie. 1 2 3 19. Cantari guextoae oñon. 2 1 3 4 Gotera continua piedra orada 5 6 7 8 9 Y el tiempo largo todo lo oluida. 2 1 3 5 4 Gran tocado y menguado comer. 2 1 Callando estareys, 3 6 5 4 Y mal no oyreys. 2 1 3 El mal cantor porfía. 16. aztu: Ikus 156 anztu eta hango iruzkina. ta: Gar-k beti eta; RS-ek 4 eta, 135 ta; d. 1. kap. § 4.9.1. aldi: id 29 «tiempo», 336 «sazón», 440 «tiempo», aldiac 221 «tiempo», laba-aldian 557, aldiz 323(2) «a tiempos... a tiempos». Sarasolak (1986) susmagarri deritzo hitz honen erabilera sistematikoari (denpora eta aldaerak ez dira azaltzen). 17.andia: ez da diptongorik hitz honetan inongo euskalki zaharretan; aundi-ren lehen dokumentazioak B-z 19. mendekoak dira eta 18.ekoak G-z (ikus Lakarra 1984b: 150, eta FHV 488). 18. cagoquez: geroaldiko inperatiboaz ikus 5. kap. § II 1.8.ean, non ematen diren BZeko Lafonek aztertugabeak eta baita beste euskalki zaharretakoak ere. Cf. 36 fe eyquec. Ad.Nag. + ez + Ad.lag.: ordena zahar honetaz ikus Lakarra 1986b; Ez partikula aditz nagusiaren eta laguntzailearen artean agertzen da usu eta ez, laguntzailearekin batera, nagusiaren aurrean, gaur bezala: Mik 7 Aranguiño estau ondo arguitu baina BB 9 yzango esta ne[uJre ustean, 23 Lagun esteyo guerrara, ZubLez 143Jaungoicoa apartadu ez da gorpucerean, Mik 78 Adarrac eta ulla urdinac estoasetorri egunacayti, etab. Hara RS-en aurkitzen duguna (kanpo utzirik, aditz nagusiez landa, bizpahiru erlatibo, beren jokabidea orain ere berezia baita; horregatik beragatik banatuaz indikatibokoak eta gainerakoak (a) taldean: a) Ad.Nag. - ez - Ad.Lag.: al) inperatibo, subjuntiboak: 162. Gaytua fe eguic gaytu, 166 ynoc fe bez aurqui guero, 217. Otu ceguiocoean andreari, 257. Ezca fe aquio daucanari, 312. Gach fe erexqueoc yñori, 336. Galdu fe eguic aldia, 401. Lagunen gacha aguir fe ezana, 490. Emongo badeustacu luzatu fe eguidafU, 516. Lagunen gacha aguir fe ezana, 536. Hordiaganic encindu fe eguic arean, 558. Ylbeeran ereyn ceguic arean; a2) indikatiboak: 18. Cagoquez exilic ta encun eztaycu guextoric, 166. Hurdinetan assiazquero prestu esta seyzaroa, 181. Eztay yztanda puzchoan eztana, 220. Iazquereac parrahua eguite ez du, 228. Matrazu orrec hurte ez eban carcaj orretarean, 229. Leorrean artu ez doa arrancaria, 243. Naztauenac ogenic yñez begui guextoaganic, 343. Gora ez ebanac idoro ez eban, 344. Hurrúgo ynsaurra burua laso,jarrequin ez equida erricoa laso, 345. Osoac vere araguirean jan ez euan, 362. Sayra nocu asperjrje- 254 EDIZIOA (16-19) 1 2 3 4 16. Betiko itoginak arria zulatu 5 6 7 8 9 ta aldi luzeak guztia aztu. 1 2 3 4 5 17. Buruko andia ta jate urria. 1 2 18. Zagokez exilik 3 4 5 6 ta enzun eztaizu gextorik. 1 2 3 19. Kantari gextoak oñon. 2 1 3 4 Gotera continua piedra horada 5 6 7 8 9 Y el tiempo largo todo lo olvida. 2 1 3 5 4 Gran tocado y menguado comer. 2 1 Callando estareis 3 6 5 4 Y mal no oireis. 2 1 3 El mal cantor porfía. tan gach eztocu, 423 (= 456). Aurrera adize eztana azera daga, 470. Yrezat naztoana besteri ez opaesi,480. Caldi celaracoa oshsoacjan eztaroa, 509. Apizetan eztina edarayté da, 513. (...) ezer yrabaci ez necan ta ene beychua gal nezan; b) EZ - Ad.Lag. / Ad.Nag.: 123. Hao ysian eztoa sartu eullia, ta aldi guztietan ezta eder eguia, 152. Ydi rarrari re eguioc alauneric sorosi, 272. (...) ta ceguioc trancart, 462. Eguin ta aguindu ta ez ayte galdu, 481. Zenzun eguarria estoa sartu buruan. RS-en oraindik usadio zaharra askorekin nagusi izan arren, BZ-en ordena arrunt modernoa erabateko gehiengoan azaltzen da eta, bestalde, Mitxelenak (1977-78: 223-4) aipatu izan ditu G-zko exenpluak Kardaberatz eta Lardizabalen testuez baliatuz: Anchume bat egundaño eman ez didazu, Gauz onic egingo ez dute, zure semearen icenic ere mereci ez det, etab. Egitura honen erabilerak oraindik zehaztasun haboro behar dituen arren, argi dago B-tik kanpo ere eman zela, areago Mitxelenak bildu ez zítuen beste zenbait exenplu kontuan baditugu: nic eztaquit jauna, ni(c) ycusci ezaytut 1611ko GN testu batean (< k; d. BB 5e cec, 29b noc, 32e ac, 3g, 33e, 36g agaiti, 32c zegaiti, 15 agaz: «en vizc., desde los primeros textos esta r [nor eta zer-ena] falta ante suf. con inicial consonántica: noc (Gar., RS, etc) act., segaiti (Mic. por z-) «por qué» (FHV 336). Ohar bedi galdetzailea eta aditzaren artean bestelakorik dela; d. Barrutia 145 urtezen daben zerekin, 355 zertara, xakin gura genduke, zatozen gure artera, Kapanaga 44 Non esperanceen contra pecatu eguiten dau?, ibid Noc juramentu alperric eguiten dau, 49 Noc oneen contra pecatu eguiten dau?, 51 Zec onetaraco dañu eguiten deuzcu?, De la Quadra 8 Noiz au esan biar da?, 30 Noc juicioau eguingodau?, etab. 22. ycascurago:gonbaraziorako d. 138(nominatiboan) baina 281 (genitiboan, bakarra); -kur atzizkiaz ikus Zuazo 1996b. 23. 11 § lf). 256 1 2 20. Zelan baista oiala 3 4 alakoa mendela. EDIZIOA (20-26) 1 2 Cual es el paño, 3 4 tal es el orillo. 1 2 3 4 5 21. Zitel zirola, nok gudura arca? 1 2 22. Zaarrago, ikaskurago. 1 2 3 23. Zematuok ogien jala. 1 2 3 4 5 24. Aita zarra ta betse etena 6 7 8 ezta gerena. 1 2 3 25. Arloteari emaiok arrautza, 4 5 eskatuko dik zotza. 1 2 3 4 5 26. Agura onari, ez ateak itsi. 1 2 3 5 Pusilánime zapatero, ¿quién te lle- 4 [va a laguerra? 1 2 Cuanto más viejo, más deseoso [de saber. 1 3 2 Los amenazados comedores de pan. 1 2 3 4 5 Padre viejo y abarca rota 6 7 8 no es deshonra. 1 2 3 Al mendigo dale el huevo, 4 5 pedirte ha el palillo escarbador. 2 1 3 5 4 Al buen viejo, no cierrespuertas. jala: -la atzizkiarekin; d. 26 agura, etab.; -e > -a aldaketaz mendebalean, honen arrazoi morfologikoez eta mailebuen lekukotasunaz ikus Mitxelena PT 203. 24. behse: Grafia bereziko (-hs-) hapaxa; / bese / Azkue, Urquijo, Gorostiaga eta SotoMichelenarentzat, betse OEH-arentzat. guerena: Hapaxa; OEH-ko adibide guztiak honen zordun dira azken finean. 25. a[r]raufa: d. 90 ercrsedicea (?), 118 bior[r]etan, 131 ede[r]ra, 136 er[r]oya, 149 bear[r]ac, 207 galfer[r]a (?), 236 garia, 255 dollor[r]a, 275 vr[r]atu, 281 ator[r]en, 362 asper[r]etan, 378 adar[r]erean, 408 bar[r]ri, 411 Ar[r]efac (cf. 439),434 er[r]az, 442 er[r]ierta, 465 zaar[r]aren, 483 egur[r]a, egur[r]ac, ezcur[r]a, 446 jay par[r]ira, 494 dollor[r]a. Mikoletari buruz «Es frecuente en el ms. r por rr y viceversa» diosku Sarasolak (1983: 208); 5. kap. § II 3.ean agertu bezala, bi testuok dira bakarrak BZ-ean (eta handik landa ere) honelakoekin. escatuco: eskatu-ren erregimenak (d. 499) errefrau hau beste lurralderen batetik hartua dela adieraz bide lezake, dyc: Ikus 13 deusc. 26. agura: -e > -a (d. 23). honari: D b-; h-ren distribuzioaz RS-en ikus 1. kap. § 4.8.ean, non beste 19 hodirela markatzen den. 257 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 4 3 27. Aceriac buztana jauso ecin 5 6 7 ta vay gabia; 8 9 10 andi danarren yndarra 11 12 nagusi jaqui teria. 1 2 28. Daguenileco euria 3 4 5 ardaoa ta eztia. 1 2 3 4 29. Aldi chaburra lasterra vada 5 6 7 8 egun astia baño obe da. 1 2 3 4 5 30. Adinona larra baño obe da. 1 2 3 4 5 31. Ax adinhon ta axa hon. 1 2 3 32. Anbiolaco supitac, eguiac. 1 2 3 4 33. Badaguic suateá ypirdia vzcarti, 5 6 7 8 cejan yerba day eugayti. 1 2 3 4 El raposo la cola no puede soste- [ner 5 6 7 Y sí el mazo; 9 8 10 por ser en sí grande la [uerca 11 12 mayor es la sabiduría. 2 1 Lluuia de agosto, 3 4 5 vino y miel. 1 2 4 3 Si el tiempo corto es apresurado, 8 7 5 6 es mejor que el día vagaroso. 1 5 4 3 Lo acomodado es mejor que lo 2 [demasiado. 1 2 3 4 5 Sé acomodado, y serás bueno. 2 1 3 Refranes del tiépo pasado, uer- [dades. 1 2 3 4 Si hazes ela cozina el culo pedo- [rro, 6 8 7 5 hablará por tí en el mercado. 27. jakiteria: Azkuek ez dakar hitz hau jakite (e) eta jakituria (Be) baizik; bigarrena aski beranduko lekukotasunekin, bidenabar: HLHE-n 1762. 28. daguenileco: Azkuek daguen-il «mes del fin del verano» zuzentzen du (1935: 97) Hiztegiko dagenileta Aranaren dagonil. D-n erdarazkoa lerro bakarrean. II § lh). 29. chaburra: id 289, 487; Azkuek (1935: 109) «es voz casi arcaica» dio. Honelako arrastoren bat aurkitu arren, ohar bedi Azkuek «semantikoa» deitzen zuen palatalizazioa garai historikorako desagertua zela B-z. astia: adjetibo gisa, kategoria marka berezirik gabe (lehengo -ti- horretaz landa, noski). Ikus R. Lafon «Les suffixes casuels -ti / -ti en basque», E] 2, 1948, 141- 150 (eta FHV 236) atzizki horren bitartez sortu adjetiboez. 30. adinona: Ikus PT 296-7 adin-enfamiliaz (adinon, adiuntza, etab.). «Este valor ("acomodado, proporcionado, razonable") viene bien con el origen que hemos supuesto: «tan bueno como aquello» dio Mitxelenak. Barrutiaren 261 edaneitegi adinoni egindako oharrean bildu nituen ülaetxea eta Mogel arteko zenbait adibide. obeda: ohar bekio 29. errefrauaren akabuari eta orobat 30 eta 31.en hasierei; errefrau 258 EDIZIOA (27-33) 1 2 3 4 27. Azeriak buztana jauso ezin 5 6 7 ta bai gabia; 8 9 10 andi danarren indarra 11 12 nagusi jaki teria. 1 2 28. Daguenileko euria 3 4 5 ardáóa ta eztia. 1 2 3 4 29. Aldi txaburra lasterra bada 5 6 7 8 egun astia baño obe da. 1 2 3 4 5 30. Adinona larra baño obe da. 1 2 3 4 5 31. Ax adinon ta axa on. 1 2 3 32. Anbiolako supitak, egiak. 1 2 3 4 33. Badagik suatean ipirdia uzkarti, 5 6 7 8 zejan berba dai eugaiti. 1 2 4 3 El raposo la cola no puede soste- [ner 5 6 7 Y sí el mazo; 9 8 10 por ser en sí grande la fue rza 11 12 mayor es la sabiduría. 2 1 Lluvia de agosto, 3 4 5 vinoy miel. 1 2 4 3 Si el tiempo corto es apresurado, 8 7 5 6 es mejor que el día vagaroso. 1 5 4 3 Lo acomodado es mejor que lo 2 [demasiado. 1 2 3 4 5 Sé acomodado, y serás bueno. 2 1 3 Refranes del tiempo pasado, ver- [dades. 1 2 3 4 Si haces en la cocina el culo pedo- [rro, 6 8 7 5 hablará por tí en el mercado. kateatuak, bata idaztean edo gogoratzean bestea burura dakarren horietarikoa. Antzeko gertaera batez Garibairen bildumetan ikus 1. kap. §4.3.1. Zeharo kontrakoa da, jakina, HN-rengandik RS-en harturikoak ezagutzeko jarraitu beharreko -bi testuetako- bikote eta segida luzeagoen metodoa; ikus 2. kap. § 4. 31. ax / axa: sabaikaritzeaz landa, marka bedi, izatez erroari zar zaion -a horrek dakarren orainaldi / geroaldi oposaketa; d. s.kap. § II 1.7. eta lehenago (1954a) Mitxelena, SHLV 796-798. CL 158 ajate. 32. Anbiolaco: «(oo.) egiari hurbilago darraio, ene ustez, Karl Bouda, izkribuz adierazi zidanez, beste inor baino: anbiolaco, honen ustez, (h)an+be(h)in+(h)ola-ko litzateke. Cf. behialako era gainerakoak» (Mitxelena, SHLV 708). supitac: Azkuek «(B, arc.)» [=RS] sailkatzen du adiera honetan; ematen ditu beste bi, biak B-koak, «remiendo de abarca» eta «pieza de junco o materia semejante... en la cocina», aski urruti testukotik. 33. badaguic: forma bipertsonala eta hortik erro aurretiko -a- (d. -e-rentzat 13). cejan: azoka (eta txoko)-ren erro berekoa guztien azken jatorri den arabieraz. verba: Soilik hemen, aldiz, itz 170,216,285,374,378 eta itz egin 194. 259 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 3 2 1 5 4 Quien hiziere vn cesto hará dos. 1 2 3 Qual suele ser la madre 4 5 6 tal suele ser la hija. 1 3 No hagas quando fueres por el 2 [desierto 1 2 3 4 5 34. Zaran bat daguianac bi day. 1 2 3 35. Celangoa baysta amea 4 5 6 alangoa oy da alabea. 1 2 3 36. e-eyquec maurtuti hoeaneá 4 5 6 ederr eztanic calean. 5 lo que no fuere 4 hermoso en la 6 [calle. 1 2 3 4 5 37. Caden charriac arech obea yrunsi. 1 2 3 4 5 38. Celata dagoana vere guachen en- [cula. 1 2 3 4 39. Chitac, grisolac ta vrdaya. 5 6 maya¡;eco mayra. 2 1 5 4 El cochino torcuelo traga la mejor 3 [bellota. 2 1 5 El que está acechando es oydor 3 4 [de sus males. 1 2 3 4 Pollitos, turmas y tocino, 6 5 para la mesa de mayo. 34. bi day: ez da nahita nahiezko hemen komunztadura falta ikustea Azkuek egin bezala -«La ausencia del objetivo plural z en la flexión bi dai parece indicar que el colaborador de este proverbio fue de esa región de Leniz, Legutiano, Otxandiano... donde dicen, p.e. orrek bi dauko en vez de daukaz» (1935: 77)-; gogora bedi mugagabean dela objektua. Komunztaduraez horren hedaduraz ikus 5. kap. § II 2.5. 35. celangoa / alangoa: d. 20. baysta: d. 20 eta hango erreferentziak. amea: d. 15 oleac-eko iruzkina. 36. fe: BZ gehienean ukapenak ( < "eze, d. FHV 422) indikatiboaz landako forma jokatuetan hartzen duen era. Ikus adibide gehiagotarako BB 24 Ze dasadan bestela (eta oharra), 27, 34 ze zatocan eta hemen 73 ceguic ezer, 166 ynoc ce bez aurqui guero, 189 yraunic fe emac yñori, etab. eyquec: geroaldiko agintera, d. 18 fagoquez eta hango iruzkina. maurtuti: prosekutiboarekin, d. 223 doan lecuti, 355 aoti berotu, 44 yrato erceti baina -rean (ablatibo zaharra) aldiz 82 neure echerean cejara, 147 hurrutirean bolura, 175 escu onerean, etab.-n. Bi atzizkion hedadura eta bilakabideaz ikus 5. kap. § II 1.-2. hoeaneii: Lakarra 1984b-n (140. or.) bildu zen BZ-ean erro honek, eroan-ek eta izan-ek egiten duten -a + a > -ea aldaketaz Azkuek (1935: 85) dioena; Irigoyenek (1958: 131-2) erakutsi zuen Barrutiak -eta Amilletak ere ez, gehitzen genion- ez duela lege hori izan-ekin betetzen (2 noeanean baina 5 cirala). Bi 260 EDIZIOA (34-39) 2 El que está 1 2 3 4 5 34. Zaran bat dagianak bi dai. 1 2 3 35. Zelangoa baista amea 4 5 6 alangoa oi da alabea. 1 2 3 36. Ze eikek maurtuti oeanean 4 5 6 eder eztanik kalean. 1 2 3 4 5 37. Kaden txarriakaretxobea irunsi. 1 2 3 4 5 38. Zelata dagoana bere gatxen en- [zula. 1 2 3 4 39. Txitak, grisolak ta urdaia, 5 6 maiatzeko maira. 3 2 1 5 4 Quien hiciere un cesto hará dos. 1 2 3 Cual suele ser la madre 4 5 6 tal suele ser la hija. 1 3 No hagas cuando fueres por el 2 [desierto 5 4 6 lo que no fuere hermoso en la ca- [lle. 2 1 5 4 El cochino torzuelo traga la mejor 3 [bellota. 1 5 acechando es oidor 3 4 [de sus males. 1 2 3 4 Pollitos, turmas y tocino, 6 5 para la mesa de mayo. ikertzaile horiek ezagutu testuez geroztik aurkituetan ere (BB, EK, Urkizu, TAV-eko txiki batzu) horre!a. ederr: d. 268 luce da eta sendo, non hitz ordenaz landa, artikulugabeko predikatiboa aurkitzen dugun edo BB 16 Zuen coronel Ysasi / ei da soldadu andi; honi ezarri oharrean (Lakarra 1984b: 153) markatzen da olerkariak baino lehen ere bazire!a beste!ako artikulu ezabaketak: EK 87 Francesay bear jate ausi buru, BA 137 Arranzaz beti gure nagusi, 201 Lagun yzango dogu Herodes erregue, etab. Cf, hemen 42 Mutil honac buruan cauri. 37. Adjetibo-izen ordena bera gorago zitel-zirola-n; SHLV 477-n hitz honen Erronkariko kain aldaera aipatzen da. charriac: e > a /_R; Zuazok (1996b: § 1.4.) aldaera hau Araban Nafarroako mugaraino hedatzen de!a erakusten duo arech: «En acepción de "roble" es voz corriente en varias zonas de! B. Es chocante que e! vocablo ezkur "bellota" lo emplea e! autor de Refranes generalmente en acepción de "árbol" y aretx "árbol" en acepción de "bellota". Cf, orobat 109 baina 279 "de! roble"; alabaina ezkur (182, 197, 198,432,483) beti "árbol". Errefrau honen itzulpenean ikusi xehetasun batzutan oinarriturik «¿Indicará esto que e! que tradujo al vascuence los refranes de 1596 no fue al mismo tiempo e! autor de la versión castellana que aparece en e! libro que comento? Bien pudiera ser, pero no me atrevo a asegurarlo» galdetzen du Urquijok; 166 eta 331 erreIrauetako iruzkinak lagun gaitzake beharbada hari baietz erantzuten. 38. D encula; d. 268 orcac. 261 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 4 40. Nayago dot to bat, 5 6 7 8 ce amaui emon deyat. 1 2 3 41. Nequearen ostean po<;a. 1 2 3 4 42. Mutil honac buruan zauri, 5 6 gaxtoac bernazaquian. 1 2 3 4 5 43. Mayaz yluna ta baguil arguia, 6 7 8 hurte gustico oguia. 1 2 3 4 44. Loycaen ganeco leya, euria. 1 2 3 45. Laarric ez onic. 1 2 3 4 46. Vstrall onac ardao ona. 1 2 3 47. Vrde loyac citaldu, 1 2 3 48. Farata asco calean 4 5 6 audiaca ebilten dira 7 8 9 10 ta oguiari leyoe jira 1 2 3 4 Más quiero toma vno 5 6 8 7 que doze te daré. 2 1 3 Después del trabajo regozijo. 2 1 4 El bue moco la herida en la 3 [cabefa, 5 6 Y el malo en la pantor[r]illa. 1 2 3 4 5 Mayo escuro,y junio claro, 8 7 6 pan para todo el año. 3 2 1 4 Elada sobre lodo, lluuia. 1 2 3 Lo demasiado no es bueno. 2 1 4 3 La buena vasija, buen mosto. 1 2 3 El puerco encenagado ensuzia. 2 1 3 Muchas vanagloriosas en la calle 6 5 4 suelen andar oendiédo autoridad 7 9 10 8 Y harían regozijo al pan. 40. nayago: cf nahi (izan)-en agerraldiak 57, 83, 114, 127, 139, 164,243 (naztauenac), 282, 336, 382, 410 eta 470 (naztoana); gura aldiz, urriago, eta beti atzizki edo adjetibo gisa genitiboarekin: 81 Ynurria guino lagun gura «Hasta la hormiga dessea cópañía», 157 Edoceyn sari esquer gura «Qualquier dádiua dessea agradecimiento», eta 402 Ardura enoe yre gura «cuydado no soy ganoso de tí». Zuazok (1996b: § 3.28) «bitxia da DLC-n (Landucci) agertzen den -kur atzizkia: «aver gana de cagar, cacacurr nax» eta «aver gana de mear, chixacurric nago», Gaurregun Burundan hasi eta gutxienez Arbizu bitarteko eremuan erabiltzen da atzizki hau -kurre aldaera hemen- kaka eta txixa hitzekin baizik eratorriak osatzen ez dituena» eta oharrean «Baliteke gurea > kurrea izana atzizki "bitxi" honen jatorria». Testuko datuek azken azalpena laguntzen dutela dirudi, baita lehenago erabilera zabalagoa bide zuela ere. to: «se emplea para llamar a hombres o animales machos» diosku Villasantek (1973: s.u.) eta Amorantea zen nabusi: no zen tho: emaztea gizon, oil/oa oil/ar famatua gogoratzen. Ikus genezakeenez, lehenago horrela zen B-z ere -eta euskara zahar osoan-, baina Azkuek dagoeneko soilik txakurrarekin erabiltzen zela eta ordainez haren aldaera txo nagusituaz zihoala dakar. 262 EDIZIOA (40-48) 1 2 3 4 40. Naiago dot to bat, s 6 7 S ze amabi emon deiat, 1 2 3 41. Nekearen ostean poza. 1 2 3 4 42. Mutil onak buruan zauri, S 6 gaxtoak bernazakian. 1 2 3 4 s 43. Maiatz iluna ta bagil argia, 6 7 S urte gustiko ogia. 1 2 3 4 44. Loitzaen ganeko leia, euria. 1 2 3 45. Laarrik ez onik. 1 2 3 4 46. Ustrall onak, ardáó ona. 1 2 3 47. Urde loiak zitaldu. 1 2 3 48. Farata asko kalean 4 s 6 audiaka ebilten dira, 7 s 9 10 ta ogiari leioe jira. 1 2 3 4 Más quiero toma uno, s 6 S 7 que doce te daré. 2 1 3 Después del trabajo regocijo. 2 1 4 El buen mozo la herida en la 3 [cabeza, S 6 Y el malo en la pantorrilla. 1 2 3 4 S Mayo escuro,y junio claro, s 7 6 pan para todo el año. 3 2 1 4 Helada sobre lodo, lluvia. 1 2 3 Lo demasiado no es bueno. 2 1 4 3 La buena vasija, buen mosto. 1 2 3 El puerco encenagado ensucia. 2 1 3 Muchas vanagloriosas en la calle 6 s 4 suelenandar vendiendo autoridad 7 9 10 S Y harían regocijo al pan. deyat: d. 13 badeguioc erro aurreko bokalaz eta 18 eztaycu egin-ez eratu futuroez. 42. zauri: Ikus 36 ederr-i jarri oharreko kideak. Errefrau bera Gar B 12 "Por los mozos trabiesos, que andan ordinariamente descalabrados, dizen que los buenos en la cabeca y los malos en la pierna...», 43. gustico: leherkari horzkariaren aurrean inoiz apikaria, baina hor ere gutxiengoan: d. 16 guztia, 18 eztaycu, 20 vaysta, 24 ezta, 27 buztana, 28 eztia, 33 vzcarti, 52 gastaeoc, etab. 44. ganeco: id 439, 447 eta 385 ganean; ain > an aldaketaz ikus FHV 139, non hauxe jotzen den Beta araberaren arteko berezkuntzarik garrantzitsuenetarik. 45.11 § lb). laarric:bokal geminatua, d. 5 abaaric eta iruzkina. 46. 11 § Id). 48. farata: id 134; Mitxelenak (SHL V 475) hemen baino azaltzen ez den hitz hau -Azkuek dakarren üih. faratia -ca- zuzendu behar da- erdarazko farota-ren jatorrikotzat duo ebilten: oraindik bokalismo zaharrarekin, d. 412 ebili, 359 ecusi, 212 ecusiric. Kapanagak ere gordetzen ditu oraindik bietarik baina gehia¡;,o dira i-dunak. leyoe: faksimilean argiro -c irakurri arren; alderantziz 192 yjine eta 313 ezare; -ke 263 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 49. Trancart eguiten deustac 4 5 6 ta vlerretan deustat. 1 2 3 4 5 50. Tilista aroan amabost vrte det. 1 2 51. Vrdeen buztanez 3 4 5 matracu onic ez. 1 3 2 Engaños me hazes 4 6 5 Y te entiendo. 5 3 4 2 Tengo quinze años por la sazón de 1 [las lentejas. 2 1 De rabo de puerco 5 4 3 no buen birote. gabeko ahalera,ikus Lafon 1943: 132 «-ren ugaritasunaz ikus 1. kap. § 4.8. 63. gorhua: kontsonante ondoko < h > bakarretarik, d. 554 burhua eta hango iruzkina. garrian: e > a _R hemen ere baina hedadura mugatuagokoa; d. Zuazo 1996b. quirolan: Cf. 116 astoagaz adi quiroian; Azkuek (1935: 103) gogoratu bezala -a itsatsiarekin -nahiz eta «algunos modernos se valen incorrectamente de kirol por kirola»-, bestela -ean baikenukeen. 268 EDIZIOA (61-70) 1 2 3 4 5 61. Gitxia, gitxia, asko egin doa. 1 2 3 4 62. Gabiarotz barriak galbaeaz ura. 1 2 63. Gorua garrian, 3 4 5 ta gogoa kirolan. 1 2 3 64. Luki kume, azeri. 1 2 3 65. Lenaengo emaztea itsuski, 4 5 6 bigarrena andrandi. 1 2 3 66. Lotsabageak erria bere. 1 2 3 4 67. Zuk, au, nik, au, 5 6 7 zozkereak emon dau. i 2 3 68. Laztan ez ta apaka? 1 2 69. Lapiko ezin dana 3 4 estalgi lizate, 5 6 7 ze edozeinek dauko 8 9 10 bere lekua bete. l 2 70. Kukuen kantatzean 3 4 5 euri ta eguzki. l 2 5 4 3 POCO a poco se hace mucho. 1 2 4 3 El macero nuevo, agua con amero. l 2 La rueca en la cinta, 3 4 5 Y el pensamiento en el regocijo. 2 1 3 El hijo del raposo, zorro. l 2 3 La primer mujer escoba, 4 6 5 la segunda gran señora. 1 2 3 El desvergonzado, lapatria essuya. l 2 3 4 Vos, ése, yo, éste, 6 7 5 dado lo ha la suerte. i 2 3 ¿Sin ser querido y con besos? 2 l Quien no puede ser olla 4 3 podría ser cobertera, 5 6 7 que cada cual tiene 8 9 10 su lugar lleno. 1 2 Cuando el cuco suele cantar, 3 4 5 lluvia y sol. 64. luqui: hitz honen hedaduraz ikus 4. kap, § 1.2. 66. erria: Ohar bekio itzulpenari (eta berdin 349 oric eztan erria); d. Landucci erriac yrabafi «conquistar tierras», BB 6g Guipuzcoaco errian (eta horri jarri oharra). Nahiz eta Barrutiak (h)uri-ren baliokide egiten zuen Mitxelenak markatu bezala, oraindik Arakistainek (1746) «paisano ertarra (n), aldeano, erritarra. Se lla~a en Vizcaya a distinción de uritarra, iritarra, el que es de ciudad o villa» zioen. 69. lit;ate: cf,287 ezin licate asea;-ke gabe bietan. Leizarragak dagoenekoz bietarik duo edoceynec: Cf. 461 Edoceynec dau buzena. 269 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 4 71. Auere guextoa da gorrotoa. 1 2 72. Ezin dabenac lacuna, 3 4 5 jo begui abuan asuna. 1 2 3 73. Ceguic ezer hendorea, 4 5 6 encun artean bestea. 1 2 3 4 74. Oshsoac arcari min leyo. 1 2 3 75. Oparinac nenguiá bearguin, 4 5 6 ta alperqueriac auzquin. 1 2 3 4 76. Banabil burua ezin sinisturic, 5 6 7 erasuna elicaturazat arturic. 2 1 3 4 Mala bestia es la malquerencia. 1 2 Quien no puede hallar el muble, 3 4 5 maje en el mortero la ortiga. 1 2 3 No hagas nada alcalde, 5 4 6 hasta oyr al otro. 3 4 1 2 Doler le haría el lobo al osso. 1 2 3 La necessidad me hizo obrero, 4 5 6 Y la vagamundez pleytista. 1 3 4 2 Ando no pudiendo creerla cabeca, 5 6 la locura por mdtenimiéto to- 7 [mddo. 1 2 3 4 77. Edoceyn ollar vere aldapan. 1 2 Cada gallo 4 e las espaldas de su 3 [casa. 1 2 3 78. Tamal eucoc chiroari 4 5 6 7 ta sorosi aen opa[ri]nari. 1 2 3 79. Triscan badabil asoa 4 5 6 7 aus asco erigui daroa. 1 2 3 Lástima ten al pobre 4 6 7 5 Y a su necessidad atiende. 1 2 3 Dancando si anda la vieja 5 4 6 7 mucho poluo leuantar suele. 71. Sujetoa aditzaren atzetik hoskidetasuna zabalduaz, d. 73 eta 123.ak. Urquijok Isastiren Gorrotoa billau uts gogoratzen duo 72. begui: egin-en agintera, d. *ezan-en bez 166.ean, eta 5. kap. § II 2.3.ean aztertzen den aditz hauen usadioa BZ eta GZ.ean; han biltzen dira RS-eko *ezan-en adizkiak ere. «La palabra muble no es de las que se encuentran en e! diccionario de la Academia. Usárnosla en Euskalerria en sentido de mujol, según consta ya en e! Lexicón del bilbaíno neto. De aquí puede deducirse que e! coleccionador de 1596 no fue ningún castellano sino un hijo de! país» (Urquijo). 73. hendorea: garai batez, Azkueren bitartez, famatu bilakatutako hapaxa; testuan -a + a > -ea eta -e + a > -ea gertatzen dire!arik, ez da jakiterik zein den oinarriko azken bokala, 270 EDIZIOA (71-79) 1 2 3 4 71. Abere gextoa da gorrotoa. 1 2 72. Ezin dabenak 1azuna, 3 4 5 jo begi abuan asuna. 1 2 3 73. Zegik ezer endorea, 4 5 6 enzun artean bestea. 1 2 3 4 74. Otsoak arzari min leio. 1 2 3 75. Oparinak nengian beargin, 4 5 6 ta a1perkeriak auzkin. 1 2 3 4 76. Banabil burua ezin sinisturik, 5 6 7 erasuna elikaturatzat arturik. 2 1 3 4 Mala bestia, es la malquerencia. 1 2 Quien no puede hallar el muble, 3 4 5 maje en el mortero la ortiga. 1 2 3 N o hagas nada alcalde, 5 4 6 hasta oir al otro. 3 4 1 2 Doler le haría el lobo al oso. 1 2 3 La necesidad me hizo obrero, 4 5 6 Y la vagamundez pleitista. 1 3 4 2 Ando no pudiendo creerla cabeza, 5 6 la locura por mantenimiento to- 7 [mando. 1 2 3 4 77. Edozein ollar bere a1dapan. 1 2 Cada gallo en 4 las espaldas de su 3 [casa. 1 2 3 78. Tama1 eukok txiroari 4 5 6 7 ta sorotsi aen opa[ri]nari. 1 2 3 79. Triskan badabil atsoa 4 5 6 7 auts asko erigi daroa. 1 2 3 Lástima ten al pobre 4 6 7 5 Y a su necesidad atiende. 1 2 3 Danzando si anda la vieja 5 4 6 7 mucho polvo levantar suele. 74. Gonbara nork-nori-zer ordena eta Etxepareren Erregeren.... konplituiari... Bemard Etxeparekoak... osagarri edota horren edizioan Altunak aipatu Etxeberri Ziburukoaren Iracuru;aitle devotari eguitleac liburu hunen maneraz abisua. 75. oparinac: Hiru errefrau beherago opanari; d. 140 oparayna, 244 oparinac. Azkuek eta Gorostiagak (s.u. oparin) hutstzat dituzte 78koa eta 140koa. 76. 11 § la). erasuna:d. 134 ero, gero zoro-k neurri batean ordezkatua; ohar 167 erecan < ero «hil» + (z)ezan. Mitxelenak (SHL V, 707) de Rijk jarraituaz «hil» eta «zoro» adierek jatorri bera dutela markatzen du, italierazko matto eta gazt.matar-ek bezala. 77. 11 § l h), 78. opa[ri]nari. Ikus 75. sorosi: Eta baita 152.ean ere; Mitxelenak (PT 313) so + egotzi azaltzen du aditz konposatu hau, oharrean iraupenaren lekukoak emanaz. 79. erigui daroa: ohizkotasuna adierazten duen aditz jokoa, d. 5. kap. § II.2.2.en 271 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 80. Ygazco lapurroc 3 4 aurtengoen vrcacalla, 1 2 3 4 81. Ynurria guino lagun gura. 1 2 3 82. Tacoc deroat dodana 4 5 6 neure echerean cejara. 1 2 3 83. Yradu noa nayra. 1 2 3 4 5 84. Ygazco asto yllac aurten lurruna. 1 2 3 85. Iaunac asco daude, 4 5 gueyago bear daude. 1 2 3 4 86. Oguia lenago ora baño. 1 2 3 4 87. Oñac leorr, haoa eze, 5 6 sendari doque[c]. 2 1 Ladrones de antaño 4 3 verdugos de los de ogaño. 2 1 4 3 Hasta lahormiga dessea cOpa,ñía. 1 2 3 Para me lleua lo que tengo 4 5 6 de mi casaal mercado. 1 2 3 Apriessa voy a lo que desseo. 2 3 1 El asno muerto de antaño, vapo- 5 4 [rea ogaño. 2 3 1 Mucho tienen los señores, 4 5 más an menester. 1 2 4 3 Pan primero que mastín. 1 2 3 4 Los pies secos, y la boca húmeda, 6 5 tendrás gallardía. bildu RS, B-ko eta ekialdeko adibide ugariak. Cf. 248.ean bildu ohi baliokidearen agerraldiak. 80. Urquijok erakutsi bezala, d. Oih, 478 Xasco ep'aslea aurtengoen vrcasalea eta P.Ab. 38 Igazco chacurra (lapurra ?), aurtenguaren urcatzalle. 82.11 § lb). tacoe: Cf. 533 tacoencat. Hitz honek ez du RS-etik landako lekukotasun askerik, deroat: d. 5. kap. § 11.1.4. eta lehenago Mitxelena 1954 (= SHLV 792hh). neure: forma indartuarekin, d. 421. Beucaz Peruc vere veyac ta nic neure cazpi curiac eta 473. Neure eshsecoquea laguneneco sua baño obe da; aldiz 112 Aseguinago dot nauela ene esayac hiñarchi, 114 Andia da ene mina, 389 emongo deustac ene eguia, 451 Ene alabea ax on, 556 ce on derexta ene gau~ary, 557. Ene laba aldian labea jausico zan. «Badirudi maitasun poema zaharretan, eta Betolaza eta Capanagaren dotrinetan aski ongi betetzen dela legea [hots, Aresti-Linschmann delakoa]. Dena dela, beste euskalkietan ez bezala, legea bi aldetatik hausten da, hau da, lehen era bigarrenaren ordez agertzen da, baina baita ere alderantziz» dio RS bere aztergaien artean hartzen ez duen Sarasolak (1980b: 440). Badirudi datuok ere haren alde doazela. echerean: ez -ti prosekutiboan legez; d. 5. kap. § I1.1.1.-§11.1.2. 272 EDIZIOA (80-87) 1 2 80. Igazko lapurrok, 3 4 aurtengoen urkatzalla. 1 2 3 4 81. Inurria gino lagun gura. 1 2 3 82. Takok deroat dodana 4 5 6 neure etxerean zejara, 1 2 3 83. Iradu noa naira. 1 2 3 4 5 84. Igazko asto illak aurten lurruna. 1 2 3 85. Jaunak asko daude, 4 5 geiago bear daude. 1 2 3 4 86. Ogia lenago ora baño. 1 2 3 4 87. Oñak leor, aoa eze, 5 6 sendari dokek. 2 1 Ladrones de antaño 4 3 verdugos de los de hogaño. 2 1 4 3 Hasta lahormiga desea compañía. 1 2 3 Para me lleva lo que tengo 4 5 6 de mi casa al mercado. 1 2 3 Apriesa voy a lo que deseo. 2 3 1 El asno muerto de antaño, vapo- 5 4 [rea hogaño. 2 3 1 Mucho tienen los señores, 4 5 más han menester. 1 2 4 3 Pan primero que mastín. 1 2 3 4 Los pies secos, y la boca húmeda, 6 5 tendrás gallardía. 83. iradu: «Creo que el a.cast, irada es el origen del hapax iradu en RS 83 (...). No están lejos del sentido «apresurado» empleos de irada como rnouyeron par un agua muy fuerte e muy irada (oo.)>> (SHL V 480). 85. Iaunae: D-k -uc dakar baina ez dirudi jaunak denik Azkuek nahi bezala eta ezta «aldaera» ezezagun bat dugunik (< u (eta alderantzizko) hutsak sarriago gertatu ohi dira bietariko edozein eta -a- artean baino; d. 105 eta 123. errefrauetan era bereko ustelketak. 86. ara: ikus 4. kap, § 1.4.eanerrefrau hau oinarritzat hartzen duen Bittor Kapanagaren proposamena RS-ren ekoizpenaz eta ene iruzkina; han (eta Hiztegian) biltzen dira testu honetako hitz honen gainerako adibideak. Cf. 121. 87. doquec: D-n doque, dagoeneko Lafonek (1943:97) zuzendua; "edun-esi geroaldia. Beste geroaldi batzuetarako ikus 5. kap. § 11.1.7. Urquijok errefrauaren 1. zatia HN-en bilduman (frantsesez) eta 2. zatiko ideia haren iruzkinean aurkitu uste du, honela errefrau honetan RS HN-enean oinarritu zela besre inon baino garbiago erakusten delarik. 273 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 88. Olaso, guichi bazuc y laso. 1 2 89. Osaylgo euria, 3 4 erayten dituz oncoeriac. 1 2 3 90. Naguiac erredicea doHorra. 1 2 3 91. Neurez ez dot, 4 5 balinde baniquecu. 1 2 92. Celangoa da Butroe 3 4 oroc daquie. 1 2 93. Cematuoc gueyago 3 4 orzituac baño. 1 2 3 4 94. Dindica murcoa betatu doa. 1 2 3 Olaso, pocos son como tú. 2 1 Pluuias de hebrero, 3 , 4 mata a los logreros. 1 2 3 El perezoso, mueble ruyn. 1 2 3 De mío, no tengo, 4 5 si me diessen daros eya. 1 2 Que tal es Butrón 3 4 todos lo saben. 2 1 Más los amenacados 4 3 que los enterrados. 1 4 3 2 Gota a gota se hinche el cántaro. 88.11 § 3.1. laso: « Ylaso (ilaso) debe ser errata de ylaco (ilaleo)» dio Urquijok eta «hoy langa y lako» azaltzen Azkuek (1935: 104); alabaina, d. 344(2), 413 lasoa. Bestalde, Azkuek berak Morfologia-n (§ 180) esana ahaztu bide zuen: «El laso que figura en uno de nuestros viejos proverbios [hauxe] hubiera podido creerse parto de la rima, como lo es sin duda aquel agika (oo.); pero este lasoko sinónimo de lako y langa se oye corrientemente en las cercanías de Mungia (B)>>. 89. osaylgo: Mitxelenak ohartu legez (PT 281,385) bizidun gisa tratatua. euria: ergatiborik gabe, aposizio moduan edo baitator ondorengoa; Mitxelenak (SRL V 706) < -C > gehitu arre n ez dirudi beharrezko: d. 318 Done Vifen arguia / guztioencat dacar oguia «San Vicente reluziente / para todos trae pan», 512. Leya ta erurra / garia dacar escura «Yelo y nieue / el trigo traen a la mano». dituz: inoiz ere ez dauz BZ eta klasikoan (d. Mitxelena 1981c [PT 43] eta lehenago Altubek Azkueren Morfologia-ri egin oharretan); adibide bakana dela dirudi Mikoletaren Modo breue-n: Axechu oz bat sarsayten da ventanatic ebaguiten dausela surrac (< 0/_ R, erabat arrunta BZ-az. gasta: d. 144gajta eta 151 gesto. 121. berri: Eta horre1a 515.ean (nahiz eta barri 120, 151,261(2), 408, barria 548-510 barriagayti, 62 barriac);seguruenik bilduma honetako errefrau gehienen jatorri den B-ren ipar-mendcbalean (d. § 4. kap.) esperoko ez genituzkeen ezaugarrien artean dira orabat 50. errefrauaren iruzkinean bildu zenbait adizki. Han era hortako batzuekin ikusi bezala, hemen ere markatu behar dugu Azkuek 280 EDIZIOA (115-123) 1 2 115. Arien grisolak 3 4 5 maiatzean dira onak. 1 2 116. Astoagaz adi kirolan 3 4 5 ta deik buztanaz bizarrean. 1 2 3 117. Auzobako aria 4 5 6 7 sagu askoen abia. 1 2 3 4 118. Aldi joana biorretan gasta. 2 1 Las turmas del carnero 3 4 5 en mayo son buenas. 2 1 Regocíjate con el asno, 3 5 4 darte ha en labarba con el rabo. 3 2 1 Sala sin vecinos 7 6 4 5 nido de ratones muchos. 1 2 4 Tiempo ido difzcultoso es de bol- 3 [velle. 1 2 3 4 121. Idi zarrari arran berri. 1 2 3 4 119. Bizar ilari lotsa gitxi. 1 2 3 4 120. Barri ertunak bidarienik ez. 1 2 3 122. Eskeak jolasa galdu. 1 2 3 4 5 123. Ao itsian eztoa sartu eullia, 6 7 8 9 ta aldi guztietan ezta 10 eder 11 regia. 1 2 4 3 A barba muerta poca vergüenza. 2 1 4 3 La mala nueva sin porte. 3 4 1 2 Cencerro nuevo a buey viejo. 1 3 2 El pedir pierde el regocijo. 1 2 3 4 En boca cerrada no suele entrar 5 [mosca 6 8 7 9 11 Y en todo tiempo no es laverdad 10 [hermosa. (1935: 117) B-z landakotzat eman hainbat hitz ez bide direla gero han galduak baizik: goian aipatu 112 etsai, 242 eziii, 493-494 igú~ 170, etab, itz, 302 mandazai, 169-271 mii; 86, etab. or, 93 orzitu, 275-288,2, etab. ospe, 55, etab. séi, 166 séizaro, 52 unai, 147-327 urruti eta, seguruenik, 323-368 otsail eta 352-354 txipi ere. Azkuek aipatu tokian zerrendatu guztietarik soilik ala, berri, naiz eta nola (eta honetaz cf. 508.eko oharra) gelditzen zaizkigu, eta hauetan ere ez dakit ez ote genukeen pentsatu behar bazter-hizkera galduren batekoak (Araba ekialdekoak, jakina, baina beharbada Nerbioi ezkerrekoak) edota lruñean testuaz «arduratu» zenarenak ditugula eta ez beste ekialdeko euskalkiren batetik jaso errefrauak. Bidenabar, 283.ean ala emon-ekin doa baina 465 nayz berama-rekin; gainerako testuinguruak ez zaizkit begitantzen esanguratsuegi. 123. sartu: D-k surtu dakar garbiro; d. 85 eta 105. errefrauak. Urquijorentzat hemen bi errefrau lotu dira, lehena oso famatua leku askotan eta bigarrena P.Ab 55 Eguija, aseoren erregarrija-ren antzekoa. eullia: sabaikariarekin 298.ean ere (Mikoletak aldiz euli). 281 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 4 124. Asco badoc, asco bearco doc. 7 bue- [nos. 125. 1 2 3 Ayta assabaoy echi, 4 5 6 7 8 ta garea gu on veti. 2 1 3 4 Si tienes mucho, mucho aurás [menester. 3 1 2 Dexemos a padres y agüelos 4 5 6 8 Y seamos nosotros siempre 1 2 3 4 5 126. Andur asco jaunoc azizat, 3 2 1 5 Los señores muchos ruynes por 4 [seruidores. 1 2 3 4 Abril mojado trae panes. 1 2 Los amigos, enemigos. 1 Como podemos 2 3 4 Y no como queremos. 1 2 3 La muger y la sardina 5 4 de buzes en la ceniza. 1 127. Al daygun legez 2 3 4 ta ez nay degun legez. 1 2 3 128. Andrea ta sardia 4 5 ausetan auspas. 1 2 3 4 129. Opeyl bustiac, dacaz oguiac. 1 2 130. Adisquidoc hesay. 1 2 3 4 131. Andra eder[r]a, etsean guerra. 1 2 La muger hermosa, 4 guerra en 3 [casa. 124. II § 1c). Gar B 40.a bera; gonbara hemengo 85.a ere. asco:«anitz» adieran; horrela 48, 61, 79, etab., baina «aski» 54 eta 292.ean. 125. buenos: D-kjouenos; Urquijok ere aipatzen du hutsa, zuzentzen ez badu ere. assabaoy: erroko bokala gordeaz oraindik, d. 3 gajooc, aUfooc, 44 loycaen, 52-386 gastaeoc, (baina 130 adisquidoc), 318 guztioencat, 144 oraetan, 211 goraetan, 376lenaengo, 454 demaen, 484 cequenaen, 504 necaetd baina 299 vberen. Genitibo singularreko emaitzetarako d. 96 donsuaé, 201 Iusturiaen, 278 alargunaen baina 337-347 osoen, 413 gazteen, 416 anajeenzat, 439leyen, 447 yzozen, 458 andreen, 301 yrachoen, 363 samarien, 401-516 lagunen, 411 betseguien, 436 vgarajoen, 450 zarren, 473 laguneneco, 475 gayztoen, 499 bereen, 520 dollorren, 527 andraurenen, 533 tacoencat, 551 dollorren. -a + -e topaketez ikus BB 11e disparaetan-i (6b fundaetan) egin oharra non biltzen den Azkueren «solecismo declinativo» juzkua arkaismoontzat. echi:< eitzi (Zub.zah.) < eutzi (G.zah.). Honela 404, 525, 530 eta d. Sarasola 1980a, Lakarra 1984a; BB 12c ychico dagoeneko. 282 EDIZIOA (124-131) 1 2 3 4 124. Asko badok, asko bearko dok. 1 2 3 125. Aita asabaoi etxi, 4 5 6 7 8 ta garea gu on beti. 1 2 3 4 5 126. Andur asko jaunok azitzat, 1 127. Al daigun legez 2 3 4 ta ez nai degun legez. 1 2 3 128. Andrea ta sardiá 4 5 autsetan auspas. 1 2 3 4 129. Opeil bustiak, dakaz ogiak. 1 2 130. Adiskidok etsai. 2 1 3 4 Si tienes mucho, mucho habrás [menester. 3 1 2 Dejemos a padres y agüelos 4 5 6 8 7 Y seamos nosotros siempre bue- [nos. 3 2 1 5 Los señores muchos ruines por 4 [servidores. 1 Como podemos 2 3 4 Y no como queremos. 1 2 3 La mujer y la sardina 5 4 de buces en la ceniza. 1 2 3 4 Abril mojado trae panes. 1 2 Los amigos, enemigos. 1 2 3 4 131. Andra ederra, etsean gerra. 1 2 La mujer hermosa, 4 guerra en 3 [casa. garea: -n gabe, d. 4. kap. eta 5.ean bildu RS eta Mikoletaren adibideak eta 1.koaren jatorriaz ezaugarri honek izan dezakeen garrantziaz. 126. andur «El vasco ant, andur "ruin" en los Refranes vizcaínos de 1596, debió de ser conocido en un tiempo por todo el país. Este adjetivo explica el topo Iturr Andurra ([Iratxe] 323, h. 1225) "la fuente mezquina": d. el apellido vizcaíno Huandurraga, con la misma referencia a la escasez de agua» (PT 102). azizat: Urquijok D-ko aszizat beste inongo iturritan ez dela kausitzen eta Azkuek hasieran atzi baina gero asi bezala ulertu zuela gaztigatzen du; berak, aldiz, «simple traducción del castellano criado, de azi «criar» deritzo eta horrela Gorostiagak, Soto-Michelenak eta üEH-k ere. 127. degun: Ikus 50-eko iruzkina. 130. II § 3.2. 131. Cf. Gar. B14 «Por las mugeres hermosas, que comunmente son rixosas, dizen: andra ederra, esean guerra "muger hermosa, casa en guerra"; tómase aquí guerra de la lengua castellana». 283 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 5 6 tal manera de viuir malo. 1 4 3 2 La muger ricay hermosa 5 6 7 8 o loca, o presuntuosa. 1 2 3 4 Muger, fuego, y mar, 5 6 7 del todo es mal. 1 2 3 4 Cría el cueruo, sacarte ha el ojo, 5 8 9 10 Y quitar te ha la luz 7 6 el mal moro. 3 2 1 Vida sin amigos, 6 5 4 muerte sin vezinos. 1 2 3 4 132. Arroz yguibaguea cara, 1 2 3 4 133. Atean vso, echean ocshso, 5 6 ala viciquidea gaso. 1 2 3 4 134. Andra eder ta aberasa, 5 6 7 8 edo ero edo farata. 1 2 3 4 135. Andrea, sua, ta ysasoa, 5 6 7 gustiz da guextoa. 1 2 3 4 136. Az ezac er[r]oya, diratá beguia, 5 6 7 ta mutil guextoac 8 9 10 quendu deyque arguia. 1 2 3 137. Adisquidebaco bicicea, 4 5 6 aucobaco heriocea. 1 2 3 4 138. Aguinac vrrago, aydeac baño. 1 2 139. Nay doana eurezat, 3 besteencat, 1 4 3 2 Huéspede soyssin enfado. 1 2 Fuera de casa paloma, 2 1 Más cerca los dietes que 1 2 Lo que quieres para tí, 3 para otro. 3 en casa 4 [lobo, 4 los pa- 3 [riétes. 133. atean: Cf. Isasti 10 Atean usso, yehean otso, ala viciearia gaisto, Mikoleta «fuera, atetic», esean ta ateti «en casa y fuera», Kapanaga atetico señaleae «señales exteriores», señale ateticoaeaz «por señales exteriores», ateti «por defuera»; Barrutiak (152) ere oraindik badarabil. viciquidea: Aldaera honetan zein aipatu Isastirenean bizi-ren eratorriak ez du lekukotasun gehiegi «bizimodu» adiera honetan (Barrutiak au dok bizitza modu zioen). ala: Ikus 121.eko iruzkina. gaso: artikulurik gabe; d. 2, 9,11,12, 14 (baina 28), 29, 31, etab. Grafiari dagokionez, defektiboa dirudi: horrela, ikus G. 133-180 gaso, 231 gasorie baina 3 gajooe, 54-141 gasso, 301 gassoto, 303 gassoric. 136. er[r]oya: Cf. 25.ean bildu antzekoak eta Mikoletaren paralelismoa. Hemen ere bi errefrau baturik dakusatza Urquijok, lehena antzeko ugarirekin. 284 EDIZIOA (132-139) 5 6 tal manera de vivir malo. 1 4 3 2 Huéspede sois sin enfado. 1 2 3 4 Cría el cuervo, sacar te ha el ojo, 5 8 9 10 Y quitar te ha la luz 7 6 el mal mozo. 1 4 3 2 La mujer rica y hermosa, 5 6 7 8 o loca, o presuntuosa. 1 2 3 4 Mujer, fuego, y mar, 5 6 7 del todo es mal. 3 en casa 4 [lobo, 1 2 Fuera de casa paloma, 3 2 1 Vida sin amigos, 6 5 4 muerte sin vecinos. ....2 1 . 4 Más cerca los dientes que los pa- 3 [rientes. 5 6 ala bizikidea gaxo. 1 2 3 4 134. Andra eder ta aberatsa, 5 6 7 8 edo ero edo farata. 1 2 3 4 132. Arrotz igUibagea zara. 1 2 3 4 133. Atean uso, etsean otso, 1 2 3 4 135. Andrea, sua, ta itsasoa, 5 6 7 gustiz da gextoa. 1 2 3 4 136. Az ezak erroia, diratan begia, 5 6 7 ta mutil gextoak 8 9 10 kendu deike argia. 1 2 3 137. Adiskidebako bizitzea, 4 5 6 auzobako eriotzea. 1 2 3 4 138. Aginak urrago aideak baño. 1 2 139. Nai doana euretzat 3 besteenzat. 1 2 Lo que quierespara tí, 3 para otro. dirata: Mitxelenak (SHLV 797) erroa zein den ez baina datibozkoa dela eta "d-irata-a-n batetik dakar eta Azkuek (1935: 82) «¿será irazi que se lee en Axular?» galdetzen, Errazago dirudi atera-tik, metatesia bitarte. • quendu deyque: berez futuroa egiteko aski zen laguntzailea bera biluzirik. 137. HN aipaturik «El castellano correspondiente dice testigo en vez de oezinos» dio Urqui- jok, 138. Gonbarazioa nominatiboan, orduan nagusi eta gero euskaldun gehienentzat bakar izan den bezala; cf., aldiz, 281 atorren eta hango iruzkina. • «No recuerdo dónde he oído o leido esta otra variante que aparece escrita en mis notas: Aideac alboan, ortza ordea aboan, que tiene, por cierto, una fisonomía mucho más vasca que lade 1596» (Urquijo). 139.cr 106. 285 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 140. Oparyna jaquindun. 1 2 3 141. Guibe1eco on dana 4 5 areco gasso. 1 2 3 142. Oñac oz e1ejaracoz, 4 5 vera ezconcaracoz, 1 2 143. Onda barrenic dago. 1 144. Ostenduco zara 2 3 4 ta aldi ygaroa 5 6 oraetan gajta, 1 2 3 4 145. Gaza lora ditean artean 4 5 6 beste gauza lecusque. 1 2 3 4 146. Hodolac su baga diraqui. 1 2 3 4 147. Hurrutirean bolura dator hura. 1 2 La necessidadsabia enseñadora. 3 2 1 Lo que es bueno para el hígado 5 4 dañoso para el baco. 1 2 3 Los pies fríos para la yglesia, 4 5 calientes para el casamiento. 2 1 Está co tan buenos alientos a la [fin como al principio. 1 Atrasaros eys, 2 3 4 Y el tiempo passado 6 5 es difícil de trabar. 3 1 2 En tanto que la salfloreciesse 4 5 6 otra cosa se vería. 1 3 2 4 La sangre sin fuego hierue. . 1 2 3 4 De lexosal molino viene el agua. 1 2 3 4 148. Huri galduan haucia escuan. 1 2 En la villa ruyn 3 el pleyto e la 4 [mano. 1 2 3 149. Hurrieteac hurri gau~ac, 4 5 6 7 8 ta hurri dira aren bear[r]ac. 1 2 3 150. Hurte erurrezcoa, garizcoa. 1 2 3 El otubre mengua las cosas, 4 5 6 7 8 Y menguadas son sus obras. 1 2 3 Año de nieue, de trigo. 140. Oparina: D-k opara yna. Ikus 75. Cf. Gar A 63 Bearrac bearra eraguiten d[a]u. 141. II § Id). 143. Azkueren «Ezta erraza esakune auxe aditu edo ulertutea» errepikatzen du arrazoi osoz Urquijok. 144. Cf., laburrago, 118.a. 147. hurrutirean: ez urrun-erean, d. 327 eta 121 berri-ren iruzkina. 286 1 2 140. Oparina jakindun. 1 2 3 141. Gibe1eko on dana 4 5 areko gaxo. 1 2 3 142. Oñak otz e1exarakotz, 4 5 bero ezkonzarakotz. 1 2 143. Onda barrenik dago. EDIZIOA (140-150) 1 2 La necesidad sabia enseñadora. 3 2 1 Lo que es bueno para el hígado 5 4 dañoso para el bazo. 1 2 3 Los pies fríos para la iglesia, 4 5 calientes para el casamiento. 2 1 Está con tan buenos alientos a la [fin como al principio. 1 144. Ostenduko zara 2 3 4 ta aldi igaroa 5 6 oraetan gaxta. 1 2 3 4 145. Gatza lora ditean artean 4 5 6 beste gauza lekuske. 1 2 3 4 146. Odolak su baga diraki. 1 2 3 4 147. Urrutirean bolura dator ura. 1 2 3 4 148. Uri galduan auzia eskuan. 1 2 3 149. Urrieteak urri gauzak, 4 5 6 7 8 ta urri dira aren bearrak. 1 2 3 150. Urte erurrezkoa, garizkoa. 1 Atrasaros eis, 2 3 4 Y el tiempo pasado 6· 5 es difícil de trabar. 3 1 2 En tanto que la salfloreciese 4 5 6 otra cosa se vería. 1 3 2 4 La sangre sin fuego hierve. 1 2 3 4 De lejos al molino viene el agua. 1 2 3 En la villa ruin el pleito en la 4 [mano. 1 2 3 El otubre mengua las cosas, 4 5 6 7 8 Y menguadas son sus obras. 1 2 3 Año de nieve, de trigo. bolura: D-n eta ondoko edizioetan boluara; d. hoskidetasuna; bolua-ren lekukotasun seguruak urri dira SHLV 572 eta OEH-an. 149.11 § 3.1. urrietea: d. Gar B 46-47 urri «marzo». Hitz jokoa euskaraz baino ezin asma zitekeen (orobat 169.ean); d. 2. kapiruluan § 3.1. eta han bildu kideak. 150. huri: < hu-e-ren distribuzioaz ikus 1. kap. § 4.8. 287 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 4 151. Hurte gestoa barri vsta, 1 2 3 4 152. Ydi carrari, ce eguioc alauneric 5 [sorosi. 1 2 3 4 153. Honhuaric ez dau ynoc berecat 5 6 7 ta vay bestencat. 1 2 3 154. Ycecoa edo llouea 4 5 6 7 eztaquit ~eyn dan obea. 1 2 3 155. Eguin ta eguin 4 5 6 ta yrapaci ecin. 1 2 156. Ecandu gextoa 3 4 5 belu anztu doa. 1 2 3 4 157. Edoceyn sari esquer gura. 1 2 158. Ezavn adi 3 4 5 6 ta ajate ondo bici. 1 2 3 4 159. Eguzquibaco laurébatic ez. 1 2 3 160. Egogui Machini mantua, 4 5 6 7 ta ez afari guertua. 2 1 4 3 El mal año todo es nueuas. 1 2 3 5 4 A buey viejo no le catesmajada. 1 2 3 4 Consejo no tiene nayde para sí, 5 6 7 Y sípara otro. 1 2 3 La tía o la sobrina 4 5 6 7 no sé quál es mejor. 1 2 3 Hazer y hazer 4 5 6 Y ganar no poder. 1 2 Costumbre peruersa 3 4 5 tarde se oluida. 1 2 4 3 Qualquier dádiua dessea agrade- [cimiento. 1 2 Conócete, 3 4 5 6 Y serás de bien biuir. 4 3 2 1 N o ay sábado sin sol. 1 2 3 De suyo le está a Martín el man- [to, 4 5 6 7 Y no la cena aparejada. 151. gestoa: d. goian 118 biorretan gasta. 152. sorosi:d. 78. 153. iñok: d. 13, 189,312 yñori eta FHV 49. 154. llouea: horrela Mikoletak ere, bai «sobrino o sobrina» eta baita «nieto» ere. 155. yrapaci: d. batetik 103,319,513 yrabaci, 301 yrabacia eta 375 ytuten. Erro barneko ahostun / ahoskabe alternantzia zahar honetaz ikus FHV § 12.7., non bestelako adibiderik ere biltzen den. 156. anztu: ohoin > o(o)nstu > ostu-rekin parekatuaz, Mitxelenak (SHL V 461) hemen bertoko 16 aztu (gehi zitekeen 415 aztidila ere) gogoratzen duo 4-4/5-5 D-n. 288 EDIZIOA (151-160) 1 2 3 4 151. Urte gextoa barri usta. 1 2 3 4 152. Idi zarrari, ze egiok alaunerik 5 [sorotsi. 1 2 3 4 153. Honuarik ez dau iñok beretzat, 5 6 7 ta bai bestenzat. 1 2 3 154. Izekoa edo llobea 4 5 6 7 eztakit zein dan obea. 1 2 3 155. Egin ta egin 4 5 6 ta irapazi ezin. 1 2 156. Ekandu gextoa 3 4 5 belu anztu doa. 1 2 3 4 157. Edozein sari esker gura. 1 2 158. Ezaun adi 3 4 5 6 ta axate ondo bizi. 1 2 3 4 159. Eguzkibako laurenbatik ez. 1 2 3 160. Egogi Matxini mantua, 4 5 6 7 ta ez afari gertua. 2 1 4 3 El mal año todo es nuevas. 1 2 3 5 4 A buey viejo no le cates majada. 1 2 3 4 Consejo no tiene naide para sí, 5 6 7 Y sípara otro. 1 2 3 La tía o la sobrina 4 5 6 7 no sé cuál es mejor. 1 2 3 Hacer y hacer 4 5 6 Y ganar no poder. 1 2 Costumbre perversa 3 4 5 tarde se olvida. 1 2 4 3 Cualquier dádiva desea agrade- [cimiento. 1 2 Conócete, 3 4 5 6 Y serás de bien vivir. 4 3 2 1 N o hay sábado sin sol. 1 2 3 De suyo le está a Martín el man- [to 4 5 6 7 Y no la cena aparejada. Urquijok «Si no temiera alargar este trabajo, copiaría como comentario buena parte del Cap. VII del Guero de Axular» dio. 158.11 § 3.2. ajate: d. axa 31. Hura ez da, noski, honen «kontrakzio» (Azkue 1935: 80), dagoeneko baliokide baziren ere, d. SHLV 796. ~59. Bestetan ez legez, oraingoan RS-ekoari deritzo Urquijok HN-ekoari baino laburrago: Ni sábado sin sol, ni mora sin amor, ni viejo sin dolor. 160. Cf. Gar B 47 «Por los hombres que son desgraciados en las cosas que emprenden, dizen: Egogi Machini mantua». 289 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 4 5 6 que para morir o 1 2 161. Gossaldu, barazcaldu, 3 4 5 ascaldu ta afaldu, 6 7 8 ta hogasuna galdu. 1 2 3 162. Gaytua ce eguic gaytu. 1 2 3 163. Sendo astoa garitan. 1 2 164. N aya euguiarren, 3 4 5 6 gurari gueyago dogu arre. 1 2 3 165. Azarcñzeac bildurra vza bez, 4 5 6 7 8 ce yIteco edo vicico gudura 9 [goaquez. 1 2 166. Hurdinetan assi azquero 3 4 prestu esta seyzaroa 5 6 7 8 ynoc ce bez aurqui guero 9 10 11 ce aldia eldu doa. 1 2 167. Erioac erecan 3 4 5 Butroeco alabea Plencian. 1 2 Almorcar, comer, 3 4 5 merendar, y cenar, 6 8 7 Y perder los aueres. 2 3 1 N o aflijas al aflito. 3 1 2 En el trigal rebusto es el asno. 1 2 Por tener lo que queremos, 4 3 6 5 más desseo entonces tenemos. 1 3 2 El atreuimiento auyente el miedo, 7 9 biuir yremos 8 fa la guerra. 2 1 Después de comécado a encane- fcer 3 4 no es de prouecho el niñear, 5 6 7 8 nayde diga luego después 9 10 11 que el tiempo suele llegar. 1 2 El tártago mató 4 3 5 a la hija de Butrón en Plencia. 161. 11§ le). Urquijok ikusi bezala, bilduma berean badira 213, 314, 329 eta 438.ak, bederen, gehiegi jatearen aurkakoak. 164.11 § le). eugui: Horrela Viva fesus, Mikoleta, Kapanaga edo Barrutiak; baita, seguruenik Bertso bizkaitarretan ere, nahiz eta Lakarra 1984b-n euki sarrerapean sartu adizki arazo honetan garrantzigabeak. arre: a-ren genitibo bakarra R-rekin; hoskidetasunagatik seguruenik. Urquijok zalantzak ditu D-k arte ala arre (sque es lo correcto») irakurtzen duen; Azkuek «arten ¿errata de artean entonces?» (1935: 92) galdetzen eta Gorostiagak «arten, entonces, 164» huts batez arazoa ixten. Alabaina, bada artean RS 73, 145, 200,231,515. Zergatik horrelakorik (Azkuek nahi bezala) puntua haustekotan, edota nolatan (Gorostiagak suposatuaren aurka) hemendik landa agertzen ez den forma hobetsiaz faksimilean bertan gutxienez beste edozeinek adina aukera duen normalagoaren aitzinean? 290 EDIZIOA (161-167) 1 2 161. Gosaldu, harazkaldu, 3 4 5 askaldu ta afaldu, 6 7 8 ta ogasuna galdu. 1 2 3 162. Gaitua ze egik gaitu, 1 2 3 163. Sendo astoa garitan. 1 2 164. N aia eugiarren, 3 4 5 6 gurari geiago dogu arren. 1 2 3 165. Azarkunzeak hildurra uza hez 4 5 6 7 8 ze ilteko edo hiziko gudura 9 [goakez. 1 2 166. U rdinetan asi azkero 3 4 prestu esta seizaroa, 5 6 7 8 iñok ze hez aurki gero 9 10 11 ze aldia e1dudoa. 1 2 167. Erioak erezan 3 4 5 Butroeko alabea Plenzian. 1 2 Almorzar, comer, 3 4 5 merendar, y cenar, 6 8 7 Y perder los haberes. 2 3 1 N o aflijas al aflito. 3 1 2 En el trigal rebusto es el asno. 1 2 Por tener lo que queremos, 4 3 6 5 más deseo entonces tenemos. 1 3 2 El atrevimiento auyente el miedo, 4 5 6 7 9 que para morir o vivir iremos 8 fa laguerra. 2 1 Después de comenzado a encane- [cer 3 4 no es de provecho el niñear, 5 6 7 8 naide diga luego después 9 10 11 que el tiempo suele llegar. 1 2 El tártago mató 4 3 5 a la hija de Butrón en Plencia. 165. D-n 8-9 erdarazkoan ere. Errima daramaten hemistikioek 6na silaba; oso diferenteak beste biak. -a-ren erorketarekin. Cf. 363, 454 eta 271 (esan-ena), datz ylic Arrasateko Erreketan eta orobat hemen hurrengo errefrauean. 166.2. kapituluan (§ 3.5.) azaldu den legez, gaizki itzulia (< -ea-rekin; hortaz hemen ere -e >-a dugu, oinarrizko formaren berregituraketa arrazoi morfonologikoek erraztua. Ikus Mitxelenaren «El elemento latino-románico...» lora eta antzeko mailebuek !aba / labe edota bage / baga bikoteetarako suposatu frogabideaz. 175. Gogora era honetako aditzetan agertzen den -i- horretaz 2. errefrauan esana; emoie (txistukaria i horretatik dator) oraindik ere bizirik da B-ko eremu zabal batean zauri edo urratu batetik ateratzen den isuriarentzat. 176. oquelea: «tajada» hemen eta baita 337 eta 468.ean ere; alegia, ez nolanahiko haragia B modernoan bezala, haren zati edo mota bat baizik, Azkueren hiztegiko «2. (AN, L, S) pedazo grande de cualquier comestible-tik horrela gertuago delarik, «10(B, G-al), carne ordinaria que sirve de alirnento-tik baino, testuko guztietan ere haragi-zati izan arren. 293 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 177. Zarrae sagastia ybini, 4 5 gazteae yraei. 1 2 3 178. Zarrari ajea eguioe aldatu 4 5 6 ta daye galdu. 1 2 3 4 5 6 179. Onee oñon ta ni ejilie egon. 1 2 3 180. Ostieoa aeuluaganaeo 4 5 ydiencat gaso. 1 2 3 181. Eztay yztanda 4 5 puzehoan eztana. 1 2 3 182. Ezeur berereango eiya. 1 2 183. Ynurriari arrayo. 1 2 3 184. Lasterrago eseua aora 4 5 6 e;e ez burueora. 1 2 3 185. Yrolagaz gaztea nequea. 1 2 3 186. Larrae guiehitara leearque. 1 2 187. Daquianae are;ayten 3 4 daquique emayten. 1 3 2 El viejo planta mancanal 4 5 Y el moro le cuela. 1 3 2 Al viejo múdale el ayre 4 6 5 Y perder le has. 1 2 3 4 5 Este hablando y yo callando es- 6 [tddo. 1 3 2 Coz para el aguijón 4 5 para el buey dañosa. 3 1 2 Rebentar no se hará 5 4 quien no se hincha. 2 1 3 Del mismo arbolla cuña. 2 1 Sigue a la hormiga. 1 2 3 Más presto la mano a la boca 4 5 6 que no a la toca. 1 2 3 Con el caduco la jouen trabajo. 1 3 2 Lo demasiado podría traera poco. 1 2 Quien sabe tomar 3 4 sabrá dar. 180. JI § lf). aeuluaganaeo:biziduna bailitzan, d. 82 Taeoe«Para», 303 narea onaganie «de buen linage»; aldiz 391 guizonetan. 181.yztanda: e > i / _ txist., d. FHV. puzehoan: Cf. «En los verbos galdu, saldu, kendu, artu, sartu, y quizás en algún otro, suelen de ordinario formar dicho participio de presente con tzen, tzean, tzoan, ehoan y tzaiten, según las diferentes costumbres de los pueblos (oo.)>> dakar Zabalak (VRB, 13, «§ 6. Anomalías redundantes--en barruan). 182. ezeur: hemen «zuhaitza», 197.ean fruituak ematen dituena. 294 EDIZIOA (177-187) 1 2 3 177. Zarrak sagastia ibini, 4 5 gazteak irazi. 1 2 3 178. Zarrari axea egiok aldatu 4 5 6 ta daik galdu. 1 2 34 5 6 179. Onek oñon ta ni exilik egon. 1 2 3 180. Ostikoa akuluaganako 4 5 idienzat gaxo. 1 2 3 181. Eztai iztanda 4 5 puztxoan eztana. 1 2 3 182. Ezkur berereango ziia. 1 2 183. Inurriari arraio. 1 2 3 184. Lasterrago eskua aora 4 5 6 ze ez burukora. 1 2 3 185. Irolagaz gaztea nekea. 1 2 3 186. Larrak gitxitara lekarke. 1 2 187. Dakianak arzaiten 3 4 dakike emaiten. 1 3 2 El viejo planta manzanal 4 5 Y el mozo le cuela. 1 3 2 Al viejo múdale el aire 4 6 5 Y perder le has. 1 2 3 4 5 Este hablando y yo callando es- 6 [tando. • 1 3 2 Coz para el aguijón 4 5 para el buey dañosa. 3 1 2 Reventar no se hará 5 4 quien no se hincha. 2 1 3 Del mismo árbol la cuña. 2 1 Sigue a la hormiga. 1 2 3 Más presto la mano a la boca 4 5 6 que no a la toca. 1 2 3 Con el caduco la joven trabajo. 1 3 2 Lo demasiado podría traera poco. 1 2 Quien sabe tomar 3 4 sabrá dar. 184. 11§ 19). 185. 11§ lf), yro!agaz: soziatiboaz ikus 5. kap. 11§ 1.3. 186. larrac: oraingoan (d. 5 abaaric eta oharra) bokal bakarrarekin, beharbada grafia defektibotzat hartu behar dena. 187. arcayten: -zai- artizkiarekin erro monosilaboetan ohi legez BZ gehienean, goiko 181 puzchoan gora behera: d. 49 vlerretan-en iruzkinean egindako sailkapena. 295 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 188. Gal bidi guizona 3 4 5 6 7 ta ez aren ospe ona. 1 2 3 4 189. Yraunie ce emae yñori. 1 2 190. Ardi adarduna 3 4 5 ta bey sabe1duna. 1 2 191. Hurtealango mureoa. 1 2 192. Dienean ereztuna 3 4 yfine ehireandea. 1 2 3 4 193. Semea etena ta assea, 5 6 7 8 alabea janeia ta gossea. 1 2 194. Vler ezae lenago 3 4 5 ta yz eguie gueroengo. 1 2 195. Nesquea aci din leguez 3 4 quirrua yrun din leguez. 1 2 3 196. Beloritac berea daroa. 1 2 Piérdase el hombre 3 4 5 6 7 Y no su fama buena. 2 3 1 4 No des baldón a nayde. 1 2 Obeja cornuda 3 4 5 Y vaca barriguda. 1 2 Qual el año, tal el jarro. 1 2 Quando te dieren la sortija, 3 4 pondrás el dedo meñique. 1 4 3 2 El hijo harto y rompido, 5 8 7 6 la hija hambrienta y vestida. 1 2 Entiende primero, 3 4 5 Y habla postrero. 1 2 La moca como fuere criada: 3 4 El cerro como fuere hilado. 1 2 3 El rollo, lo suyo lleua. 188. bidi: asimilazioarekin, BZ-eko testu orotan eta GZ-eko nahiz A-ko askotan legez; d. Lakarra 1986b: § 5.19. Ikus Barrutiaren erabilera -eta Mitxelenak aipatu honen izaera leungarria- haren edizioaren 15. lerroari egin oharrean. 189. emac: ez da datiboko komunztadura faltarik (Lafonek «avec objet de référence» bezala sailkatu ez arren) '}ema-o-k abiapuntutzat harturik eta hiatoa ondoren desegin dela pentsatuaz; d. 272 lac, emac, erac eta, batez ere, 312 emac verea edoceyni. Besterik da 25 emayoc. 192. yfinc: horrela, yfine baino hobeto, D-n bertan; Azkuek 1935ean forma azalezintzat zuen baina ez da hikako inperatiboa baizik; d. 313 ezarc eta Mitxelenaren iruzkina (1954a); alderantziz 406 guinceaquique. 194. uler ezac: laguntzaile honen adibide gehiagotarako ikus 5. kap. § 2.3.; partizipio gabe, 5. kap. § 2A.ean bildu gainerakoak bezala (nagusi oraindik RS-en). Urquijok Oihenarten 79 Beha lehenic, minsa askenic «Escoute le premier, et parle le dernier» gogoratzen duo 296 1 2 188. Gal bidi gizona 3 4 5 6 7 ta ez aren ospe ona. 1 2 3 4 189. Iraunik ze emak iñori. 1 2 190. Ardi adarduna 3 4 5 ta bei sabelduna. 1 2 191. Urtealango murkoa. 1 2 192. Dienean ereztuna 3 4 ifink txirkandea. 1 2 3 4 193. Semea etena ta asea, 5 6 7 8 alabea janzia ta gosea. 1 2 194. Uler ezak lenago 3 4 5 ta itz egik geroengo. 1 2 195. Neskea azi din legez 3 4 kirrua irun din legez. 1 2 3 196. Beloritak berea daroa. EDIZIOA (188-196) 1 2 Piérdase el hombre 3 4 5 6 7 Y no su fama buena. 2 3 1 4 N o des baldón a naide. 1 2 Oveja cornuda 3 4 5 Y vaca barriguda. 1 2 Cual el año tal eljarro. 1 2 Cuando te dieren la sortija, 3 4 pondrás el dedo meñique. 1 4 3 2 El hijo harto y rompido, 5 8 7 6 la hija hambrienta y vestida. 1 2 Entiende primero, 3 4 5 Y habla postrero. 1 2 La moza como fuere criada, 3 4 el cerro como fuere hilado. 1 2 3 El rollo, lo suyo lleva. 195. leguez: -a gabe, id 454 demaen leguez. PT 293.ean Garibairen garean gareana legez-en aldaera artikulu gabea aipatzen da. Zuazok (1996b:§5.4.) «Dirudienez EH hegoaldeko barren osoko bereizgarria da hori» dio, Erronkari, Zaraitzu, Ororbia, eta B-ko «hegomendebaleko hizkera batzuetakoa: Zeberio, Orozko, Arratia, Galdakao eta Larrabetzuko behinik behin». Mikoleta bilbotarrak ere esan daroena leguez pare bat eta esan eroeala legues bazuen. din: asimilazioarekin, d. 188.eko iruzkina, eta ondoko kontrakzioarekin. 196-7 belorit: «royo, pino albar» badio ere Azkuek (SRL V, 490),-eta Urquijok «horca» 196.ean eta «royo» 197.ean- Mitxelenak testuari hertsiki lotu eta fagades poner en el peleric dela dicta ciudat, la dicta pena et uerguenca del peleric ematen digu (PT 116, 115. oh.) erkagai. Autore berak gogoratzen ditu (LR 272) frantsesezko pilori «picota» eta horren aldaerak, zenbaitek -t duelarik are okzi- tanieraz. 297 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 197. Belorita ezeur ona 4 5 6 esquequi asco baleueo. 1 2 3 198. Iauxi din ezeurra 4 5 oroen su egur. 1 2 3 4 5 199. Yla vsteldu ta zurea aci, 1 2 3 200. Iaquindunen artean dabilena 4 jaquindun. 1 2 3 201. Iusturiaen acean euria. 1 2 3 202. Lastozeo buztana dauenae 4 5 acera beguira. 1 2 3 4 203. Lapurrae on dau veoa, 5 6 vea eyquee gaxtoa. 1 204. Languinae 2 3 4 prestitu jateeo aguinae. 1 2 3 205. Laztana ta apea? 4 5 6 leusindu ta ealtea? 1 2 3 4 206. Goseae jolasie ez duo 1 3 2 El rollo buen frutal, 6 5 4 si tuuiesse muchos colgajos. 3 2 1 El árbol que cae 4 5 de todos leña de fuego. 1 2 3 4 El muerto podrece y el huérfano 5 [crece. 2 1 3 Entre sabios quien anda, 4 sabio. 2 1 3 Tras los truenos lluuia. 3 2 1 Quien tiene rabo de paja 4 5 aziatrás mira. 2 3 1 4 Bien le es al ladrón negar, 5 6 negarás peruerso. 1 El oficial 2 3 4 aparejados tiene para comer los [dietes. 3 2 1 Beso y abraso? 4 5 6 alago y daño? 1 3 4 2 La hambre no tiene regozijo. 198. 11 § Id). Antzekoa Isastik. Iauxi: < x >-arekin baina txistukari frikaria, ez ohiko xexekaria, d. 557 jausico. 201. Iusturiaen: <"inotsi + euria? (ez dakar ezer FHV-k); horre1a balitz errefrau honek adiera etimologiko zaharra mantenduko luke. 298 EDIZIOA (197-206) 1 2 3 197. Belorita ezkur ona 4 5 6 eskeki asko baleuko. 1 2 3 198. Iausi din ezkurra, 4 5 oroen suegur. 1 2 3 4 5 199. Ila usteldu ta zurza azi. 1 2 3 200. Jakindunen artean dabilena, 4 jakindun. 1 2 3 201. Justuriaen atzean euria. 1 2 3 202. Lastozko buztana dauenak 4 5 atzera begira. 1 2 3 4 203. Lapurrak on dau ukoa, 5 6 uka eikek gaxtoa. 1 204. Langinak 2 3 4 prestitu jateko aginak. 1 2 3 205. Laztana ta apea? 4 5 6 leusindu ta kaltea? 1 2 3 4 206. Goseak jolasik ez duo 1 3 2 El rollo buen frutal, 6 5 4 si tuviese muchos colgajos. 3 2 1 El árbol que Ca/f 4 5 de todos leña de fuego. 1 2 3 4 El muerto podrece y el huérfano 5 [crece. 2 1 3 Entre sabios quien anda, 4 sabio. 2 1 3 Tras los truenos lluvia. 3 2 1 Quien tiene rabo de paja 4 5 haciatrás mira. 2 3 1 4 Bien le es al ladrón negar, 5 6 negarás perverso. 1 El oficial, 2 3 4 aparejados tiene para comer los [dientes. 3 2 1 ¿Beso y abrazo? 4 5 6 ¿halago y daño? 1 3 4 2 La hambre no tiene regocijo. 202. Urquijok Isasti 18 Bustana lastozkoa duena suaren bildur eta Oih 536 (= Zalgize 167) Vskia areolas duena süaren beldur dakartza gogoratzen ditu, 203. uka eikek: D-k yriquec. Forma honek Azkuerentzat 1935ean bezain ilun dirau; ez dirudi inongo laguntzaile ezaguni dagokionik (ergatibokoa behar luke) eta beste zerbaiten ustelketa izatekotan eyquec-ena dirudi egokien. 204. agu[ilnac: Faksimilean letra ikusi ez arren, bai harentzako lekua. 206. 11§ la). 299 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 207. Deungen minteguia macur 4 5 6 7 ta galcerjr]a azecoaz aurrera. 1 2 208. OdoI bearbaguea 3 4 5 agirtuco da eguia eurea. 1 2 3 209. Sar dina gueben Iecuan, 4 5 bere caltean. 1 2 3 210. Andravrenac esea 4 5 6 7 laucatu guino daroa betatu, 1 2 3 211. lausxten dira aIdasac, 4 5 6 goraetan dira ybarrac. 1 2 3 4 5 212. Beste gauza encunic ta ecusiric 6 yIgo gara. 1 2 3 4 213. late onac dacar guextoa. 1 2 214. Ysasoac errecaac, 3 4 5 6 yturriac ta ybayac yrunsi. 2 1 3 El bibero del peruerso, tuerto 4 5 6 7 Y la calca, lo de atrás adelante. 1 2 Sangre sin ser necessaria 3 5 4 descubrir se ha la tu verdad. 1 3 2 El que entrare en lugar vedado, 4 5 en su daño. 1 2 3 La muger de buen recado, la ca- [sa 6 7 5 4 suele hinchir hasta el tejado. 1 2 3 Cáense las cuestas, 4 5 6 alcanse los llanos. 6 3 4 5 Moriremos vistas y oydas 1 2 otras cosas. 2 1 3 4 La buena comida la trae mala. 1 6 2 La mar traga los arroyos, 5 4 3 los rios y fuentes. 207. II § 3.2. minteguia: Urquijo eta Gorostiagarekin (Soto-Miche1enak mantendu egiten du) horre1a zuzentzen dut D-ko ninteguia. galcer[rja: Hapaxa OEH-aren arabera. 208. II § la). bearbaguea: Mitxe1enak (SHL V 697-98,790-91) erakutsi legez, euskarazkoa ez da zuzen itzuli, «errugabe» baitzen hor Garibaik bildu Milia Lasturkoren eresian eta Landucciren hiztegian eriden bezala; hortik froga bat gehiago arrasatearrarena ez de1abilduma hau esan ahal izateko; d. 1. eta 2. kap. eta hemen 166 eta 331ko iruzkinak. Bestalde, «[akina da, baga-k osorik irauten bazuen ere, baga + -ka xvr-gn. mendean bako bihurtua ze1a Bizkaian. Ik. RS-etan Odol bearbaguea (201), baina Su baca esea... gorpuz odol baguea (237), Gurenda andia odol bacoa... (308), etc.» (PT 375, oh.). 209. gueben: OEH-k Azkuek sarrera berezia ematen diola markatzen du; izan ere izen 300 EDIZIOA (207-214) 1 2 3 207. Deungen mintegia makur 4 5 6 7 ta galzerra atzekoaz aurrera. 1 2 208. Odol bearbagea, 3 4 5 agirtuko da egia eurea. 1 2 3 209. Sar dina geben lekuan, 4 5 bere kaltean. 1 2 3 210. Andraurenak etsea 4 5 6 7 lauzatu gino daroa betatu. 1 2 3 211. Jausten dira aldatsak, 4 5 6 goraetan dira ibarrak. 1 2 3 4 5 212. Beste gauza enzunik ta ekusirik 6 ilgo gara. 1 2 3 4 213. Jate onak dakar gextoa. 1 2 214. Itsasoak errekaak, 3 4 5 6 iturriak ta ibaiak irunsi. 2 1 3 El vivero del perverso, tuerto 4 5 6 7 Y la calza, lo de atrás adelante. 1 2 Sangre sin ser necesaria 3 5 4 descubrir se ha la tu verdad. 1 3 2 El que entrare en lugar vedado, 4 5 en su daño. 1 2 3 La mujer de buen recado, la ca- [sa 6 7 5 4 suele hinchir hasta el tejado. 1 2 3 Cáense las cuestas, 4 5 6 álzanse los llanos. 6 3 4 5 Moriremos vistas y oidas 1 2 otras cosas. 2 1 3 4 La buena comida la trae mala. 1 6 2 La mar traga los arroyos, 5 4 3 los ríos y fuentes. aurretik doan adjetiboa dugu hemen, Gorostiagak geben-leku konposatua egitea nahiago badu ere. Cf. 37 kaden txarria eta hango iruzkina. Lat. defendere bide du azken jatorria. 210. andra vrenac: SHLV 526.ean Mitxelenak markatu bezala, badira honen agerraldi gehiago 317. eta 527.ean eta baita Oihenarten 473.ean ere «dernoiselle» itzulirik; konposaketa gardena andere + (g)uren-etik, d. andizuren bilduma honetan bertan nahiz Campiónek Nafarroan erdiaroko dokumentazioan aurkitua eta 308 gurenda, Mitxelenak hauekin lotua, laur;atuguino:Azkuek hau du hitz honen lehen adieraren adibide bakar; bigarrenerako (<az ikus 1. kap. § 4.8. Bada 419 perrau «hermitaño» ere. 222. deunga: id 387, 440, deungen 207, deungueaenean 97, baina Gar A 32, B 56 dongueac. 223. doean: d. 468 daroean, 221 daroeanic, 315 direanac direaneguino. BB 2g garealari (6c garean) egin oharrean biltzen dira joan, eroan (Azkuek, 1935: 85, markatuak) eta izan (Irigoyenek gehitua, 1958:131-2) aditzetan BZ-ean -a + -a > -ea, eman disimilazioaren adibide zenbait. 303 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 224. Ejaco oguia oneguia. 1 2 3 225. Herre baga coypasu. 1 2 226. Ynsaurrac baño 3 4 ossac andiago. 1 2 3 227. YI eyquec ta yl aye, 4 5 6 7 ta yre erallea yl daye. 1 2 3 228. Matrazu orrec hurte ez eban 4 5 carcaj orretarean. 1 2 3 4 5 229. Leorrean artu ez doa arrancaria. 1 2 230. Egaz manequi 3 4 ora nequiqueo choriari. 1 2 231. Digaran artean 3 4 5 6 7 ez hurteagati gasoric essan. 1 2 3 232. Ezconcea ta aguincea 4 5 cerurean jatorguz. 1 2 3 233. Yquedac ta diqueada. 2 1 3 Pan de arado demasiado bueno. 2 1 3 Sin assarpringar. 4 3 Más grandes los sonidos 2 1 que las nuezes. 1 2 3 Matar le has y matar te han, 4 5 6 7 Y a tu matador matarán. 2 1 3 Esse birote no salió 5 4 de essa aljaba. 1 3 4 2 5 En lo seco no se toma la trucha. 1 2 Si volar supiesse 3 4 trabaría el páxaro. 2 1 Hasta que seapassado 3 7 6 5 4 no digas mal del año. 1 2 3 El casamiento y mando 4 5 del cielo nos vienen. 1 2 3 Darásme y darte he. 227. eyquec-aye-daye: egin-en hiru adizki zahar, futuro inperatiboan (hik) eta futuroko indikatiboan (haiek-hi eta hura-haiek), hurrenez hurren. erallea: eroaditzaren agentea, ez inoiz izan ez den (eta euskal morfologiak zilegiztatzen ez duen) 'f'ferahil batena; d. Mikoleta «omiziano» guizon eraylea, BB 18d guiza eralla andia, Hiztegi Hirukoitzean «asasino» erallea, P.Ab. 210 iru soldaupilloren eralliac.: G. Garateren !zurri Berria 106 Mentxakaren gizeraileek barne. Etxeparek 218 ehor erho eztazala ezetare gaitzetsi du eta Altunak iruzkintzen: «erbo: inork inor hil, alegia, gaur esaten dugunez. Hil Etxeparerentzat inork bizia galtzea da, ez inori galarazitzea. Hala ere behin agertzen da, horratik, hil iragankorra, baina zentzu metaforikoa du; ez, alegia, inori bizia kendu, baizik «iraungi, itzali, ito» bailitza. Ikus 11,53 (oo.) Erbo- beste 304 EDIZIOA (224-233) 1 2 3 224. Eiako ogia onegia. 1 2 3 225. Erre baga koipatsu, 1 2 226. Insaurrak baño 3 4 otsak andiago. 1 2 3 227. Il eikek, ta il aie, 4 5 6 7 ta ire erallea il daie. 1 2 3 228. Matrazu orrek urte ez eban 4 5 karkax orretarean. 1 2 3 4 5 229. Leorrean artu ez doa arrankaria. 1 2 230. Egaz maneki 3 4 ora nekikeo txoriari. 1 2 231. Digaran artean 3 4 5 6 7 ez urteagati gaxorik esan. 1 2 3 232. Ezkonzea ta aginzea 4 5 zerurean jatorguz. 1 2 3 233. Ikedak ta dikeada. 2 1 3 Pan de arado demasiado bueno. 2 1 3 Sin asarpringar. 4 3 Más grandes los sonidos 2 1 que las nueces. 1 2 3 Matar le has, y matar te han, 4 5 6 7 Y a tu matador matarán. 2 1 3 Ese birote no salió 5 4 de esa aljaba. 1 3 4 2 5 En lo seco no se toma la trucha. 1 2 Si volar supiese 3 4 trabaría el pájaro. 2 1 Hasta que sea pasado 3 7 6 5 4 no digas mal del año. 1 2 3 El casamiento y mando 4 5 del cielo nos vienen. 1 2 3 Darásme y darte he. askotan agertzen da, baina «zoro, ergel» esan nahi duela. Erro berdina da bietan, noski, bi zentzuz jantzia». 228. karkax: Azkuek eman arren (tokatu bezala bere ohituretan) testukoa da aipatu lekukotasun bakarra; haren grafia frikari sabaikariari dagokio, bidenabar, ez belareari edo bestelakori. 230. manequi: d. 307 maemana b-> m- / _Vn asimilazio berarekin. 231. digaran: Badira aditz honen forma sintetiko gehiago BZ-eko testuetan, Garibairen bildumetan eta BB-etako Bergara ceiñatu ta aygara errefrauan, hain zuzen; d. Mitxelena SHLV 883-885. 232. jatorguz: "dj >j, ez -ki-rik eta -z, mendebalean ohi bezala; cf., aldiz, 1 dagoc. 233. Larramendik ezagutzen zuen errefraua, osorik ematen baitu Eraskineko 185 «darásme y darte [sic] he--n Mitxelenak (1970: 78) erakutsi legez; bidebatez, SHLV 800.ean aipatzen da 91 balinde baniquecu eta 136 diratan-ekin batera, nekez inork asma zitzakeenen artean, beren arkaikotasuna dela kausa. 305 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 234. Yre esayen emazte 4 5 6 euquec yc adisquide. 1 2 3 235. Semez, elliric ez. 1 2 3 4 5 6 236. Sasitu ta jorratu ta garia artu. 1 2 3 237. Subaco esea, 4 5 6 gorpuz odolbaguea. 1 2 3 238. Seyac danzuana escarazean, 4 5 6 esan daroa ataartean. 1 2 239. Quibel ecachari, 3 4 5 bular aldi onari. 1 2 3 240. Yre ydeaz ezco adi 4 5 6 7 ta aja ondo veti. 1 2 3 241. Ycasi eztaguianac esean, 4 5 ez lequique celayan. 1 2 242. Onerechien beguietan 3 4 5 gauca ezayric eztan, 3 1 2 La muger de tu enemigo 4 5 6 tenla tú por amiga. 1 3 2 De hijos, no rebaño. 3 2 1 4 6 5 Escardar y estercolar y cojertrigo. 3 2 1 Casa sin fuego, 4 6 5 cuerpo sin sangre. 2 1 3 Lo que oye el niño en el fogar, 5 4 6 suele dezir en el portal. 1 2 Espaldas a la tempestad, 3 5 4 pecho a la buena sazón. 3 1 2 Casa con tu ygual 4 5 7 6 Y serás siempre bien. 3 2 1 En casaquien no depriende, 4 5 no sabrá en la plaza. 2 1 En los ojos del amante 5 3 4 no ay cosafea. 234. euquec: d. 501 euc, agintera baina orainaldian. 235. elliric: d. 384 elli eta BB 25f elia «talde handia--ri jarri oharra; hango adibideei aita jaunak eresten dau elia (<ia. Cf. 25 ar[r]aufa eta haren oharrean bildu antzekoak; honako hau dugu r sobera duen bakarra. 237. II § 3.2. 238. danzuana: Aditz sintetikoak -eta usu euskara modernoan galdutako denboretanondorengo beste edozein testutan baino ugariago dira honetan: d. 18 fagoquez, 21 aroa, 31 axa, 40 emon deyat, 82 deroat, 91 balinde baniquecu, 98 sar esac, 99 daminda, 101azauenac, 112nauela (subj.), 146diraqui, 165goaquez, 167erecan, 174yndac... diada, 183arrayo, 186lecarque, 231 digaran, etab. (ikus Adizkitegia). 306 EDIZIOA (234-242) 1 2 3 234. Ire etsaien emazte, 4 5 6 eukek ik adiskide. 1 2 3 235. Semez, elirik ez. 1 2 3 4 5 6 236. Satsitu ta jorratu ta garia artu. 1 2 3 237. Subako etsea, 4 5 6 gorputz odolbagea. 1 2 3 238. Séiak danzuana eskaratzean, 4 5 6 esan daroa ataartean. 1 2 239. Kibel ekatxari, 3 4 5 bular aldi onari. 1 2 3 240. Ire ideaz ezko adi 4 5 6 7 ta axa ondo beti. 1 2 3 241. Ikasi eztagianak etsean, 4 5 ez lekike zelaian. 1 2 242. Oneretxien begietan 3 4 5 gauza ezáirik eztan. 3 1 2 La mujer de tu enemigo 4 5 6 tenia tú por amiga. 1 3 2 De hijos, no rebaño. 3 2 1 4 6 5 Escardar y estercolar y coger trigo. 3 2 1 Casa sin fuego, 4 6 5 cuerpo sin sangre. 2 1 3 Lo que oye el niño en el fogar, 5 4 6 suele decir en el portal. 1 2 Espalda a la tempestad, 3 5 4 pecho a la buena sazón. 3 1 2 Casa con tu igual 4 5 7 6 Y serás siempre bien. 3 2 1 En casa quien no depriende, 4 5 no sabrá en la plaza. 2 1 En los ojos del amante 5 3 4 no hay cosafea. 239. quibel: PT 149-50.ean iruzkindua, Oih, 192 Guibel eguioc ekaizari-ren jatorritzat ematen delarik, eta gorputz zatiek (aurre, aurka eta bestek ahur-ekin duten lotura erakutsiaz) espazioa markatzeko duten balioaren lekuko. Balio honetan erdialde eta mendebalean soilik hau eta Mendiburu aipatzen dira, toponimian erabat orokor izan arren atze eta oste ez bezala (d. Mitxelena ibid), Cf. errefrau honen aldaera 466.ean. 241. II § 2.3.2. 242. onerechien: «maiteíaren)», d. 327 onerechiac eta 559 onerextea; horrela Mikoleta, amodiozko kantak eta gainerako BZ osoan «maite (izan), maitale» adierazteko. ezayric: diptongo sudurkariarekin, d. 302 mandazaic eta gogora 3 yguy eta hango erreferentziak. eztan: -n hoskidetasunagatik edo; horrela 270 aguica ere Azkueren ustez (ikus bertan: Alabaina, ez zen beharrezko ez batean ez bestean, asonantea izanik errima ezta eta aguinca ongi baitzihoazen. 307 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 243. Naztauenac ogenic 3 4 5 6 yñez hegui guextoaganic. 1 2 244. Oncojejricat neuca, 3 4 5 haya oparinac eroa eusta. 1 2 3 4 245. Guiconoc oro huru halz, 5 6 7 8 andra duztioc huru curi. 1 2 3 246. Oguiagaz hura, 4 6 7 oragaz heroen elicatura. 1 2 3 247. Pucheac ogui vaga 4 5 6 ypirdira dau videa. 1 2 248. Daucagunean naya 3 4 5 guran vaga oy gara. 1 2 3 249. Asto dina, zordun. 1 2 Quien no quiere engaño, 4 3 6 5 haga huyda del peruerso. 2 1 Teníalo para no menester, 3 5 4 mas lleuómelo, la necessidad. 2 1 3 Todos los hombres caberas ne- 4 [gras, 6 5 7 8 todaslasmugerescaberas blancas. 1 2 3 Pan con agua, 7 6 5 4 mantenimiento de locoy mastín. 1 3 2 La coajada sin pan 4 5 6 al culo tiene camino. 1 2 Quando tenemos lo que quere- [mas, 4 3 5 sin desseos solemos ser. 2 1 3 El que se haze fiador, deudor. 243. naztauenac: d. 113 nazu eta hango iruzkina. yñez: d. 422 yñes, Mikoletak ynes eguin s.u. «huir». guextoaganic: ez **guextoarean, ezta *~-guextoaganerean ere; d. 5. kap. §.II.1. eta 544 huhuñenerean. 244. JI § lf), oncojejricat: d. 89 oncoeriac eta hango oharra. neuca: lehenaldiko -n > -lO, d. 1. kap. § 4.9.4. eta 4.-5.etan, erorketa honen hedadura eta garrantziaz RS-en jatorriaz. Hor eriden ahal dira Mikoletaren adibideak ere. eroa: B-tik kanpo ere aditz hau, d. 5. kap. § 2.3.; berama, aldiz, 465.ean. Ikus 50 det, 121 berri eta 465 berama-ri ezarri oharrak Azkuek B-tik kanpoko formatzat ematen dituen RS-ekoez. 245. balz: artikulu gabe, hurrengo lerroko zuri bezala; d. 36 ederr-i egindako iruzkina; -e- 464 vz petra-no duztioc: Ikus 96-ko iruzkina. 308 EDIZIOA (243-249) 1 2 243. Naztauenak ogenik 3 4 5 6 iñes hegi gextoaganik. 1 2 244. Onzo[e]ritzat neuka, 3 4 5 haia oparinak eroa eusta. 1 2 3 4 245. Gizonok oro huru halz, 5 6 7 8 andra duztiok huru zuri. 1 2 3 246. Ogiagaz ura, 4 6 7 oragaz eroen elikatura. 1 2 3 247. Putxeak ogi haga 4 5 6 ipirdira dau hidea. 1 2 248. Daukagunean naia 3 4 5 gurari haga oi gara. 1 2 3 249. Asto dina, zordun. 1 2 Quien no quiere engaño, 4 3 6 5 haga huida del perverso. 2 1 Teníalo para no menester, 3 5 4 más llevómelo, la necesidad. 2 1 3 Todos los hombres cabezas ne- 4 [gras, 6 5 7 8 todaslasmujerescabezasblancas. 1 2 3 Pan con agua, 7 6 5 4 mantenimiento de loco y mastín. 1 3 2 La coajada sin pan 4 5 6 al culo tiene camino. 1 2 Cuando tenemos lo que quere- [mas, 4 3 5 sin deseos solemos ser. 2 1 3 El que se hace fiador, deudor. 246. Koordinazio arkaikoa (X-ekin Y-dekl. = «X-dekl.(x) eta Y-dekl.(x)>»; ikus 5. kapituluan § 11.2.9. Bidenabar, ora «masa» balitz B. Kapanagak nahi bezala, nolatan uler horren elicatura; edota bilduma prestatzaile ekialdekoak egin bazuen ora = «perro», zergatik mantendu (edo sartu!) -gaz? Ohar bedi koordinazioari dagokion «5» falta de1a euskarazkoan; d. 250. 247. ypirdira: Azkuerentzat «hutsa» izan arren 33.ean, 385.ean eta 469.ean ere ipurdiren aldaera bera dakarre1a erakusten du Urquijok; 1935erako zuzendu eta aldaeratzat onartua zuen. 248. Goian ikusi 164.ak kontrakoa dioe1adirudi. oy: d. 35, 341, 550 eta BB 8g-ko oharrean bildu adibide haboro. Bertan eta 79. errefrauaren iruzkinean eroan / joan laguntzaileez eratu zenbait. 249. II § 3.2. asto: hapaxa adiera honetan; OEH-k ez daki hitz bera den. dina: "edin aditz nagusi bezala «bilakatu- adieran; d. VJ 5 Yte. Yru personaetaric cein sidin guizon?, ... Yte. Non cidin gui(on?... 6 Yte Christo cetaraco sidin guizon? eta hemen 358 loyza cidi. 309 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 250. Vcaondoa hur da baya 4 5 6 mun eguiten esquerga. 1 2 3 251. Vzqur baquio ecachari, 4 5 sendaquique eguzquiari. 1 2 3 252. Asedenas aseden dayt. 1 2 3 4 253. Cejan esea hurrezco atea. 1 2 254. Doneaneco euria, 3 4 garien galcaygarria, 1 2 3 255. Dollor[r]a otuago, asapuzago. 1 2 256. Edoceyn berecat 3 4 5 ta Iaungoycoa oroencat. 1 2 257. Ezca c;e aquio daucanari 3 4 5 ta vay onderextanari. 1 2 3 258. Laster emayté dauenac 4 5 birretan emayten duo 2 1 Cerca está el codo 3 6 4 mas difícil de besar. 2 1 3 Si te agachas a la tempestad, 5 4 al sol te rebustecerás. 1 2 3 Con morir descansaré. 2 1 3 Casa en el mercado, de oro la 4 [puerta. 2 1 Lluuia de San Juan, 4 3 causa de perdición del trigo. 1 2 3 El ruyn más rogado, más suzio [y ynchado. 1 2 Cada qual para sí, 3 4 5 Y Dios para todos. 1 2 No pidas al que tiene, 3 4 5 Y sí, al que bien te quiere. 3 1 2 Quien presto da, 4 3 5 dos vezes lo que tiene da. 250. mun: -uin > -un, d. FHV. baya / más lerro diferenteetan dira. Ohar bedi 5 falta dela erdarazkoan; d. 246. 251. baquio / sendaquique: bokal kontrakzioak, beharbada aditzean bestetan baino ugariago. Bigarrenean datibo komunztadura falta da, agian, hoskidetasunak -ari egin duelako lehengo -tan. 252. Urquijoren iruzkinean egiten zaion aipua zehaztuaz «Como apagarfse)» puede emplearse metafóricamente por «rnorirfse)» me inclino a creer que el paremiólogo de 1596 quiso hacer un calembour o juego de vocablos, basado en la doble significación de aseden o atseden» dio Azkuek (1935: 94, oh.). 254. (= 280). galcaygarna: d. 11 auerasgarri eta iruzkina. 310 EDIZIOA (250-258) 1 2 3 250. Ukaondoa ur da, baia 4 5 6 mun egiten eskerga. 1 2 3 251. Uzkur bakio ekatxari 4 5 sendakike eguzkiari. 1 2 3 252. Atsedenas atseden dait, 1 2 3 4 253. Zejan etsea, urrezko atea. 1 2 254. Doneaneko euria, 3 4 garien galzaigarria. 1 2 3 255. Dollorra otuago, asaputzago. 1 2 256. Edozein beretzat, 3 4 5 ta Jaungoikoa oroenzat. 1 2 257. Eska ze akio daukanari 3 4 5 ta bai onderextanari. 1 2 3 258. Laster emaiten dauenak, 4 5 birretan emaiten duo 2 1 Cerca está el codo, 3 6 4 mas difícil de besar. 2 1 3 Si te agachas a la tempestad, 5 4 al sol te rebustecerás. 1 2 3 Con morir descansaré. 2 1 3 Casa en el mercado, de oro la 4 [puerta. 2 1 Lluvia de San Juan, 4 3 causa de perdición del trigo. 1 2 3 El ruin más rogado, más sucio [e hinchado. 1 2 Cada cual para sí, 3 4 5 Y Dios para todos. 1 2 N o pidas al que tiene, 3 4 5 Y sí, al que bien te quiere. 3 1 2 Quien presto da, 4 3 5 dos veces lo que tiene da. 256. (= 491). oroencat: D-k oto-; Urquijok aipatu ere gabe zuzentzen du, hain erraza baita ustel- keta, 11 § 2.3.2. 257. ezca re aquio: eskatu-ren erroa, irreal batekin baitoa (d. 1adi adi eta iruzkina), ezen aldaera (d. 36). Eskatu intransitiboa mendebalean (ikus 499 eta iruzkina). on derextanari: itzulpena hitzez hitzezkoa da baina hobe zukeen (d. 242) «bien» hori gorde ez balu. 258. du: horrela D-n baina agian dau irakurri behar da aurreko lerroa kontuan izanik, nahiz eta 206 eta 220.ean ere adizki bera izan (dau, aldiz, 153, 203, 247, 351, 367,448,461). D-n lerro bakarra; erdal testuan birritan <<3». 311 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 259. Etsecoandrea cinbota, 3 4 5 ese duztia cinbota. 1 2 260. Larrac larricen, 3 4 guichiac arbincen. 1 2 3 4 261. Erregue barri, legue barrio 1 2 3 4 5 262. Ezta aldasic ybarvacoric. 1 2 263. Lotsaga nindin, 3 4 5 oguiz ase nindin. 1 2 3 4 5 264. Lurren humea, lurrac aci daroa. 1 2 3 265. Ondo eguioc landerrari, 4 5 6 Iayncoac diquec donari. 1 2 3 266. Opeco erlea enecat, 4 5 mayacecoa anajeencat. 1 2 3 4 5 6 7 267. Eztia ta ozpin, goc;o ta on eguin. 1 2 Casera desperdiciada, 5 3 4 desperdiciada la casatoda. 1 2 Lo demasiado congoxa, 3 4 lo poco estrecha. 1 2 3 4 Rey nueuo, ley nueua. 1 2 3 5 4 N o ay cuesta sin valle. 1 2 Sinoergüenca me hize 4 5 3 Y artéme de pan. 2 1 5 4 La cría de la tierra suele criar 3 [la tierra. 2 1 3 Haz bien al pobre, 5 4 6 darte ha Dios galardón. 2 1 3 Enjambre de abril para mí, 4 5 el de mayo para mi hermano. 3 2 1 4 5 7 Vinagre y miel, sabroso, y ha- 6 [zen bien. 259. cinbota: Azkuek zinbot ematen du oinarria eta Mitxe1enak (PT 432) agian hori gehi da kopula izan genezakee1a ezin bazter daitekee1a deritzo; B. Urgellek diostanez Hirukoitzaren gorputzean ere bada. 260. Urquijok 30, 45 eta 186.ekin duen antzekotasuna erakusten duo 261. Azkueren hiztegitik (s.u. nausi) hartuta BN-eko Nausi berri, lege berri gogoratzen du Urquijok. 262. II § 1d). D-n 4-5 erdarazkoan. 263. nindin: "edin aditz nagusiarekin (d. 249) eta bi aoristo (ef. 52 errefrauko iruzki- na). 312 EDIZIOA (259-267) 1 2 259. Etsekoandrea zinbota, 3 4 5 etse duztia zinbota. 1 2 260. Larrak larritzen, 3 4 gitxiak arbinzen. 1 2 3 4 261. Errege barri, lege barri. 1 2 3 4 5 262. Ezta aldatsik ibarbakorik. 1 2 263. Lotsaga nindin, 3 4 5 ogiz ase nindin. 1 2 3 4 5 264. Lurren umea lurrak azi daroa. 1 2 Casera desperdiciada, 5 3 4 desperdiciada la casatoda. 1 2 Lo demasiado congoxa, 3 4 lo poco estrecha. 1 2 3 4 Rey nuevo, ley nueva. 1 2 3 5 4 N o hay cuesta sin valle. 1 2 Sinvergüenza me hice 4 5 3 Y hartéme de pan. 2 1 5 4 La cría de la tierra suele criar 3 [la tierra. 2 1 3 Haz bien al pobre, 5 4 6 dar te ha Dios galardón. 2 1 3 Enjambre de abril para mí, 4 5 el de mayo para mi hermano. 1 2 3 265. Ondo egiok landerrari, 4 5 6 Jainkoak dikek donari. 1 2 3 266. Opeko erlea enetzat, 4 5 maiatzekoa anajeeenzat. 1 2 3 4 5 6 7 267. Eztia ta ozpin, gozo ta on egin. 3 2 1 Vinagre y miel, 4 5 7 sabroso, y ha- 6 [cen bien. 264. euquiarren: d. Gar. A 35, 39, B 22 euguia. 265. II § 3.2. diquec: d. 233 diqueada «nik-hiri ernan» geroaldian; ikus forma gehiago eta iruzkinerako 91. errefrauko oharra. 266. Aldaera txiki batez 416.a bera. opeco: Mitxelenak (SHLV 40) lat, opem «ugaritasun, ogasun, laguntza» eta haren jarraitzaile erromanikoekin lotzen du; d. 129 opeyl eta 416 opeileco. anajeencat: Azkuek anaje (< " hark bezala -166 aurqui bez- pairatu); d. BB 1Altiuezea zeugaiti/ zenbat calte munduari!/ Besa beracnotajacan / leenda gueroetorri. Testu berean 24a, 34b desadan, urri agertu arren aditz honen forma sinterikoak oraindik ia 17. mendearen amaieran bizirik zirela erakutsiaz. 272. Kapanagak (1983: 164-165) «Come, [da], bebe y no te atranques» «zuzentzen» du itzulpena (!) eta eran «beber» egungo Arabaldean / «matar» ekialdean oinarri 314 EDIZIOA (268-274) 1 2 268. Maiatzean herarra 3 4 S 6 luze da eta sendo, 7 8 egitaiaren orzak 9 10 11 ehagi leidi ondo. 1 2 3 269. Maiatza, ire latza, 4 S 6 lora asko doala. 1 2 3 270. Muxika, arerioakaz agika. 1 2 3 271. Miiak ze hes 4 S humen kalte. 1 2 3 272. Iak, emak, erak, 4 S 6 ta zegiok trankart. 1 2 273. Gatzean, gatzean, 3 4 S ta ez Iharguengorean. 1 2 En mayo la hierba 3 4 S 6 larga es y crecida, 8 7 las mellas de la hoz 10 11 9 podríanla bien cortar. 1 3 2 Mayo, áspero de tí, 6 S 4 tiniendo muchas flores. 1 3 Múxica, a dentelladas con los 2 [enemigos. 2 3" 1 No diga la lengua S 4 en perjuicio de la cabeza. 1 2 3 Hiérele, dale, mátale, 4 S 6 Y no le hagas falsía. 1 2 De la sal, de la sal, 3 4 5 Y no de la de Ibargüen. 1 2 3 274. Neskea ta eskea, 4 S nekea ta 6 [kaltea. 1 2 3 Moza y demanda, 4 S trabajo y 6 [daño. harturik (!), mendebaldeko euskara ongi ezagutzen ez zuen ekialdeko baten beste (d. 5 ebiloqui eta 86 ora-rekin egina eta hango iruzkina) huts bat ikusi uste du; testuan ez da, noski, horrelakorik, baina bai Kapanagaren artikuluan testukritikan lectiones faciliores deituko liratekeen horietarik. Badirudi, ohar itzulpeneko «le» horiek, jo ezak, ero ezak sintetikoki emanak direla lehena eta hirugarrena; bigarrena ~-emaok-etik (d. 25 emayoc). 273. II § 3.1. Errefrau hau erdaraz asmatua da sal (izena) / sal (aditza) homofonoekin jokatzeko, gero euskal lurraldeetan gorde arren; izan ere, jatorrizko gertaera historikoa Urquijok (1908:18 eta edizioan) García de Salazarren Bienandanzas-en aurkitu 1330eko ahaide nagusien arteko liskarretarik baitugu, Ibarguengo dorrean bertakoek zaldibartarrei egin gonbite bateko saldukeria eta txikizioa, hain zuzen. 274. II § 3.2. 315 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 275. Aroz dinean cirola 4 5 6 osqui guichi vr[r[atu doa. 1 2 276. Arrausi lucea, 3 4 5 loa edo gosea. 1 2 277. Adicazen da emayIlea 3 4 5 ta ez arcayllea. 1 2 3 278. Alargunaen semea baño 4 5 6 7 vere vrdea da obeago. 1 2 279. Arecherean artera 3 4 5 ecandu gaxtoa arcayten da. 1 2 280. Doneaneco euria, 3 4 garien gal~aygarria. 1 2 3 281. Ator[r]en baxen vr[r]ago na- 4 [rrua. 1 2 3 282. N aybaco ezconcea, 4 5 6 nequea ta caltea. 1 2 3 4 283. Aguindu ta emon ez, 5 6 7 ala saria prestu ez. 2 1 2 Quado el capatero se haze car- 3 [pintero, 5 4 6 pocos rapatos se desgarran. 1 2 Bozezo luengo, 5 4 3 hambre o sueño. 1 2 Cánsase el dador 3 4 5 Y no el tomador. 7 3 2 1 Mejor que el hijo de la viuda 6 4 5 es su puerco. 1 2 Del roble al encino 5 4 3 se toma mala costumbre. 2 1 Lluuia de San [oan, 4 3 causa de perdición del trigo. 4 3 2 1 El cueromás cerca que la camisa. 3 2 1 Casamiento sin voluntad, 4 5 6 trabajo y daño. 1 234 Mandar y no dar, 5 6 7 ansina lo merecido no vale nada. 277. Ir § 3.2. adicacen:Cf. 357 (errefrau bera), Barrutia 121 beti arran eginik naduka adikaturik, Larramendik (-r-rekin) s.u. «fatigatar, ado)» eta Voces Bascongadas s.u, «afanarse, aperrearse». emayllea: D-n -uyllea; d. 85, 105 eta 123.ean egin zuzenketa berbera eta errefrau eta hitz hau berau 357.ean; zuzendu beharra da, bada, OEH-an egin ez arren, besterik baita emun dokumentatzea (baina ez RS-en, d. Hiztegia) eta bizi- 316 EDIZIOA (275-283) 1 2 3 275. Arotz dinean zirola 4 5 6 oski gitxi urratu doa. 1 2 276. Arrausi luzea 3 4 5 loa edo gosea. 1 2 277. Adikatzen da emaillea 3 4 5 ta ez arzaillea. 1 2 3 278. Alargunaen semea baño 4 5 6 7 bere urdea da obeago. 1 2 279. Aretxerean artera 3 4 5 ekandu gaxtoa arzaiten da. 1 2 280. Doneaneko euria, 3 4 garien galzaigarria. 1 2 3 281. Atorren baxen urrago na- 4 [rrua. 1 2 3 282. N aibako ezkonzea, 4 5 6 nekea ta kaltea. 1 2 3 4 283. Agindu ta emon ez, 5 6 7 ala saria prestu ez. 2 1 2 Cuando el zapatero se hace car- 3 [pintero, 5 4 6 pocos zapatos se desgarran. 1 2 Bozezo luengo, 5 4 3 hambre o sueño. 1 2 Cánsase el dador 3 4 5 Y no el tomador. 7 3 2 1 Mejor que el hijo de la viuda 6 4 5 es su puerco. 1 2 Del roble al encino 5 4 3 se toma mala costumbre. 2 1 Lluvia de San [oan, 4 3 causa de perdición del trigo. 4 3 2 1 El cueromás cerca que la camisa. 3 2 1 Casamiento sin voluntad, 4 5 6 trabajo y daño. 1 2 3 4 Mandar y no dar, 5 6 7 ansina lo merecido no vale nada. rik izatea, nominalizazioa eta agentearen forma ez baita hortik baizik errotik (e-mo-) ateratzen. OEH-an ez da beste adibiderik eta ezin izan ere. 280. (= 254). 281. atorren: gonbarazioa genitiboan, ez nominatiboan. Azkuek horrenbestez atorra aldatzea proposatzen zuen, baina ustelketatzako aldaketa handia izateaz landa, Mitxelenak erakutsi zuen joskera horrek bazuela kiderik euskaraz; ikus 5. kap. § II.2.8. 317 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 284. Aramayo, dabenac ez lemayo. 1 2 285. Hullercalla onari 3 4 hiz guichi. 1 2 286. Hurteen gojenean 3 4 5 jopua jaubeen aldeano 1 2 3 287. Hurunic estan esea 4 5 6 7 8 ezin licate asea, ta vay gosea. 1 2 3 4 288. Hosqui osoa nayz etena 5 6 7 8 escuan baño oñean obea. 1 2 3 4 5 289. Hule luzea ta cécun chaburra. 1 2 3 290. Eyquec senar maquerra 4 5 6 7 ta ac aucaque andera. 1 2 291. Eguia ergarria. 1 2 3 4 292. Esean jopua ta ollaarra 5 6 7 8 vrte vetean asco da. 1 2 3 4 293. Ecachac dacar aro ona, 5 6 7 gaxtoa vaynzate oba. 1 2 3 A Aramayona, quie la tiene no [la daría. 2 1 Al buen entendedor 4 3 pocas palabras. 2 1 En lo alto del año 3 5 4 el sieruo cabe su dueño. 3 2 1 Casa do no ay harina 4 567 no puede ser harta, y si bam- 8 [brienta. 1 4 3 2 Capato roto o sano 6 8 7 5 más vale en elpie que en lamano. 1 2 3 4 5 Cabello largo, y seso corto. 1 2 3 Harás marido contrahecho, 4 5 6 7 Y aquél te tendrá estimada seno- fra. 1 2 La verdad causa riña. 2 3 4 El súdito y el gallo 1 5 6 7 8 en casa en año lleno harto es. 1 2 4 3 La tempestad trae buen temporal, 5 6 7 peruerso podrías ser mejor. 284. II § 3.1. lemayo: nork nori, hortaz «no (se) la daría (a alguien)» litzateke itzulpen zehatza. «Probablemente se referirá a algún incidente de las luchas de nuestros banderizos» dio Urquijok eta bada hautagairik Bienandanzas-en izan ere. 318 EDIZIOA (284-293) 1 2 3 284. Aramaio, dabenak ez lemaio. 1 2 285. Ullerzalla onari 3 4 itz gitxi. 1 2 286. Urteen goienean 3 4 5 jopua jaubeen aldeano 1 2 3 287. Urunik eztan etsea 4 5 6 7 8 ezin lizate asea, ta bai gosea. 1 2 3 4 288. Oski osoa naiz etena 5 6 7 8 eskuan baño oñean obea. 1 2 3 4 5 289. Ule luzea ta zenzun txaburra. 1 2 3 290. Eikek senar makerra 4 5 6 7 ta ak aukake andera. 1 2 291. Egia ergarria. 1 2 3 4 292. Etsean jopua ta ollaarra 5 6 7 8 urte betean asko da. 1 2 3 4 293. Ekatxak dakar aro ona, 5 6 7 gaxtoa bainzate oba. 1 2 3 A Aramayona, quien la tiene no [la daría. 2 1 Al buen entendedor 4 3 pocas palabras. 2 1 En lo alto del año 3 5 4 el siervo cabe su dueño. 3 2 1 Casa do no hay harina 4 5 6 7 no puede ser harta, y sí ham- 8 [brienta. 1 4 3 2 Zapato roto o sano 6 8 7 5 más vale en elpie que en lamano. 1 2 3 4 5 Cabello largo, y seso corto. 1 2 3 Harás marido contrahecho 4 5 6 7 Y aquél te tendrá estimada seño- fra. 1 2 La verdad causa riña. 2 3 4 El súdito y el gallo 1 5 6 7 8 en casa en año lleno harto es. 1 2 4 3 La tempestad trae buen temporal, 5 6 7 perverso podrías ser mejor. 286. 11 § lf). jopua. Hemen 292.ean eta 551.ean ere agertu arren, RS da euskal tradizioko guztien azken iturri (Pouvreauren jopo Oihenartengandik hona dator berriz). 287. licate: d. 69.ean. 288. 11 § Ih). 289. D-n 4-6 euskarazkoan. 290. andera: hoskidetasunak hala eskatzen. 319 REFRANES Y SENTENCIAS (15%) 1 2 294. Iaygui cidi naguia, 3 4 erra cizan vna. 1 2 3 295. launa burquide gaxto. 1 2 296. Gach eguiten boc 3 4 aynbesteri ychadoc. 1 2 3 297. Galdu azquero ondasuna, 4 s da ecauna. 1 2 3 298. Guenac sagua ascacen 4 5 6 ta eullia oracen. 1 2 3 4 299. Galendua dabil vberen billa. 1 2 3 4 300. Azo bardindu nax, nox dot 5 [vrtea? 1 2 301. Gassoto yrabacia 3 4 5 yrachoen da yracia. 1 2 Leuantóseelperezoso 3 4 Y quemó lavilla. 1 3 2 El señor, malo para ygualarse ca [él. 2 1 Si hazes mal 4 3 espera otro tal. 2 3 1 Después del bien perdido 4 s es conocido. 1 3 2 La tela araña desata el rato, 4 s 6 y a la mosca apaña. 1 2 4 El escarmétado ada buscado 3 [el bada. 1 2 3 4 Ayer me ygualé, ¿quado tego el s [año? 1 2 Lo mal ganado 4 3 5 es de la fantasma esprimido. 294. JI § 3.2. Iaygui: Horrela 560.ean ere; aldiz, 394 jagui, 430 jaguiterren. cidi / cizan: -0 eta -n; d. s.kap. § JI.1.6. non biltzen diren testuko guztiak (gehi Mikoletarenak) eta beren gertaera iruzkintzen. erra: < erre+ -tu; d. 94 betatu eta hango erreferentziak. 296. boc: d. Lakarra 1984b,137,BZ-eko eta beranduagoko nahiz galderanahiz erantzunetako kontrakzio gehiagotarako; testukoa bezala kontrakzioarekin 407 bayt baiezkoan, baina ez 124 asco badoc baldintza. aynbesteri: itxadon aditza nork-nori, ez nork-zer. 297. Cf. 433, ia berdina. 298. geunac: D-n guenac. Zuzenketa dagoeneko Azkuek egin zuen eta horrela Gorostiagak eta FHV 110,oharrean; Urquijok D mantentzen du eta Soto-Michelenak besterik gabe gen «telaraña» asmatzen, guenac (genak) irakurriaz. eullia: d. 123. 320 1 2 294. Jaigi zidi nagia, 3 4. . erra zizan una. 1 2 3 295. Jauna burkide gaxto. EDIZIOA (294-301) 1 2 Levantóse el perezoso 3 4 Y quemó la villa. 1 3 2 El señor, malo para igualarse con [él 1 2 296. Gatx egiten bok 3 4 ainbesteri itxadok. 1 2 3 297. Galdu azkero ondasuna, 4 5 da ezauna. 1 2 3 298. Guenak sagua askatzen 4 5 6 ta eullia oratzen. 1 2 3 4 299. Galendua dabil uberen billa. 1 2 3 4 300. Atzo bardindu nax, nox dot 5 [urtea? 1 2 301. Gaxoto irabazia 3 4 5 iratxoen da irazia. 2 1 Si haces mal 4 3 espera otro tal. 2 3 1 Después del bien perdido 4 5 es conocido. 1 3 2 La tela araña desata el rato, 4 5 6 Y a la mosca apaña. 1 2 4 El escarmentado anda buscando 3 [el vado. 1 2 3 4 Ayer me igualé, ¿cuándo tengo el 5 [año? 1 2 Lo mal ganado 4 3 5 es de la fantasma exprimido. 299. galendua: OEH-ko galen, galenbide, galentzia hapax honetarik (etaRS galdutikoa izan daitekeen Eraskineko galenda-tik) sortuak dira. Beharbada PT 319.ean ikertu ostendu, aurkendu, atzenduinteresgarriak izan daitezkepartizipiohonen eraketarako ere. 300. bardindu. «Interpr, ?» galdetzen du OEH-ak eta «No he logradoaveriguar de dónde está tomado esterefrán, exóticoa juzgarpor la sintaxis, y cuyo sentidono meparececlaro» Urquijok. Beharbada Dict.Aut.en oraindik biltzen den adieran: «igualarse. Vale también por convenirse, ajustarse, concertarse, hacerligapara algunaempresao negociado» (adibideekin). Aipatzenden urtea ordainaegiteko/ hartzeko epealitzateke (d. «el treintade enero pagasusdeudaseltrapacero», RGIE 48.315). 301.yrachoen: pasiboagenitiboaren bitartez,iparraldean Leizarragarekin hasitainstrumentalaz gertatubezala(d. Mitxelena PT 483,pasartehonen íruzkinarekin). 321 1 2 302. Azaga onic 3 4 estau mandazaic. REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 Postrimería buena 3 4 no la tiene mulatero. 2 1 De buen linage 3 4 5 6 no ay cosaperuersa. 4 3 2 1 Dadnos invierno y verano 567 pan y fuego. 1 2 303. Nar[r]ea onaganic 3 4 5 6 ezta gauza gassoric. 1 2 3 304. Huda ta negu, 4 5 6 7 eguzu ogui ta su. 1 2 3 305. Ydiac oñon bidean, gurdiac. 2 E lugar de grumr 1 los bueyes, 3 [el carro. 1 2 3 306. Totacoje mirabe prestu, 4 5 6 gauza guichietara guertu. 1 2 3 307. Maemana daqui emayten. 1 2 3 308. Guren da andia odolbacoa. 1 2 3 309. Dolarabaco esachuetan 4 5 6 baleuque andrea diruetan. 1 2 3 Totica siruientaque vale mucho, 6 5 4 aparejada para pocas cosas. 1 Lo que no se le escusa de dar 2 3 [sabe dar. 2 1 3 Gran vitoria la de sin sangre. 3 2 1 En las casillassin lagar 4 5 6 podríaseauer muger en dineros. 302. azaga: «Su relación con romo faga es evidente, pero ¿cómo explicar la a-] ¿Procede de la frecuente expresión medieval a caga, resulta de un corte equivocado de la faga o se trata simplemente del artículo árabe?» (SHLV 44); Zuazok (AS]U 1992, 1003hh) Urquijok atzerriko antzeko errefraurik ez zuela eriden gogoratzeaz landa, Larramendik bezala atzaga irakurri eta Izagirrek Oñatirako aurkitu «vara que se pone de un árbol a otro para que se rasquen las ovejas» bezala ulertu zuen. 303. narea: Mitxelenak (FHV 552) gaztelerazko ralea-rekin lotzen du eta agian, nar[rJea irakurri behar dela proposatzen. Orobat LH 281 baina aldaketa fonetikoekiko zalantzekin. 304. eguzu: iguzu? Azkuek (Morfología § 983, 10) «Vestigio de esta e [egin-ena] se conservan aún en viejos documentos vizcaínos» diosku, honako hau aipatuaz, berak, hortik datorrela uste baitu indazu, iguzu eta gainerako zerrenda; cf., aldiz, 91. oharrean aipatu de Rijk-en lana, non ekialdean gorde jin < jaugin proposatzen den horien errotzat. 479. errefrauko dagu ere honekin lotzen badugu -gi- erroaren erorketa eman dela ikus genezake, B modernoan Orozko 322 1 2 302. Azaga onik 3 4 estau mandazáik, EDIZIOA (302-309) 1 2 Postrimería buena 3 4 no la tiene mulatero. 1 2 303. Narrea onaganik 3 4 5 6 ezta gauza gaxorik. 1 2 3 304. Uda ta negu, 4 5 6 7 eguzu ogi ta SU. 1 2 3 305. Idiak oñon bidean, gurdiak. 1 2 3 306. Totakoxe mirabe prestu, 4 5 6 gauza gitxietara gertu. 1 2 3 307. Maemana daki emaiten. 1 2 3 308. Guren da andia odolbakoa. 1 2 3 309. Dolarabako etsatxuetan 4 5 6 baleuke andrea diruetan. 2 1 De buen linaje 3 4 5 6 no hay cosaperversa. 4 3 2 1 Dadnos invierno y verano, 5 6 7 pan y fuego. 2 1 En lugar de gruñir los bueyes, el 3 [carro. 1 2 3 Totica sirvienta que vale mucho, 6 5 4 aparejada para pocas cosas. 1 2 Lo que no sele excusadedar sabe 3 [dar. 2 1 3 Gran vitoria la de sin sangre. 3 2 1 En las casillas sin lagar 4 5 6 podríase haber mujer en dineros. aldean aurkitu bezala. Lafonek (1,255) i(n)- errokoekin dakar; d. Etxepare 72 Othoi iauna, enguztazu lagun zure sainduak. Hitz hau goiko lerroan D-n. 305. bidean: «= beharrean, lekuan» d. Isasti 48 Idiac erausi bearrean, gurdiac inno eta Oih 273 Idiak erassi beharrean, gurdiac, biak Urquijok aipatuak. 307. maemana: aoristo a, «eman ziona»; b > m / _Vm. Cf. 230 manequi asimilazioarentzat eta SHLV 366,849 azalpenerako. daqui: jakin = «ohi», Tovarrek inoiz Euskal Herriko gazte1eran ere markatu legez. Lehen lekukotasuna bide da. 308. guren da: Mitxelenak horre1a zatitzen du D-ko gurenda (PT 428-433) eta gurenen familiarekin, batetik, eta kopularekin (alemanez eta inge1esez bezala eta ez gabe HN-ena legez), bestetik, lotzen hondarrak. Cf. 114ko iruzkina Wackernage1en legeaz eta kopularen bigarren posizioaz eta 210 (g)uren-ez. 309. esachuetan: Ez dut aurkitzen hitz hau OEH-an; bidenabar (ikus 6ko oharra) ez da erabat zehatza testu honetan txistukari eta txetxekariak txandakatzen direla erro honetan esatea, hor s.u. etxe egin bezala. 323 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 310. Dana daneguino. 1 2 3 4 311. Dana sabelera ta Ierusalemera. 1 2 3 312. Gach ce erexqueoc yñori, 4 5 6 7 ta emac verea edoceyni, 1 2 3 313. Garagar[r]ylean nesquea ezarc 4 [alborean. 1 2 3 4 5 314. Doguna jan ta chiro y~an. 1 2 315. Direanac direaneguino. 1 2 3 316. Andra guztioc erceti 4 5 erabilico aude veti. 1 2 3 4 5 317. Andrahurenac ese husa betatu. 1 2 3 318. Done Vi~en arguia, 4 5 6 guztioencat dacar oguia. 1 2 3 319. Iaraunsi edo yrabaci eguia. 1 2 Lo que es hasta lo queso 1 2 3 Lo que ay al vientre y a Ie- 4 [rusalé. 2 1 3 No quieras mal a nadie 4 5 6 7 Y da a cada vno lo suyo. L 3 2 4 En julio echa la mora del lado. 2 1 3 5 Comer lo que tenemos y ser 4 [pobres. 1 2 Los que son hasta lo que son. 2 1 4 Todas las mugeres te traerán 5 3 siempre por la orilla. 1 2 3 4 La muger principal la casa vacía 5 [hinche. 1 2 3 San Virente reluziente, 4 5 6 para todos trae pan. 1 2 3 Heredólo, o ganólo. 310. Ikus hau berau pluralean 315.ean. 311. ay: D-k ay; y: D-k yr. Urquijok 2.a e ir zuzendu zuen baina ez da horrenbesterik behar, d. euskarazkoan tao 313. II § 3.2. ezarc: D-k ezare, d. 192 yfine eta alderantziz 406 guincaquique (d. SHLV 788, 792). Urquijo ez da ausartzen ezari BN-koa zuzentzen eta ezarri B-koa hobesten du -rean ikusirik; Gorostiagak ezarre (?) eta Soto-Michelenak D mantenduaz ezare (¿¡). 315. Cf. 310. 317. D-n 1-6-3-4 erdarazkoan (5 ere falta). 324 EDIZIOA (310-319) 1 2 310. Dana danegino. 1 2 3 4 311. Dana sabelera ta Jerusalemera. 1 2 Lo que es hasta lo queso 1 2 3 Lo que hayal vientre y a Je- 4 [rusalem. 1 2 3 312. Gatx ze erexkeok iñori, 4 5 6 7 ta emak berea edozeini. 1 313. Garagarrilean 2 3 neskea ezark 4 [alborean. 2 1 3 No quieras mal a nadie 4 5 6 7 Y da a cada uno lo suyo. 1 3 2 4 En julio echa la moza del lado. 1 2 3 4 5 314. Doguna jan ta txiro izan. 1 2 315. Direanak direanegino. 1 2 3 316. Andra guztiok erzeti 4 5 erabiliko aude beti. 1 2 3 4 5 317. Andraurenak etse utsa betatu. 1 2 3 318. Done Bizen argia, 4 5 6 guztioenzat dakar ogia. 1 2 3 319. Jaraunsi edo irabazi egia. 2 1 3 5 Comer lo que tenemos y ser 4 [pobres. 1 2 Los que son hasta lo que son. 2 1 4 Todas las mujeres te traerán 5 3 siempre por la orilla. 1 2 3 4 La mujer principal la casa vacía 5 [hinche. 1 2 3 San Vicente reluciente 4 5 6 para todos trae pan. 1 2 3 H eredálo, o ganólo. 318. done: d. 320, 545 baina Gar A 16 San Simon, A 6Jaun Santi Laurenti, B 52 Sanct Simon, B 57Jaun done Laurenti. Done eta sinonimoez ikus 1. kap. 319. Iaraunsi: Hapax honentzako azalpenik ez da Azkueren Hiztegian eta «Evolución--en, bietan bildu arren. egia: Azkuek (Hiztegian, s.u.) «El original, sin duda por errata, dice egia» dakar eta izan ere ez dakust aldatu beharrik Urquijok ere edizioan parentesi artean -n gehitu arren: d. 535 0rac yl eguia rnayaca / ta ni ase nenza «El frío matóle al mayo, y me hartó a mí» beste hainbat lehenaldiko -0 artean. 325 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 4 320. abe da gorde ce es esque. 1 2 321. Hurte jaybala baño 3 4 belua obago. 1 2 3 4 322. abe da aurpegui gorri 5 6 7 8 ce ez bioza balzqui. 1 2 3 323. Hosaylean, aldiz eguzquitan, 4 5 aldiz sutanzean. 1 2 3 324. Amucozco buztana dauenac 4 5 suen bildur. 1 2 3 4 Mas vale guardar que no pedir. 4 1 3 Mejor es el año tardío 2 que el infrutuoso. 1 2 3 4 Mejor es cara colorada 5 6 7 8 que no coracán denegrido. 1 2 3 En hebrero, a tiempos al sol, 4 5 a tiempos al amor del fuego. 3 2 1 Quien tiene cola de estopa 4 5 al fuego teme. 5 6 7 tendrá lloro siempre. 3 1 2 Quien tiene lanca en mano 5 4 6 todas las cosas suyas. 1 2 3 El aficionado de lexos vee. 1 2 Quien diere en vida lo 1 2 3 4 325. Demanac bician verea besteri 5 6 7 doque negarra veti. 1 2 3 326. Lancea escuan dauenac 4 5 6 gau<;a gustiac bereac. 1 2 3 327. Onerechiac vrrutireá dacus. 1 2 3 4 5 328. Y lacoa jayo ta suac andi. 2 1 Nafer tal como tú, 3 suyo, a 4 [otro 3 4 Y los fuegos 5 [grades. 1 2 329. Doguna jan dogu 3 4 5 6 ta arlot gara biortu 1 2 Lo que tenemos hemos comido 3 5 6 4 Y nos hemos buelto pobres. 321. jaybala: Azkuek «B-o[rozko]» dakar RS-eko honako honetaz landa; bada, ordea, Oih 629 Ihabalia noiz ere ihabaliarekin liskartzen baita, aitzinjoileak duke garhaita «Le poltron lorsqu'il prend querelle contre un autre poltron, celui qui frappe le premier a l'avantage» ere. 322.11 lh), balzqui: Hapax azalgaitza. 323. 11 § Ig). aldiz... aldiz: d. 134 edo eder edo [arata, 389 edo ydia edo beguia, 512 edo len edo guero eta horrelatsu 390.ean ere; 99 nayz vasez, nay sasez. 326 EDIZIOA (320-329) 1 2 3 4 320. Obe da gorde ze es eske. 1 2 321. Urte jaibala baño 3 4 belua obago. 1 2 3 4 322. Obe da aurpegi gorri 5 6 7 8 ze ez biotza balzki. 1 2 3 323. Otsailean aldiz eguzkitan, 4 5 aldiz sutanzean. 1 2 3 324. Amukozko buztana dauenak, 4 5 suen bildur. 1 2 3 4 325. Demanak bizian berea besteri 5 6 7 doke negarra beti. 1 2 3 326. Lanzea eskuan dauenak, 4 5 6 gauza gustiak bereak. 1 2 3 327. Oneretxiak urrutirean dakus. 1 2 3 4 5 328. 1 lakoa jaio ta suak andi. 1 2 329. Doguna jan dogu 3 4 5 6 ta arlot gara biortu. 1 2 3 4 Más vale guardar que no pedir. 4 1 3 Mejor es el año tardío 2 que el infrutuoso. 1 2 3 4 Mejor es cara colorada 5 6 7 8 que no corazón denegrido. 1 2 3 En hebrero a tiempos al sol, 4 5 a tiempos al amor del fuego. 3 2 1 Quien tiene cola de estopa 4 5 al fuego teme. 1 2 3 Quien diere en vida lo suyo, a 4 [otro 5 6 7 tendrá lloro siempre. 3 1 2 Quien tiene lanza en mano, 5 4 6 todas las cosas suyas. 1 2 3 El aficionado de lexos vee. 2 1 3 4 Nacer tal como tú, y los fuegos 5 [grandes. 1 2 Lo que tenemos hemos comido 3 5 6 4 Y nos hemos vuelto pobres. sutanzean: Azkuek ez dakar hitz hau, bere sinonimo sugate (Mikoleta, etab.) eta aldaerak (suete) baizik. 324. JI § 3.2. 325. D-n a otro 2. lerroan. verea: ez vera; Mitxe1enak (SHL V 796) markatu legez, hau bide da Urquijoren huts bakarretarik. Aditzaz ikus 454ko iruzkina. 326.lan~ea: BB-n oraindik nahiz gezi (14d) nahiz lanza (28e). 327. onerechiac: Ikus 242.ean. urrutired: Ikus 147koaren (hurrutirean) iruzkina. 328. y lacoa: d. 88 Ylaso, eta 20 alacoa / 35 alangoa. 327 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 5 para la [guerra. 1 2 3 4 330. Done Meterij Celedon, 5 6 7 porro ereyaro on. 1 2 3 331. Equix nago guertuago 4 5 ynox baño guduraco. 1 2 3 332. Adiunca onean nentorre 4 5 6 7 vaya ezer ez necarre. 1 2 333. Hussic datorrena 3 4 beralan biortu. 1 2 3 334. Daygu Goliz auzi 4 5 6 7 ta garea vaquez bizi. 3 1 2 4 Por sant Meterio y Celedón 7 6 5 buena sazón de sembrarporrina. 3 4 Más aparejado que nunca 2 1 estoy de aquí adeldte 2 1 3 En buena sazón vine 4 6 7 5 mas no truxe nada. 1 2 El que vazío viene 3 4 de la misma manera se torne. 1 3 2 Hagamos pleyto de Goliz 4 5 6 7 Y seamos con paz biuir. 330. Errefrau hau dela eta Larrabetzu aipatu da 4. kapituluan, hango patroiak izaki santuok. 331. equix: Azkuek hitz hau < ekiz > aldatua zekarren Hiztegian s.u. eta horrela agertzen da Aranaren lanetan ere (d. OEH s.u.), lekeitiarraren eraginaren lekuko. Mitxelenak (SHL V 413) hapax hau eta Azkuek Otxandioko eskuizkribuan ikusi omen zuen gaurkiz «ya, en llegando a esto» egun eta gaur gehi atzizki bera erabiliaz eratutzat ditu. Alabaina, ez da horrelakorik; errefraua astiro miatzen bada azalpena ez zehatzago baina susmagarri (d. 166ko «luego» / «después») egiten duen gehiegizko zirkunstanzialik «> ekarri arren, RS-eko hau bide da lekukotasun aske bakarra. 334. 319.ean edota 332.ean salatu gehiketaz landa, Urquijok Ahaide Nagusien liskarretan bilatu beharko litzatekeela honen jatorria gehitzen du, baina zehatza eriden gabe. 329 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 335. Larue bat vste, 4 5 6 tresnacen dauenae beste. 1 2 336. Galdu ce eguie aldia, 3 4 5 ta ydoro daye naya. 1 2 3 4 337. Osoen aorean oquelea bere on. 1 2 3 338. Oshoa senar daguianae 4 5 6 veti ojanera beguira. 1 2 339. On erexteco Iayneoari 3 4 5 eguioe vrgaci geydeari. 1 2 3 340 Gueyago dio daquiana baño. 1 2 341. Guextoto oy danari 3 4 bildurra jarraygui 5 6 7 ta caltea jarrugui 1 2 3 4 342. Gaxtoto edo ondo jan, 5 6 7 yru bider edan. 1 2 343. Gora ez ebanae ydoro ez eban. 2 3 1 Vno piensa elobero, 6 5 4 otro quien le apareja. 1 2 No pierdas la sazón 3 4 5 Y hallarás el desseo. 4 3 Tabie es buena la tajada de la 2 1 [boca del lobo. 3 2 1 La que haze marido al lobo 4 6 5 siempre mira al desierto. 1 2 Para querer bien a Dios 3 4 5 az ayudar al próximo. 1 2 3 Más dize de lo que sabe. 2 1 Al que mal habita 3 4 el miedo le sigue, 5 6 7 Y el daño encuentra. 1 2 3 4 A malo bien comer, 5 6 7 tres vezes beuer. 1 2 Quien no alr;ó no halló. 335. Lar.-k, gutxitan bezala, osorik aipatua Eraskinean 459 S.u. «Obero». larue: D-n s-; «El a.vizc.saru "overo" es un hapax (...) y no puede excluirsela posibilidad de que se trate de una errata por laru: en el n" 522 hay efectivamentebaloy por basoy. Así lo ha supuesto J. Gorostiaga (oo.), almenos implícitamente» (SHL V 480). 336. «Ez ote da ezagun sortu eta zabaldu zenean, bildu zutenean ez bada ere, na-i-a, hiru silabatan, ez na-ya, zela al-di-a-ren erantzuna?» (SHL V 706) 337. Urquijok Isasti eta Oih.en antzekoak aipatzen. 338. JI § le). 341-342. guextoto: gaxtoto: Cf. 173 baracheje. 342. Errefrauaz Mikoletak (eta haren orijinalak) bildua: DI Serren esan daroe xateco onari edo deungueari yru bider edango dala. D.P. Or diño gure ama Celestinac dagoala letrea corrumpiduric serren amayrugayti dinoala yru. 330 EDIZIOA (335-343) 1 2 3 335. Laruk bat uste, 4 5 6 tresnatzen dauenak beste. 1 2 336. Galdu ze egik aldia, 3 4 5 ta idoro daik naia. 1 2 3 4 337. Otsoen aorean okelea bere on. 1 2 3 338. Otsoa senar dagianak, 4 5 6 beti oianera begira. 1 2 339. Onerexteko Jainkoari, 3 4 5 egiok urgazi geideari. 1 2 3 340 Geiago dio dakiana baño. 1 2 341. Gextoto oi danari 3 4 bildurra jarraigi 5 6 7 ta caltea jarrugi. 1 2 3 4 342. Gaxtoto edo ondo jan, 5 6 7 iru bider edan. 1 2 343. Gora ez ebanak idoro ez eban. 2 3 1 Uno piensa elobero, 6 5 4 otro quien le apa¡-eja. 1 2 No pierdas la sazón 3 4 5 Y hallarás eldeseo. 4 3 También es buena la tajada de 2 1 [la boca del lobo. 3 2 1 La que hace marido al lobo 4 6 5 siempre mira al desierto. 1 2 Para querer bien a Dios 3 4 5 haz ayudar al próximo. 1 2 3 Más dice de lo que sabe. 2 1 Al que mal habita 3 4 el miedo le sigue 5 6 7 Y el daño encuentra. 1 2 3 4 A malo bien comer, 5 6 7 tres veces beber. 1 2 Quien no alzó no halló. 343. gora: D-n gorat. Ez dirudi -zs-ren elisiorik dugunik, bakarra bailitzateke bilduma osoan, eta 361-362.eko iruzkinean eman arrazoiengatik forma hau da zuzena; ez da modurik jakiteko nola ulertu zuen Gorostiagak, eta Soto-Michelenak D mantentzen du, ezer ez balitz bezala. ydoro: D-n odoro; d. 336 ydoro, 351 yderayté. eban: D-n ebaa. Litekeena zen eba (d. 319, 535 eguia, 332 necarre, etab.) baina nahiago izan dut honela zuzendu testuko gainerako 228, 364 eban, 345 euan, 343 ebanacjarraituaz. Hiru zuzenketa errefrau berean egin behar ditugu, RS-en gordetako ezein zatitan baino gehiago, zalantzarik gabe; orrialdeko azkena delarik, beharbada horrela zen orijinal eskuizkribatuan ere, eta hortik, agian, ustelketa ezohiko hau. 331 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 344. Hurrúgo ynsaurra burua laso, 4 5 jarrequin ez equida erricoa laso. 1 2 345. Osoae vere araguirean 3 pn ez euan. 1 2 3 4 346. Olloari oloa, astoari lastoa. 1 2 3 347. Ora osoen lagun. 1 2 3 348. Onee galdu badagui vay, 4 5 bestela ez. 1 2 3 349. Orie eztan erria, 4 5 6 ybarjaun da aceria, 1 2 3 4 350. Guiehia guiehia vrrin lioaque. 1 2 351. Gordeyté dauenae yderayté dau. 2 1 3 El nogal de lexos como la cabera, 4 5 mas no la alié como la de la [patria. 1 2 El lobo de su carne 3 no comió. 1 2 3 4 A lagallina auena, al asnopaja. 1 3 El mastín compañero de los 10- 2 [bos. 1 2 3 Si este perdiere sí, 4 5 de otra manera no. 3 2 1 En la patria do no ay mastines 5 4 6 es merino el raposo. 1 2 4 3 Poco a poco sepodría yr lexos. 1 2 Quien guarda halla. 344. laso: Ikus 88. jarrequin: Urquijok lehenagoko iruzkin luzea laburtzen du, jarraiki-ren aldaera honek «aurkitu nuen, gertatu zitzaidan» bezalako esanahia nola izan zezakeen azalduaz. 345. II § 1c). 348. D-n vay 2. lerroan. 349. II § 1c). ybarjaun: Hapaxa (Isastik Orie ezten lecuan aeeria erregue, Urquijok markatu bezala; «beharbada oker nago, baina ibar-jaun bezalako hitzei, esaera zaharron biltzaile-moldatzaileak -denetik egin bide baitzuen- sortutako zeren eitea hartzen diet» (Sarasola,AS]U 1986, 207). Horrelakorik izatea baliteke baina ez honako hau, seguruenik, olajaun, elijaun (dagoeneko xv. mendean G-z) eta jaun eta andere-z eratu konposatuen aurrean. Errefrau hau hobeki ulertzeko gogora bedi Bizkaiko Foru Berriko 7. legea:«De los merinos y sus tenientes. Otrosí: Por quanto en el dicho Condado de Vizcaya 332 EDIZIOA (344-351) 1 2 3 344. Urrungo insaurra burua laso, 4 5 jarrekin ez ekida errikoa laso. 1 2 345. Otsoak bere aragirean 3 jan ez eban. 1 2 3 4 346. Ol1oari oloa, astoari lastoa. 1 2 3 347. Ora otsoen lagun. 1 2 3 348. Onek galdu badagi bai, 4 5 bestela ez. 1 2 3 349. Orik eztan erria, 4 5 6 ibarjaun da azeria. 1 2 3 4 350. Gitxia gitxia urrin lioake. 1 2 351. Gordeiten dauenak ideraitendau. 2 1 3 El nogal delexoscomo lacabeza, 4 5 mas no la hallé como la de la [patria: 1 2 El lobo de su carne 3 no comió. 1 2 3 4 A la gallina avena, al asno paja. 1 3 El mastín compañero de los lo- 2 [bos. 1 2 3 Si este perdiere sí, 4 5 de otra manera no. 3 2 1 En la patria do no hay mastines 5 4 6 es merino el raposo. 1 2 4 3 Poco a poco sepodría ir lexos. 1 2 Quien guarda halla. hay siete Merindades, conviene a saber, la Merindad de Busturia y Uribe y Arratia, e Bedia, e Zornoza, e Marquina, e Merindad de Durango, y en cada una hay un merino, eceto en la Merindad de Uribe, que usan dos, aunque es una Merindad; e los Merinos de las dichas Merindades ponen Tenientes cada uno en su Merindad ocultamente, un día uno, otro día otro; por manera que los dichos Vizcaynos no saben a quien guardar o con quien usar. Lo qual es desservicio de su Alteza y daño de la Tierra e inconveniente...» (Fuero nuevo de Vizcaya, A. Ce1ayaren arg., Durango 1976, 15. oroatzean). 350. guichia guichia: Gorostiagak gitxian gitxian «zuzentzen» du, bai hemen eta baita lehen 61 guichia guichia asco eguin doa. Zuzenketa gehiegi, jakina; errefrau honen gainean moldatua dirudi HLEH-ko Gutxika gutxika urrutira joan daiteke-k ere (s.u, gutxi). vrrin: d. 344 hurrungo «de lexos». lioaque: d. 186lecarque «podría traer». 351. gordeyté: d. 368 hurteyten. yderayté:Ikus 343 ydoro eta hango erreferentziak. 333 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 4 352. Gax chipiac nau ycarac;en 5 6 7 8 ta andiac nau biguncen, 1 2 3 4 353. Gaz esuroa galduro batu doa. 1 2 3 4 354. Ardi chipia veti bildos. 1 2 3 4 5 355. Aoti bero ezac labea ta carra. 1 2 3 El mal pequeño me haze tem- 4 [blar, 5 6 7 8 Y el grande me haze ablandar. 1 2 3 La sal vertida malamente se 4 [recoge. 1 2 3 4 Oueja chiquita siempre cordera. 1 2 3 4 Por la boca caltéta el horno y 5 [el viejo. 1 2 3 356. Asso asea, gosa gogor. 1 2 Vieja harta, 3 contra la hdbre 4 [rezia. 1 2 3 357. Adicacen da emallea, 4 5 6 ta ez arcallea. 1 2 3 4 5 358. Ausa zala euriaz loyza cidi. 1 2 3 Cánsase el dador 4 5 6 Y no el recibidor. 2 1 3 Siédo poluo co la lluuia 5 se hizo 4 [lodo. 1 2 3 La cabra el trigo vele, 2 teneys, ue- 3 4 [gaosme. 1 En la buytrera me 4 5 mas no 6 [el seto. 1 2 3 4 Del fuego el humo nacer suele. 1 2 3 4 5 6 359. Auncac garia ecusi,vaya ez esia. 1 2 3 4 360. Surean quehea jayo doa. 1 2 3 4 361. Sayra nocu, asper caquidaz. 352. chipiac: d. 354 chipia, 500 chipiago (bide batez, oguiagazgachac _). Azkuek «Btik landakotzat» ditu lehendabiziko biak eta ahaztu egiten du azkena «Evolución--en: d. 50 eta 121 eta han aipatu gainerakoen iruzkina: 353: esuroa: d. 420 esuro «se vierte». Ez da bilduma honetatik kanpo lekukotzen (d. OEH, s.u.) isuri-renaldaera (d. FHV 79) arkaiko hau. galduro: Ikus Morfología §§ 381-383 -ro, kiro, -toro atzizkiez; «está muy en boga y se oye en todos los dialectos>, badio ere, honako hau hapaxa dugu eta Larramendiren Eraskinekoa eta enparatuak hemendik ilki dira azken finean. 357. (= 277). 334 EDIZIOA (352-361) 1 2 3 4 352. Gatx txipiak nau ikaratzen, 5 6 7 8 ta andiak nau bigunzen. 1 2 3 4 353. Gatz esuroa galduro batu doa. 1 2 3 4 354. Ardi txipia beti bildots. 1 2 3 4 5 355. Aoti bero ezak labea ta zarra. 1 2 3 356. Atso asea, gosa gogor. 1 2 3 357. Adikatzen da emallea 4 5 6 ta ez arzallea. 1 2 3 4 5 358. Autsa zala euriaz loitza zidi. 1 2 3 El mal pequeño me hace tem- 4 [blar 5 6 7 8 Y el grande me hace ablandar. 1 2 3 4 La sal vertida malamente se reco- [ge. 1 2 3 4 Oveja chiquita siempre cordera. 1 2 3 4 Por la boca calienta el horno y 5 [el viejo. 1 2 3 Vieja harta, contra la hambre [recia. 1 2 3 Cánsase el dador 4 5 6 Y no el recibidor. 2 1 3 5 Siendo polvo con la lluvia se hizo 4 [lodo. 1 2 3 4 5 6 359. Aunzak gariaekusi,baiaez esia. 1 2 3 La cabra el trigo vele, 4 5 mas no 6 [el seto. 1 2 3 4 360. Surean keea jaio doa. 1 2 3 4 361. Saira nozu, asper zakidaz. 1 2 3 4 Del fuego el humo nascer suele. 1 2 En la buitrera me teneis, ven- 3 4 [gaosme. II § 3.2. 358.loyza: ez dut aurkitzen Azkueren hiztegian (baina bai lo(h)itze [BN, Z, Er] adiera berean) ez Morfología-n eta ezta «Evolución--en ere. cidi: "edin aditz nagusi bezala, ikus 249.ean. 359:garia: r ez da ikusten D-n baina bai harentzako tokia. 361-2. Mitxelenak Villasantek prestatu Axularren hiztegiaz ari dela dioenez, «Estamos de nuevo ante dos paradigmas complementarios, uno de perfectum, con el alativo sin -tu (hara da, como el conocido fui ad episcopum de la Peregrinatio, sayra noru en RS 361 y 362, etc. «ha ido allá, está allí») y otro de infectum, en -tzen: haratzen da «se llega allá, está en camino hacia allá». Dígase lo mismo del 335 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 364. 363. 1 2 En la buytrera me teneys, 5 6 4 3 no os será difícil el vengaros. 2 1 4 3 Coz de rocín mala es 5 6 7 8 cada qual tome su ygual. 1 2 362. Sayra nocu, 3 4 5 6 asper[r]etan gach eztocu, 1 2 3 4 Samarien osticoa da gestoa, 5 6 7 8 noc verac ar bez vere ydecoa. 1 2 3 4 5 Sua dan lecurean queheac hurten rebano 3 2 1 Del lugar do ay fuego 5 salió el 4 [humo. 1 2 3 365. Dagoana belaunean oñatu, 4 5 6 dabilena sabelean obatu. 3 5 4 dormida debaxo de [nogales. 366. 1 Biaotan 2 3 4 5 ceguic lo ynsaur petan. 1 3 2 El que está cansa en la rodilla, 4 5 6 el que anda en el vientre mejora. 1 En la siesta 2 no hagas 1 2 3 4 Conocen las carnes su carne. 1 2 Cada qual sendero 3 4 tiene atolladero. 1 En hebrero 2 3 4 salir suele el osso de la cueua. 1 2 367. Edoceyn cidorrec 3 4 dau luparia. 1 368. Hosaylean 2 3 4 hurteyten daroa [a[rcac lecereá, 1 2 3 4 369. Ezaun araguiac vere araguia. 1 2 3 4 370. Yzpicazen det ayta ez ama 5 6 [dirudian abereaz. 1 Reniego 6 de la bestia que a su 2 3 4 5 [padre ni madre parece. inexistente hartaratu: a adinak berak hartaratzen baitu, citado s.u., correspondería el perfecto adinak berak hartara baitu:» (SHLV 395); d. 211 goraetan dira ybarrae, hemengoaren infectum gisa. 360-364 eta 361.-362: 2 tirada gurutzaturik; ikus lehenago 196-197. 363. gaztelerazko es:D-n -ez. noe verac: rk > k bietan, BZ eta berrian; cf., aldiz Land. are «aquel», artan «a la sazón» eta antzera Albeniz eta Gamizek. Betolatzak, ostera, atan (cf. Zuazo 1996b). 336 EDIZIOA (362-370) 1 2 362. Saira nozu, 3 4 5 6 asperretan gatx eztozu. 1 2 3 4 363. Samarien ostikoa da gestoa, 5 6 7 8 nok berak ar bez bere idekoa. 1 2 3 4 5 364. Sua dan lekurean keeak urten rebano 1 2 En la buitrera me teneis, 5 6 4 3 no os será difícil el vengaros. 2 1 4 3 Coz de rocin mala es, 5 6 7 8 cada cual tome su igual. 3 2 1 5 Del lugar do hay fuego salió el 4 [humo. 1 2 3 365. Dagoana belaunean oñatu, 4 5 6 dabilena sabelean obatu. 1 3 2 El que está cansa en la rodilla 4 5 6 el que anda en el vientre mejora. 3 5 4 dormida debaxo de [nogales. 1 En la siesta 2 no hagas 1 366. Biaotan, 2 3 4 5 zegik lo intsaur petan. 1 2 367. Edozein zidorrek 3 4 dau luparia. 1 368. Otsailean, 2 3 4 urteiten daroa arzak lezerean. 1 2 Cada cual sendero 3 4 tiene atolladero. 1 En hebrero, 2 3 4 salir suele el oso de la cueva. 1 2 3 4 369. Ezaun aragiak bere aragia. 1 2 3 4 370. Izpizatzen det aita ez ama 5 6 [dirudian abereaz. 1 2 3 4 Conocen las carnes su carne. 1 6 Reniego de la bestia que a su 2 3 4 5 [padre ni madre parece. 364. hu::ten: beti *edun; gogora Mi~elenaren azalpena, zeinen arabera, irten bezala "egorten da-tlk ateratzen den. 366. Azkuek van Eys-en ediziotik atera baiota-k desagertu behar duela salatzen du arrazoiz Urquijok. 368. D-n daroarcac. 369. Cf. 172. 370. Bokal arteko bi frikarirekin ematen badut ere (Larramendik Eraskinean, Gorostiagak eta Soto-Michelenak bezala), ez da jakiterik yzpicazen hapax horren lehena frikaria ala (Azkuek nahi bezala) afrikatua den. Mitxelenak ere (1970: 120) ez du hau argitzen, lato despicere-tik datorkeela aurkitu arren. 337 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 4 371. Gextoac on jaunen guer[i]zan. 1 2 372. Leussindu buztanaz 3 4 5 ta esugui hahoaz. 1 2 373. Neguan hoquin, 3 4 hudan chiriboguin. 1 2 3 4 374. Nesqueac yru hiz egunean, 5 6 7 8 ta biac vere caltean. 1 2 3 375. Daquianac bildur ytuten 4 5 6 daquique guicon yzayten. 1 2 3 4 376. Lenaengo andrea da emazte, 5 6 bigarrena seniquide, 7 8 9 10 arena gach ta calte. 1 2 3 4 5 6 377. Posaco orae heyz ame ezin ley. 1 2 378. Ydia adar[r]erean 3 4 5 ta gui~ona hizerean. 1 2 379. Hurdeoc yl azquero 3 4 bareoc yndusca. 1 2 4 Los malos, buenos a la sombra 3 [de los señores. 1 2 Alagar con la cola 3 4 5 Y morder con la boca. 1 2 En inuierno panadero, 3 4 en verano tabernero. 1 2 3 4 La moca tres palabras al día, 5 6 7 8 Y las dos en su daño. 1 3 2 Quien sabe tener miedo 4 6 5 sabrá ser hombre. 1 2 3 4 La primera muger es muger, 5 6 la segundasemejantecompañera, 7 8 9 10 la tercera mal y daño. 2 1 3 4 El mastín [oreado cafa buena no 5 6 [puede hazer. 1 2 Al buey del cuerno 3 4 5 Y al hombre de la palabra. 2 1 Después de muertos lospuercos 4 3 becan los limacos. 371. guer[i]zan: D-k gueizan; zuzenketa dagoeneko Urquijoren edizioan. 372. hahoaz: < h >aren distribuziorako ikus 1. kap. § 4.8. 373. Urquijok behin (oharkabean) naguan. 374. II § 3.2. 375. ytuten: Ikus 155.eko iruzkina; d. BB 38b edutea eta oharreko erreferentziak. 338 EDIZIOA (371-379) 1 2 3 4 371. Gextoak on jaunen gerizan. 1 2 372. Leusindu buztanaz 3 4 5 ta esugi aoaz. 1 2 373. Neguan okin, 3 4 udan txiribogin. 1 2 3 4 374. Neskeak iru itz egunean, 5 6 7 8 ta biak bere kaItean. 1 2 3 375. Dakianak bildur ituten, 4 5 6 dakike gizon izaiten. 1 2 3 4 376. Lenaengo andrea da emazte, 5 6 bigarrena senikide, 7 8 9 10 arena gatx ta kalte. 1 2 3 4 5 6 377. Posako orak eiz onik ezin lei. 1 2 378. Idia adarrerean, 3 4 5 ta gizona itzerean. 1 2 379. Urdeok il azkero, 3 4 bareok induska. 1 2 4 Los malos, buenos a la sombra 3 [de losseñores. 1 2 Halagar con la cola 3 4 5 Y morder con la boca. 1 2 En invierno panadero, 3 4 en verano tabernero. 1 2 3 4 La moza tres palabras al día, 5 6 7 8 Y las dos en su daño. 1 2 3 Quien sabe tener miedo, 4 6 5 sabrá ser hombre. 1 2 3 4 La primera mujer es mujer, 5 6 lasegunda semejante compañera, 7 8 9 10 la tercera mal y daño. 2 1 3 4 El mastín forzado caza buena no 5 6 [puede hacer. 1 2 Al buey del cuerno 3 4 5 Y al hombre de la palabra. 2 1 Después de muertos los puercos, 4 3 hozan los limacos. 376. seniquide: Hapaxa Azkueren arabera; senide«Bc» eta «Ce» sailkatua badator ere beranduko lekukotasunekin dirudienez. 377. II § le). posaco: Ez dator, «jakina» esan behar, Azkueren hiztegian. Erakusten dituen aldaketa fonetikoek mailebu baten eta ez erdarakada gordin baten aurrean garela erakusten digute, ordea. 339 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 4 5 380. Ecin eusi dayan orac, ynciria. 4 El perro que 1 2 no puede ladrar, 3 5 [azer gruñir. 1 2 3 381. Eun sauel bateco 4 5 6 7 ta bacocha bere gogoco. 1 2 3 4 382. Ezcó ezac semea nay doaneá 5 6 7 ta alabea al daguianean. 1 2 3 383. Edoceyn da azarri 4 5 6 7 vaya gudura doa guichi. 1 2 3 4 5 384. Elli dollorrean esta cer autu, 6 7 8 9 10 11 ta bizargorrita guichi cer sinistu. 1 2 3 385. Arrien ganean jarri dina 4 5 6 ypirdian atera day mina. 1 2 3 386. Arzayoc arri citea, 4 5 gaztaeoc aguir citea. 1 2 3 4 387. Albia, deunga dustien abia. 1 2 388. Ese palagadua baño 3 4 alogadua obeago. 1 2 3 4 389. Edo ydia edo beguia, 5 6 7 8 emongo deustac ene eguia. 1 3 2 Ciento de vn vientre 4 5 6 7 Y cada vno de su mente. 1 2 4 3 Casa al hijo quando quieres, 5 6 7 Y la hija quando puedes. 1 2 3 Cada vno es atreuido 4 5 7 6 empero a la guerra pocos van. 2 1 3 4 En ruyn ganado no ay qué 5 [escojer, 6 7 8 9 10 11 Y en barba roja poco que creer. 3 2 1 Quien se sentare sobre piedra 4 5 6 en el culo sacará dolor. 3 2 1 Riñeronselospastores de ouejas, 5 4 Y parecieron los quesos. 1 4 3 2 Albia, nido de todos los malos. 4 1 3 Mejor es la casa alquilada 2 que la prestada. 1 2 3 4 O el buey o el ojo, 6 5 7 8 me has de dar en mi verdad. 382. D-n 1-2-]-4-4-6. 383. azarri: Adjetibo-partizipio gisa; BB 2c azartu (eta 4d azartuteco) infinitibo berria- rekin. 384. Bi errefrau bilduak Urquijorentzat. 385. jarri: -i-rekin indikatiboaz landako laguntzailearekin, d. Lakarra 1985d eta hemen 5. kap. § 2.4.; 101 eros aala eta 136 az ezac -0 bakarrak dira mendebal osoan. 340 EDIZIOA (380-389) 1 2 3 4 5 380. Ezin eusi daian orak, inziria. 4 El perro que 1 2 no puede ladrar, 3 5 [hacer gruñir. 1 2 3 381. Eun sabe! bateko, 4 5 6 7 ta bakotxa bere gogoko. 1 2 3 4 382. Ezkon ezak semeanai doanean, 5 6 7 ta alabea al dagianean. 1 2 3 383. Edozein da azarri, 4 5 6 7 baia gudura doa gitxi. 1 2 3 4 5 384. Elli dollorrean esta zer autu, 6 7 8 9 10 11 ta bizar gorritan gitxi zer sinistu, 1 2 3 385. Arrien ganean jarri dina, 4 5 6 ipirdian atera dai mina. 1 2 3 386. Arzáiok arri zitea, 4 5 gaztáéok agir zitea. 1 2 3 4 387. Albia, deunga dustien abia. 1 2 388. Etse palagadua baño, 3 4 alogadua obeago. 1 2 3 4 389. Edo idia edo begia, 5 6 7 8 emongo deustak ene egia. 1 3 2 Ciento de un vientre 4 5 6 7 Y cada uno de su mente. 1 2 4 3 Casa al hijo cuando quieres, 5 6 7 Y la hija cuando puedes. 1 2 3 Cada uno es atrevido, 4 5 7 6 empero a la guerra pocos van. 2 1 3 4 En ruin ganado no hay qué 5 [escoger 6 7 8 9 10 11 yen barba roja poco que creer. 3 2 1 Quien se sentare sobre piedra, 4 5 6 en el culo sacará dolor. 3 2 1 Riñeronse lospastoresde ovejas, 5 4 Y parecieron los quesos. 1 4 3 2 Albia, nido de todos los malos. 4 1 3 Mejor es la casa alquilada 2 que la prestada. 1 2 3 4 O el buey o el ojo, 6 5 7 8 me has de dar en mi verdad. 386. Errefrau bera 52.ean aldaketa txikiekin: arzayoc =vnayoc, -st- =-zt-, citea = citean. 387. Ikus 4. kapituluko (§ 2.4.) iruzkina errefrau honek eta bestek erakus lezaketen bilduma honen Bilboaldeko jatorriaz. 341 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 390. Edo guizona guizon 4 5 6 edo lastacacu. 1 2 3 4 391. Bildur bat da auereetan 5 6 7 ta asco guizonetan. 1 2 392. Emaytea andizuren, 3 4 5 arcaytea mingarri. 1 2 3 393. Edoceynec edatostean 4 5 6 dio vere gardia. 1 2 394. Echun ayte afalzaga, 3 4 5 ta jagui aite zorbaga. 1 2 3 395. Gaba, gogayeren ama. 1 2 3 O el hombre hombre 4 6 5 o costal de paja. 2 1 3 4 Vn miedo ay en los animales, 5 6 7 Y muchos en los hombres. 1 2 El dar es honor 3 5 4 Y el tomar causa dolor. 1 3 2 Cada qual después de beuer 4 5 6 dize su parescer. 1 2 Acuéstate sin cena 3 4 5 Y leuantar te has sin deuda. 1 3 La noche, madre de los pen- 2 [samientos. 1 2 3 1 3 2 396. Choria, gazteteguia ezpada- Páxaro, st no hizieres e moce- 4 4 [guic abia, [dad nido, 5 6 7 8 6 5 7 8 9 zaarza gachen eldu doc hire en mala vejez ha llegado tu vida. 9 [bic;ia. 1 2 3 4 397. Chacur andiac, eusi andia. 1 2 3 398. Loca jabilt aguina 4 5 6 7 ta gogoa dot arina. 2 1 4 3 El gran perro, gran ladrido. 1 2 3 Temblante me anda el diente, 4 5 6 7 Y el pensamiento tengo liuiano. 390. lastacacu:Cf. Barrutia 293 Lastasakuba baininzan ala / kendu jeuste zayak. 392. andizuren: Ikus 210.eko oharra. 393. gardia: Hapaxa Azkuerentzat; izan ere Larramendiren Eraskinekoa eta ondokoak ez dira lekukotasun askeak. 394. Cf. 430. 342 EDIZIOA (390-398) 1 2 3 390. Edo gizona gizon, 4 5 6 edo lastazaku. 1 2 3 4 391. Bildur bat da abereetan, 5 6 7 ta asko gizonetan. 1 2 392. Emaitea andizuren, 3 4 5 arzaitea mingarri. 1 2 3 393. Edozeinek edatostean 4 5 6 dio bere gardia. 1 2 394. Etxun aite afalzaga, 3 4 5 ta jagi aite zorbaga. 1 2 3 395. Gaba, gogaieren ama. 1 2 3 396. Txoria, gaztetegian ezpada- 4 [gik abia 5 6 7 8 zaarza gatxen eldu dok ire 9 [bizia. 1 2 3 4 397. Txakur andiak, eusi andia. 1 2 3 398. Loka jabilt agina 4 5 6 7 ta gogoa dot arina. 1 2 3 O el hombre hombre 4 6 5 o costal de paja. 2 1 3 4 Un miedo hay en los animales, 5 6 7 Y muchos en los hombres. 1 2 El dar es honor 3 5 4 Y el tomar causa dolor. 1 3 2 Cada cual después de beber 4 5 6 dice su parescer. 1 2 Acuéstate sin cena 3 4 5 Y levantar te has sin deuda. 1 3 La noche, madre de los pen- 2 [samientos. 1 3 2 Pájaro, si no hicieres en rnoce- 4 [dad nido, 6 5 7 8 9 en mala vejez ha llegado tu vida. 2 1 4 3 El gran perro, gran ladrido. 1 2 3 Temblante me anda el diente 4 5 6 7 Y el pensamiento tengo liviano. 395. II § 3.2. gogaiera: d. Gar A 57, B 34 gogaeta. 396. gazteteguia: Adiera honetan hapaxtzat Azkuek; «Gc» «gazte multzo» zentzuan; OEH-ak Azkue kopiatzen du ezer erantsi gabe. gachen: Inesibo zaharrean. d. B bat-baten. 343 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 4 399. Lastategui zaarra exequi azquero 5 6 7 gach da asedeyten. 1 2 400. Lurra bigunago, 3 4 haarra barrunago. 1 2 401. Lagunen gacha 3 agulr ce ezana. 1 2 3 4 402. Ardura, enoc yre gura. 1 2 3 403. Argaloc ydeco eyten badira 4 5 6 aec yndarsuen yc;ango dira. 1 2 404. Butroeco meniacgayti 3 4 5 ez ysquilosay echi. 1 2 3 4 5 405. Arria vrtigui ta escua ostu, 6 7 8 ax guicon galdu. 1 2 406. Baguéduco baguineaquique. 1 2 3 4 407. Bayt aguindua ta ezertua. 1 2 3 4 408. Bar[r]i ertuna, lelengo encuna, 2 1 4 El uzeJO pajar después de en- 3 [cedido 5 7 6 malode apagar es. 2 1 Quanto másblandala tierra, 3 4 elgusano másadentro. 2 1 El daño de tu compañero, 3 no le descubras. 1 2 4 3 Cuydado, no soyganoso de tí. 1 3 2 Si los débiles sehazen yguales, 4 6 5 aquellos serán los másfuertes. 2 1 Porlas treguas de Butrón 3 5 4 no dexes las armas. 2 1 3 5 4 Tirar lapiedray escáder la mano, 6 7 8 ereshombre perdido. 1 2 Si tuuiéssemos, sabríamos. 1 2 3 4 Haré lo mddadoy lo que vedays. 1 2 3 La nueua desdichada, la prime- 4 'lr« oyda. 399. gach da: Ikus 114.ean bildu antzeko adibideak. 401. Errefrau bera 516.ean. 404. Errefrauaz ikus 92ko Urquijoren iruzkina. meniacgayti: Bienandanzas-eko «ca los de Butrón nunca sopieron guardar treguas, que por eso dijieron por las treguas de Butrón no dejes ellarogón» gogoratzen 344 EDIZIOA (399-408) 1 2 3 4 399. Lastategi zaarra exeki azkero 2 1 El viejo pajar 4 después de en- 3 [cendido 5 6 7 gatx da atsedeiten. 1 2 400. Lurra bigunago, 3 4 aarra barrunago. 1 2 401. Lagunen gatxa, 3 aglr ze ezana. 1 2 3 4 402. Ardura, enok ire gura. 1 2 3 403. Argalok ideko eiten badira, 4 5 6 aek indarsuen izango dira. 1 2 404. Butroeko meniakgaiti 3 4 5 ez iskilosai etxi. 1 2 3 4 5 405. Arria urtigi ta eskua ostu, 6 7 8 ax gizon galdu. 1 2 406. Bagenduko, bagineakike. 1 2 3 4 407. Bait agindua ta ezertua. 1 2 3 4 408. Barri ertuna lelengo enzuna. 5 7 6 malo de apagar es. 2 1 Cuanto más blanda la tierra, 3 4 el gusano más adentro. 2 1 El daño de tu compañero 3 no le descubras. 1 2 4 3 Cuidado, no soy ganoso de tí. 1 3 2 Si los débiles se hacen iguales, 4 6 5 aquellos serán los más fuertes. 2 1 Por las treguas de Butrón 3 5 4 no dexes las armas. 2 1 3 5 4 Tirarlapiedray esconder lamano 6 7 8 eres hombre perdido. 1 2 Si tubiésemos, sabríamos. 1 2 3 4 Haré lo mandado y lo que vedais. 1 2 3 La nueva desdichada, la primera 4 [oida. du Urquijok eta Menéndez Pidalek azkenaz «si se trata de una arma defensiva, bien pudiera ser e1lorigón, especie de lóriga grande» azaldu ziola gaztigatzen. ysquilosay: Ikus 7. 405. ostu: kasu adierari. 406. baguineaquique: D -nra- eta horre1a mantentzen Urquijok eta Soto-Miche1enak (!); d. Mitxe1enaSHLV 793 eta alderamziz hemen 192 yfine, 313 ezare. 407. 11 19). bayt. Cf. 410 beycut, «nik zuri» izaki -e- due1arik erro aurretik. 345 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 9 tiene cría de dos [años. 1 2 409. Bacint baniquecu, 1 2 410. Beycut nay baocu, 3 4 5 6 7 gaur, biar, ezi, eziluma, ezicara- [muo 1 2 411. Ar ecac mayazean 3 4 5 aunz balez]aren eznerean, 6 7 8 ta aquio veti 9 10 betseguien eznerean. 1 2 3 4 5 412. Ebili pozean ta biortu vsean. 1 2 3 413. Guicon gazteen gogoa 4 5 ecosaria lasoa. 1 2 3 4 414. Gaxtoac daude hucen gueyago 5 6 vrde barruac baño. 1 2 3 415. Aztua eztan zarra 4 aztidila. 1 2 Si me dieseys, daros eya. 1 2 Haréoslo si quereys, 3 4 5 hoy, mañana, después de maña- [na. 1 2 Rescibe en mayo 5 3 4 leche de la cabra negra, 6 8 7 Y siempre continúa 10 de la leche que 1 2 3 4 5 Andar en regozijo y boluer vazío. 3 1 2 El pensamiento del hombre jouen, 5 4 del tamaño del aua. 4 3 6 5 Más nobres quel détro del puer- [eo 2 1 tiene el peruerso. 3 2 1 El viejo que no es adeuino 4 que sea oluidado. 409. Antzekoak 91.a eta, batez ere, 233.a. 410.II§le). Larramendik ezagatu zuen errefrau hau, Eraskineko 400. sarreran «mañana» eta ondokoei ezarri ordainen arabera; d. Mitxelena 1970 s.u. Mitxelenak (PT 276) honako iruzkina dakar errefrau honetaz: «Xehetasun bitxia du, haatik. Euskaleta erdal-hitzak zifraz markatuak datoz, ohi bezala, batzuen besteekiko haremanak erakusteko, baina erdarazkoak 5-arekin bukatzen dira, euskarazkoak 7-raino heltzen diren arren. Erdal itzulpenik ez hori, ene iritziz, erdal-hitzen faltaz izan da, baina bidezkoa dirudi pentsatzeak eziluma orain bezala etzi-ri darraion eguna dela eta ezicaramu, berriz, etzi-ren hurrengo egunaren ondokoa, bestela esan, eziluma-ren hurrena. Egia da bereizkuntza hori ez dela egungo egunez argiegi ikusten, Bizkaian bertan ere, baina testu hau adierazkorregia iruditzen zait duda-mudaran ibiltzeko». 346 EDIZIOA (409-415) 1 2 409. Bazint, banikezu. 1 2 410. Beizut nai baozu, 3 4 5 6 7 gaur, biar, etzi, etziluma, etzika- [ramu. 1 2 411. Ar ezak maiatzean 3 4 5 aunz balzaren eznerean, 6 7 8 ta akio beti 9 10 betsegien eznerean. 1 2 3 4 5 412. Ebili pozean ta biortu utsean. 1 2 3 413. Gizon gazteen gogoa, 4 5 ekosaria lasoa. 1 2 3 4 414. Gaxtoak daude uzen geiago 5 6 urde barruak baño. 1 2 3 415. Aztua eztan zarra, 4 aztidila. 1 2 Si me dieseis, daros eya. 1 2 Haréoslo si quereis, 3 4 5 hoy, mañana, después de maña- [na. 1 2 Rescibe en mayo 5 3 4 leche de la cabra negra, 6 8 7 Y siempre continúa 10 . 9 de la leche que tiene cría de dos [años. 1 2 3 4 5 Andar en regocijo y volver uado. 3 1 2 El pensamiento del hombre joven, 5 4 del tamaño del haba. 4 3 6 5 Más nombres quel dentro del [puerco 2 1 tiene el perverso. 3 2 1 El viejo que no es adevino, 4 que sea olvidado. 411. D-k balaren. Euskarazkoan 8-6-10. betseguien: D-k beteseguien eta horrela mantentzen du Azkuek hiztegian; OEH-k behi-zegi-n (?) biltzen ditu hau, P.Ab-ko bat eta txistukariari dagokionez erabakior ezin izan daitekeen Orozkoko aldaera bato Zuzenketa Gorostiagarena da. Erdarazkoan «de la vaca» falta dela dirudi. 414. II § 3.2. bucen: d. 461 huzena, baina Gar 60 izen: Azkuek «B-a[rratia]-b[ermio]-o[rozko]txjorierri]» bezala dakar, ahal duen guztietan legez RS-eko adibide egokiak (hau eta 463.ekoa) ere emanaz. baño: Cf. 2. errefrauko oharra. 415. Itxura batean alderantziz itzulia dirudien arren (aztu x aztt), ez da horrelakorik: didila ahaztu-ren erroari erantsi zaio, bilduman (d. 1. oharra eta hango erreferentziak) oraindik gehienetan gertatu bezala. 347 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 416. Opeileco herlea enezat, 4 5 maya~eeoa anajeenzat. 1 2 3 417. Arozaren esea zozes, 4 5 6 zozes vere gaiehes. 1 2 3 4 418. Aunca ygarota oñaca aguiri, 5 6 7 8 batae daguiana bestee yguini. 1 2 3 419. Perrau neuen gogoa, 4 5 6 axeae bestera naroa. 1 2 3 420. Hugazean edaten dana 4 5 cerraldoetan essuro. 1 2 3 4 421. Beueaz Peruc vere veyae 5 6 7 8 9 ta nie neure cazpi curiac. 1 2 3 4 422. Ausso Chordon arz orri 5 6 7 8 ta nie yñes dayda. 1 2 3 423. Aurrera adize eztana 4 5 azera dago. 2 1 3 Aueja de abril para mí, 4 5 la de mayo para el hermano. 2 1 3 La casa del carpintero, de pali- [llos, 4 5 6 Y lospalillos también lospeores. 2 1 4 3 Passada la cabra descubrese la [pisada, 6 5 7 8 lo que haze vno otro lo entiende. 1 2 3 Hermitaño tuue elpensamiento, 5 6 4 a otra parte me lleua el viento. 1 3 2 Lo que en la teta se beue 4 5 en las andas se vierte. 1 2 3 4 Tenga Pedro sus vacas 5 6 7 8 9 Y yo mis siete blancas. 1 2 3 4 Ten Hordoño a esse osso, 5 6 8 7 Y yo haré huyda. 3 2 1 Qui no mira adelante 4 5 atrás está. 417. Cf. Oih 444 Surginaren exea zozes, sozes ere mozes, Urquijok aipatua. zozes / zozes: Ahozko tradizioan usu azaltzen den errepika, lerro baten amaieran eta hurrengoaren hasieran; d. Lakarra et alii Euskal baladak 1,75-76 eta II.liburutiko adibideak, Neska Ontziratua-ren edo Bereterretxe-tea zenbait tarteko. 418. yguini: Azkuek ez dakar hiztegian (Eraskineko ohar batean «refranes (no será igirri, egerri, igarri?» dator) baina mantendu egin du Gorostiagak ere. 419. Oih.-k ezag. Urquijok argi bila Oih 530-ekin erkatzen du: Seroretara sautan gogoa, esteietara aiseac naroa. perrau: lehen 220parrahaua; SHLV 476 gazt.zah. frad(r)e > Land. faderra «monje, hermitaño--rcn deribatutzat dakartza Mitxe1enak RS-eko forma biok, «aunque no se ve bien cómo estará[n] formado[s]» aitortuaz. 348 EDIZIOA (416-423) 1 2 3 416. Opeileko erlea enetzat, 4 5 maiatzekoa anajeenzat. 1 2 3 417. Arotzaren etsea zotzes, 4 5 6 zotzes bere gaitxes. 1 2 3 4 418. Aunza igarota oñatza agiri, 5 6 7 8 batak dagiana bestek igini. 1 2 3 419. Perrau neuen gogoa, 4 5 6 axeak bestera naroa. 1 2 3 420. Ugatzean edaten dana 4 5 zerraldoetan esuro. 1 2 3 4 421. Beukaz Peruk bere beiak 5 6 7 8 9 ta nik neure zazpi zuriak. 1 2 3 4 422. Autso Txordon arz orri 5 6 7 8 ta nik iñes daida. 1 2 3 423. Aurrera aditze eztana 4 5 atzera dago. 2 1 3 Abeja de abril para mí, 4 5 la de mayo para el hermano. 2 1 3 La casa del carpintero de pali- [llos, 4 5 6 Y lospalillos también lospeores. 2 1 4 3 Pasada la cabra descubrese la [pisada, 6 5 7 8 lo que hace uno otro lo entiende. 1 2 3 Hermitaño tuve elpensamiento, 5 6 4 a otra parte me lleva el viento. 1 3 2 Lo que en la teta se bebe 4 5 en lasandas se vierte. 1 2 3 4 Tenga Pedro sus vacas 5 6 7 8 9 Y yo mis siete blancas. 1 2 3 4 Ten Hordoño a ese oso 5 6 8 7 Y yo haré huida. 3 2 1 Qui no mira adelante, 4 5 atrás está. 421. beucaz: Eugui-ren inperatiboa; d. 453 becaz, 72,243 begi, 465 berama, 271 bez (= esan). 422. Cf. Gar A 26 Ausbo (= Ausho) Perucho vrdeorri eta neuc ies daguidan «Tenta Perucho el puerco e yo huyere». Chordon: Mitxelenak (SHLV 592, errefraukoa ere aipatuaz) tx- ez jatorrizkoa baina gero erantsia duten Chandres eta Chanton biltzen ditu. dayda: Hemen eta 174 diada eta 233 diaqueada-n azaltzen den «futurozko -a»-ri buruz ikus SHLV 796. 423. Errefrau bertsua 456.a. adize: Ikus 220 eguite-n bildu bokalartean erori partizipio markaren adibide gehiago. 349 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 424. Azterrietan dago 3 4 5 ta burrustuco jato 1 2 3 425. Peco gassoa deucot 4 5 6 etorri joatan gacha 7 jatordala, 8 9 10 ase osteco loa. 1 2 3 4 426. Yssua da baeti ez dacusena. 1 2 3 427. Gextoagoac obea nay. 1 2 3 428. Ciria da guextoa 4 5 zur berereangoa. 1 2 3 4 429. Ydiac eta veyac yl ezauz 5 6 7 8 9 ta loben baten biriac yndauz. 1 2 3 430. Ongo dot hoera afalcaga 4 5 jaguiterren zorbaga. 1 2 3 4 431. Yre aucoac eztequiá gacha 5 6 ona da. 2 1 Está escarbando 3 4 5 Y acometer se me a. 2 1 3 Mala sospecha le tengo 6 5 4 que el mal que me suele venir 7 me utene, 10 9 8 el sueño después de la hartura. 1 2 4 3 Ciego es quien no ve por cedaco. 1 3 2 El peor me hará mejor. 3 1 2 Mala clauija es 5 4 la del mismo madero. 4 1 2 3 Mata bueyes y vacas 5 9 7 6 8 Y dadme vn cornado de liuianos. 1 2 3 Bien me seráa la cama sin cenar 4 5 por leuantarme sin deuda. 4 3 1 2 Daño que no te sabe tu vezino 5 6 bueno es. 424. azterrietan: «Podría quizá interpretarse azterrieta- como el sustoverbal de un parto azterridu» dakar OEH-k; Azkuek eta Gorostiagak ez dute partizipio lekutugabeko horren beharrik ikusten eta aztem-pean kokatzen dute. 425. Erdarazkoan 10-6-8 D-n. peco: bakarra testu zaharretan adiera honetan, nahiz eta mende hasieran erruz erabili izan zen Azkueren hiztegiari eskerrak. Ez dirudi, bidebatez, «(B-a-g-lmu)» denik hitz horren hedadura B modernoan non testu-hitza dirudien; Azkuek berak ere Añibarroren pasartea du «v> horren lekukotasun bakar, eta ez du ahozkorik. deucot: Erro aurreko -e-I-a- alternantziaren balioaz ikus SHLV 793 eta hemen 13 badeguioc eta iruzkina. etorri joatan: gogora 79-ko erreferentziak. 426. Errefrau bera Oih.ek (288). dacusena: -e-rekin, Mitxelenak markatu BB 8e dacusela legez. baeti: prosekutibo argia; d. 82 echerean eta hango erreferentziak. 350 EDIZIOA (424-431) 1 2 424. Azterrietan dago 3 4 5 ta burrustuko jato 1 2 3 425. Peko gaxoa deukot, 4 5 6 etorri joatan gatxa 7 jatordala: 8 9 10 ase osteko loa. 1 2 3 4 426. Itsua da baeti ez dakusena. 1 2 3 427. Gextoagoak obea nai. 1 2 3 428. Ziria da gextoa, 4 5 zur berereangoa. 1 2 3 4 429. Idiak eta beiak il ezauz, 5 6 7 8 9 ta loben baten biriak indauz. 1 2 3 430. Ongo dot oera afalzaga 4 5 jagiterren zorbaga. 1 2 3 4 431. Ire auzoak eztekian gatxa, 5 6 ona da. 2 1 Está escarbando 3 4 5 Y acometer se me ha. 2 1 3 M ala sospecha le tengo, 6 5 4 que el mal que me suele venir 7 me utene: 10 9 8 el sueño de después de lahartura. 1 2 4 3 Ciego es quien no ve por cedazo. 1 3 2 El peor me hará mejor. 3 1 2 Mala clavija es 5 4 la del mismo madero. 4 1 2 3 Mata bueyes y vacas 5 9 7 6 8 Y dadme un cornada de livianos. 1 2 3 Bien me seráa lacama sin cenar 4 5 por levantarme sin deuda. 4 3 1 2 Daño que no te sabe tu vecino, 5 6 bueno es. 427. nay: egin-en orainaldi biluzia, futuro esanahiarekin, d. 407-410eko bayt eta bey- fut. 429. Cf. Oih. 30 Araquina erhac behia eta indac cornado baten biria, Urquijok gogoratua; biak eta dagokien HN-ena «que reprende[n] a los que, por lograr un corto provecho, pretenden que otros se incomoden mucho» Espainiako Akademiaren hiztegiak dioen bezala. ezauz / yndauz: disimilazioa; d. 556 yndauz eta Mikoleta Poesiak 10 estou, 60 xansi eguidaus, 181 ecarri dous (hiruretan Mitxe1enak eta Sarasolak [s] tartekatu dutelarik), 430. üih.-k ezag. Cf.394. 431. eztequian: Cf. SHLV 794 eta hemen 13 badeguioc eta hango erreferentziak. 351 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 4 432. Oba chori bat escuan 5 6 7 8 ce ez bost ezcurrean. 1 2 3 433. Ondasunac galdu azquero 4 5 dyra ezaun. 1 2 3 434. Eshsean dagoan gacha 4 5 6 er[r]az da ezauten. 1 2 3 435. Iopua ta adisquidea 4 5 6 7 ez chiro ez aberas. 1 2 436. Vgarajoen trisquea 3 4 leorrerean ezera. 1 2 3 437. Luquiari trancart eguiteco 4 5 gojtu bearco. 1 2 3 4 438. Lar janac eta edanac 5 6 guichitara nencarre. 1 2 3 4 439. Arr ezac leyen ganeco lañoa 5 6 7 8 ta doquec goxera gassoa. 1 2 3 440. Beluco esconcea deunga, 4 5 6 goxeticoa ez oba, 7 8 9 aldia gauzac daude, 10 11. . aroan prram gaqulOza. 1 3 2 4 Mejor un páxaro en la mano 5 6 7 8 que no cinco en el árbol. 3 2 1 Despues de perdidos los aueres 4 5 son conocidos. 3 2 1 El mal questá en casa 4 5 6 fácil es de conor;er. 1 2 3 El criado y el amigo 4 5 6 7 ni pobre ni rico. 2 1 El salto de la rana 3 4 de lo seco a la húmedo. 3 2 1 Para hazer engaño al raposo 4 5 madrugar es menester. 1 2 3 4 Demasiado comer y beuer 6 5 me ha traydo a poco. 1 4 3 2 Toma la niebla de sobre el yelo 5 6 7 8 Y tendrás mala mañana. 1 2 3 Tardío casamiento malo, 4 5 6 el temprano no mejor, 7 8 9 tiempo las cosas tienen, 10 11 al tiempo sigámosle. 432. üih.-k ezag. 433. Cf. üih 364 Onarsunac galdus gueros dira esagunac (Urquijo). 434. üih.-k ezag. 436. üih.-k ezag. 437. D-n trancart. 439. Urquijok zenbakietan salatu hutsa (7 =mala, 8 =mañana) zuzendu dugu. 352 EDIZIOA (432-440) 1 2 3 4 432. Oba txori bat eskuan 567 8 ze ez bost ezkurrean. 1 2 3 433. Ondasunak galdu azkero 4 5 dira ezaun. 1 2 3 434. Etsean dagoan gatxa 4 5 6 erraz da ezauten. 1 2 3 435. Jopua ta adiskidea, 4 5 6 7 ez txiro ez aberats. 1 2 436. Ugaraxoen triskea, 3 4 leorrerean ezera. 1 2 3 437. Lukiari trankart egiteko 4 5 goxtu bearko. 1 2 3 4 438. Lar janak eta edanak 5 6 gitxitara nenkarre. 1 2 3 4 439. Ar ezak leien ganeko lañoa 5 6 7 8 ta dokek goxera gaxoa. 1 2 3 440. Beluko eskonzea deunga, 4 5 6 goxetikoa ez oba, 7 8 9 aldia gauzak daude, 10 11 aroari jarrain gakioza. 1 3 2 4 Mejor un pájaro en la mano 5 6 7 8 que no cinco en el árbol. 3 2 1 Después de perdidos los haberes 4 5 son conocidos. 3 2 1 El mal questá en casa 4 5 6 fácil es de conocer. 1 2 3 El criado y el amigo, 4 5 6 7 ni pobre ni rico. 2 1 El salto de la rana, 3 4 de lo seco a lo húmedo. 3 2 1 Para hacer engaño al raposo 4 5 madrugar es menester. 1 2 3 4 Demasiado comer y beber 6 5 me ha traido a poco. 1 4 3 2 Toma la niebla desobreel hielo 5 6 7 8 Y tendrás mala mañana. 1 2 3 Tardío casamiento malo, 4 5 6 el temprano no mejor, 7 8 9 tiempo las cosas tienen, 10 11 al tiempo sigámosle. 440. 11 § le). üih.-k ezag. jarrain gaquioza: nor-nori; egilearen ohituren kontra, Azkueren hiztegian ez du RS-eko lekukotasuna, F. Segurarena baizik. 353 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 3 1 Después de la casa 1 2 3 4 441. Esea erre azquero vretan. 1 2 3 442. Eshse vshsa er[r]ierta vshsa. 1 2 3 443. Ese vsa ergarri 4 5 6 ta vetea pozearri. 1 2 3 444. Ebili ta ebili, 4 5 6 ta yrato erceti, 1 2 445. Enea neurecat, 3 4 curea bioencat, 1 2 446. Esalea, encula, 1 2 3 447. Yzozen ganeeo eayna, 4 5 6 gorpuz guztico mina. 1 2 3 448. Aurrereen jayayten dana 4 5 6 7 osteyren ez dau negarra. 1 2 449. Zauriae ozituago 3 4 dira minago. 1 2 450. Zarren semea 3 4 gopgo zurzo 1 2 3 4 451. Ene alabea ax on, 5 6 7 8 ama, mareaac dabilz ysasoan. 2 quemada, 4 [por agua. 1 2 3 La casa vazía toda pendencia. 1 2 3 La casa vazía causa de riña, 4 5 6 Y la llena causa regozijo. 1 2 3 Andar y andar, 4 6 5 Y a la orilla ahogar. 1 2 Lo mío para mí, 3 4 lo vuestro para entrambos. 1 2 El dezidor, aydar. 3 2 1 Niebla de sobre elada, 6 5 4 dolor de todo el cuerpo. 3 1 2 El que delantero nace 4 5 6 7 postrero no tiene el lloro. 2 1 Quanto más frías las llagas 3 4 son más dolientes. 1 2 Hijo de viejo 3 4 temprano huérfano. 2 1 3 4 Hija mía sey buena, 5 6 7 8 madre, lasnaosandan en la mar. . 441-443. «Zerrenda»; cf.360-364. 445. Cf. Urquijok aipatu Oih 509 Iseua, enea nihaurentzat, surea elgarentzat. 451. Mitxelenak markatu kanta zatietarik (d. 114 ere). Gazteleraz errefrau eta kan- 354 EDIZIOA (441-451) 3 1 Después de la casa 1 2 3 4 441. Etsea erre azkero uretan. 1 2 3 442. Etse utsa, errierta utsa. 1 2 3 443. Etse utsa ergarri 4 5 6 ta betea pozkarri. 1 2 3 444. Ebili ta ebili, 4 5 6 ta irato erzeti. 1 2 445. Enea neuretzat, 3 4 zurea bioenzat. 1 2 446. Esalea, enzula. 1 2 3 447. Izotzen ganeko kaina, 4 5 6 gorputz guztiko mina. 1 2 3 448. Aurrereen jaiaiten dana, 4 5 6 7 osteiren ez dau negarra. 1 2 449. Zauriak otzituago 3 4 dira minago. 1 2 450. Zarren semea, 3 4 goxago zurzo 1 2 3 4 451. Ene alabea ax on, 5 6 7 8 ama, markaak dabilz itsasoan. 2 quemada, 4 [por agua. 1 2 3 La casa vacía toda pendencia. 1 2 3 La casa vacía causa de riña, 4 5 6 Y la llena causa regocijo. 1 2 3 Andar y andar 4 6 5 ya la orilla ahogar. 1 2 Lo mío para mí, 3 4 lo vuestro para entrambos. 1 2 El decidor, oidor. 3 2 1 Niebla de sobre helada, 6 5 4 dolor de todo el cuerpo. 3 1 2 El que delantero nace 4 5 6 7 postrero no tiene el lloro. 2 1 Cuanto más frías las llagas 3 4 son más dolientes. 1 2 Hijo de viejo, 3 4 temprano huérfano. 2 1 3 4 Hija mía sey buena, 5 6 7 8 madre, lasnaosandan en la mar. tuen artean izandako eriazio eta trukaketez ikus Frenk Alatorre 1961eko lan klasikoa. marcaac: SHLV. S02.ean Zatarainen proposamen bat azaltzen da kantu portugaldar batean bilatzeko ama-alaben arteko elkarrizketaren antzekorik. 355 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 4 452. Ni yl azquero vere 5 6 ydioc exar daye. 1 2 3 453. Diru guichi dauenac 4 5 6 becaz oñac escuan. 1 454. Emayten deusenari 2 3 demaen Ieguez ar bezo 1 2 3 455. Ez ardao vicshszdunic, 4 5 6 ez andra bizarsuric. 1 2 3 4 456. Aurrera adizen eztana 5 6 azeranz jauxten da. 1 2 3 457. Ychadonic choria escódu ney. 1 2 3 458. Egaztiric ezta arinago 4 5 andreen gogoa baño. 1 2 3 4 5 459. Erur asco dan vrtean garia, 6 7 8 9 10 ta erle asco dogunean eztia. 3 1 2 4 Despuésde yo muerto también 5 6 los bueyes ararán. 2 1 3 Quien poco dinero tiene 4 5 6 trayga los pies en la mano. 1 A quien se lo dan 3 2 tómelo como se lo dieren. 1 2 3 Ni vino espumoso, 4 5 6 ni muger barbuda. 4 1 3 2 Quien adelante no mira, 5 6 aziatrás se cae. 1 3 2 Esperando alcancaria al páxaro. 1 2 3 Volátil no ay más ligera 5 4 que elpensamiento de la muger. 4 3 2 1 El año que ay mucha nieue tri- s [go, 6 9 8 7 Y quando tenemos muchas abe- 10 [jas miel. 453. Cf. 288 Hosqui osoa nayz etena escuan baño oñean obea. 454. demaen: Hau eta 325 demanac Lafonek bipertsonaltzat baditu ere Mitxelenak biak hirupertsonalak «':'demaoen, SHLV 795-6) direla erakusten duo 455. vicshszdunic: «ultrapolaco» deritzo Azkuek (1935: 115) idazkera honi. Bera ere ohartzen denez, apikari afrikatuaren islak zekartzan zalantzen ondorio dugu; gainerako erak 6 esea-n aipatu ditugu. 456. Cf. 423.a. 457. üih.-k ezag. escondu: Mitxelenak Gorostiagaren (eta bestelako lekukotasunik ezagutzen ez 356 EDIZIOA (452-459) 1 2 3 4 452. Ni il azkero bere 5 6 idiok exar daie. 1 2 3 453. Diru gitxi dauenak 4 5 6 bekaz oñak eskuan. 1 454. Emaiten deutsenari, 2 3 demaen legez ar bezo 1 2 3 455. Ez ardáó bitsdunik, 4 5 6 ez andra bizarsurik. 1 2 3 4 456. Aurrera aditzen eztana 5 6 atzeranz jauxten da. 1 2 3 457. Itxadonik txoria eskondu nei. 1 2 3 458. Egaztirik ezta arinago 4 5 andreen gogoa baño. 1 2 3 4 5 459. Erur asko dan urtean, garia, 6 7 8 9 10 ta erle asko dogunean, eztia. 3 1 2 4 Después de yo muerto también 5 6 los bueyes ararán. 2 1 3 Quien poco dinero tiene 4 5 6 traiga los pies en la mano. 1 A quien se lo dan, 3 2 tómelo como se lo dieren. 1 2 3 Ni vino espumoso, 4 5 6 ni mujer barbuda. 4 1 3 2 Quien adelante no mira 5 6 hacia [a]trás se cae. 1 3 2 Esperando alcanzaríaal pájaro. 1 2 3 Volátil no hay más ligera 5 4 que el pensamiento de la mujer. 4 3 2 1 El año que hay mucha nteoe, 5 [trigo, 6 9 8 7 Y cuando tenemos muchas ave- 10 [jas, miel. zuen Urquijoren) aurka «tampoco me parece claro que escondu (...) deba incluirse en ezcondu "casar(se)". Un sentido análogo al primero (algo así como "conseguir", «dominar") tiene escondu en la vieja divisa de los Bengoechea de Aulestia, cuya parte final sirvió de lema a la Sociedad de Estudios Vascos» (SHL V 409-410). OEH-an eskondu hau eta erskondu «fortalecerse, consolidar» lotzen dira etimologikoki. 458. cr. üih 225 Hegoa iduri da emasten gogoa. 459. Miel aurretik (zenbakirik gabe) abejas edo alejas (horrela Urquijok) irakurtzen den hitz bat agertzen da; Urquijok ez dio ezer horretaz eta litekeena da beranduago norbaitek auejas-en grafia berriztaturik gehitzea. 357 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 460. Errana ezta go~oa 4 5 vada vere eztizcoa. 1 2 3 461. Edoceynec dau huzena. 1 2 3 462. Eguin ta aguindu 4 5 6 7 ta ez ayte galdu. 1 2 3 4 463. Eztay esericeztauenac aur[r]ic. 1 2 3 464. Erroyac miqueari vzpelca, 1 2 3 465. Eguin zaar[r]aren esana, 4 5 6 nayz vrac berama. 1 2 3 466. Quibe1 eguioc ecachari. 1 2 3 467. Chiroac dirudi ynsausti, 4 5 6 guztioc arrica veti. 1 2 3 468. Catuac daroean oque1ea 4 5 6 7 8 9 gueyago da verea ce ez eurea. 1 2 3 469. Ezcarazbaco essea, 4 5 6 ta andra losaguea, 7 8 9 ta ypirdico puza, 10 11 12 gustia onez hussa. 1 2 3 La nuera no es sabrosa 4 5 aunque sea de miel. 1 2 3 Cada qual tiene nombre. 3 2 1 Manda y az 4 5 6 7 Y no te perderás. 2 1 4 3 Casa no hará quien hijos no ha. 1 2 3 El cueruo a la picara, del todo [negra. 1 2 3 Hazer el dicho del viejo 4 6 5 siquiera lo lleue el agua. 2 1 3 Hazle espaldas a la tempestad. 1 2 3 El pobre parece nogal, 4 5 6 todos le apedrean siempre. 3 2 1 La tajada que lleua el gato 4 5 6 7 8 9 más es suya que no tuya. 3 2 1 Casa sin fogar, 4 5 6 Y muger sinoergüenca; 7 9 8 Y soplo de culo, 10 12 11 todo vazío de bien. 460. Oih-k ezag. D-n 4-4 euskarazkoan. 461. Urgelll985-en aipatzen diren SVO ordena nagusiaren (d. 3, 69, 82, 89, 129, 136, 167,203,204,213,247,265,290,293,318,325,367,385,393,414,453,461,467, 483,492,533,535) adibideetarik; SOY, aldiz, 3, 34, 74, 85, 165, 171, 196,210, 238,422,427,499,504 eta 512; OSV 264, 440, 472 eta 532 eta VSO 421. Urgellen kontuen arabera, eta de Rijken beraren erizpideak (d. ELV 1969) jarraituaz, SVOren portzentaia SOVenaren doblea da, haren saioan gertatuaren justu kontrakoa. 358 1 2 3 460. Errana ezta gozoa, 4 5 bada bere eztizkoa. 1 2 3 461. Edozeinek dau uzena. EDIZIOA (460-469) 1 2 3 La nuera no es sabrosa 4 5 aunque sea de miel. 1 2 3 Cada cual tiene nombre. 1 2 3 462. Egin ta agindu 4 5 6 7 ta ez aite galdu. 1 2 3 4 463. Eztai etserik eztauenak aurrik. 1 2 3 464. Erroiak mikeari uzpelza, 1 2 3 465. Egin zaarraren esana, 4 5 6 naiz urak berama. 1 2 3 466. Kibel egiok ekatxari. 1 2 3 467. Txiroak dirudi insausti, 4 5 6 guztiok arrika beti. 1 2 3 468. Katuak daroean okelea, 4 5 6 7 8 9 geiago da berea ze ez eurea. 1 2 3 469. Ezkarazbako etsea, 4 5 6 ta andra lotsagea, 7 8 9 ta ipirdiko putza, 10 11 12 gustia onez utsa. 3 2 1 Manda y haz 4 5 6 7 Y no te perderás. 2 1 4 3 Casa no hará quien hijos no ha. 1 2 3 El cuervo a la picaza, del todo [negra. 1 2 3 Hacer el dicho del viejo 4 6 5 siquiera lo lleve el agua. 2 1 3 Hazle espaldas a la tempestad. 1 2 3 El pobre parece nogal, 4 5 6 todos le apedrean siempre. 3 2 1 La tajada que lleva el gato, 4 5 6 7 8 9 más es suya que no tuya. 3 2 1 Casa sin fogar, 4 5 6 Y mujer sinvergüenza, 7 9 8 Y soplo de culo, 10 12 11 todo vado de bien. 462. Oih-k ezag. 464. uzpelca: Honen bokalismoaz landa, ohar bekie esaldiko lehendabiziko hitzaren dialekto hedadurari eta bigarrenaren -a + -ari > -eari aldaketarenari. 465. berama: Ikus 50, 112 eta 121.eko errefrauak Azkuek 1935ean B-z atetiko formatzat jo zituenei buruzko iruzkinerako. 466. quibel: Ikus 239.eko iruzkina. 468. Oih-k ezag. 469. II § lf) eta II § 3.2. 359 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 470. Yrezat naztoana 3 4 5 besteri ez opaesi. 1 2 3 471. Oshso gosea ebiloqui. 1 2 472. Hurac dacarrena 3 4 hurac daroa. 1 2 3 473. Neure eshseco quea 4 5 6 7 laguneneco sua baño obe da. 1 2 3 4 474. Chori doHorrac canta dollorrac, 1 2 3 4 5 475. Zor caarra goyz gayztoen begui- [ra. 1 2 476. Canbidec onbide. 1 2 3 477. Chacur catu dagoz. 1 2 3 478. Celan baynabil janciric 4 5 6 7 alan oza daucat nic. 1 2 3 4 5 479. Zaarra da liburu, aen esana 6 [da[i]gú. 1 2 480. Caldi celaracoa 3 4 5 oshsoac jan eztaroa. 1 2 Lo que para tí no quieres 4 5 3 no ofrezcas a otro. 1 2 3 Lobo hambriento andador. 1 2 El agua lo que trae 3 4 el agua lo lleua. 3 1 2 Humo de mi casa 7 6 5 4 mejor quel fuego de la del ageno. 1 2 4 3 El páxaro ruyn, ruynes cantares. 1 2 5 4 3 Deuda vieja aguarda mala ma- [ñana. 1 2 Camino de venas, camino de [buenas. 2 1 3 Gato perro están. 1 2 3 Assí como ando vestido 4 6 7 5 de aquella suerte tengo yo elfrío. 1 2 3 4 5 6 El viejo es libro, su dicho haga- [mas. 1 2 El cauallo para silla 5 4 3 no le suele comer el lobo. 471. ebiloqui: Azkuek -Urquijok hortarako ziren zailtasunak aspaldi azaldu arrenoraindik azken lanetan ere (1935: 98) «El texto, sin duda por errata, dice ebiloki» badio ere (eta horre1a Kapanagak 1983an), ez da hemen ez 5.ean hutsik. Mitxe1enak (SHL V 801) atzizki honen beste aldaera batek (-toki-k) ekialdean sortu adjetiboak (eritoki «enfermizo, maladif», erortoki «enclin a, prét atomber») aurkezten ditu ebiloki euskal lexikoan ez de1a erabat bakarrik gogoratzeko, Oih-ek errcfrau bera ebiloki beharrean ekurugaitz-ekin. 472. D-n 2-2 euskarazkoan. Gar-k (bi bildumetan) Cure mandoa, urac engarren eta urac aroa. 360 EDIZIOA (470-480) 1 2 470. Iretzat naztoana 3 4 5 besteri ez opaetsi. 1 2 3 471. Otso gosea ebiloki. 1 2 472. Urak dakarrena 3 4 urak daroa. 1 2 3 473. Neure etseko kea 4 5 6 7 laguneneko sua baño obe da. 1 2 3 4 474. Txori dollorrak kanta dollorrak. 1 2 3 4 5 475. Zor zaarra goiz gaiztoen begi- [ra. 1 2 476. Zanbidek onbide. 1 2 3 477. Txakur katu dagoz. 1 2 3 478. Zelan bainabil janzirik, 4 5 6 7 alan otza daukat nik. 1 2 3 4 5 479. Zaarra da liburu, aen esana 6 [daigun. 1 2 480. Zaldi zelarakoa 3 4 5 otsoak jan eztaroa. 1 2 Lo que para tí no quieres 4 5 3 no ofrezcas a otro. 1 2 3 Lobo hambriento, andador. 1 2 El agua lo que trae 3 4 el agua lo lleva. 3 1 2 Humo de mi casa 7 6 5 4 mejor quel fuego de la del ageno. 1 2 4 3 El pájaro ruin, ruines cantares. 1 2 5 4 3 Deuda vieja aguarda mala ma- [ñana. 1 2 Camino de venas, camino de [buenas. 2 1 3 Gato perro están. 1 2 3 Así como ando vestido 4 6 7 5 de aquella suerte tengo yo elfrío. 1 2 3 4 5 6 El viejo es libro, su dicho haga- [mas. 1 2 El caballo para silla 5 4 3 no le suele comer el lobo. 475. Oih-k ezag. 476. D Can-o 479. da[i]gu: Ikus 304 eguzu-reniruzkina; alabaina, d. 334 daygu, 127daygun, 18eztaycu, etab. Orozkoko 18. mendeko Otoitzetan soilik 44 gaguizuz, 62-65 daguizucela. 480.celaracoa: kasu ordenari; d. Milia Lasturco. 361 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 481. Zenzun eguarria 3 4 5 estoa sartu buruan. 1 2 3 482. Chacur zarra yrrigau, 4 5 gazteori aluerdau. 1 2 3 4 483. Cozpalac dirudi vere egurjr]a, 5 6 7 8 ta egur[r]ac vere ezcur[r]a. 1 2 3 484. Cequenaen vician caltea, 4 5 6 oasuna aen heriocea, 1 2 485. Charri buztanez 3 4 5 matracu onic ez. 1 2 3 486. Carteguia bior cidi jaypar[r]ira. 1 2 487. Chi[rib]ogaco miraueac 3 4 5 6 7 gau chaburra ta egun luceac. 1 2 3 4 5 488. Zarra ta labea aoti berotu. 1 2 1uyzio traydo 3 4 5 no suele entrar en cabera. 1 2 3 El perro viejo desabridogruñidor 4 5 Y essejouen regozijado. 1 2 3 4 La astilla parece a la leña, 5 6 7 8 Y la leña al árbol. 2 1 3 En la vida del auaro daño, 5 6 4 en su muerte bienes. 2 1 De rabo de cochino 5 4 3 no buen birote. 1 2 La vejez boluióse al nueuo na- 3 [cimiento. 2 1 La siruienta del mesón 3 4 5 6 7 las noches cortasy los días largos. 1 2 3 4 El viejo y el horno por la boca 5 [calienta. 481. eguarria: Urquijok ekarria ematen du grafia modernoan; RS-eko ohitura grafikoen aurka doa hori, ordea. 482. gazteori: Cf. Etxepare 93 Person'oro hil denian hirur zathi egiten: / gorputzori usteltzera.../ unharzuna... / arima gaixoa... Oharrean Altunak «-ori artikulu soila da eta hala denean beti h- gabe doa; batzuetan mintzakideari dagokio eta harekiko zerbait adierazten du; besteetan balio pertsonala erabat galdu eta artikulu hutsa bilakatu da» diosku, beste dozenerdi kasu ere gehituaz. aluerdau: Hapaxa; d. Larramendi alberdania «holgazanería» OEH-n eta bertan aipatu gazt. albardan «bufón», gall. zah. albardan, -ao etimologiarako. 483. Oih-k ezag. cozpalac: Gorostiagak, agian errataz, -polac. 484. Oih-k ezag. 487. chi[ri]bogaco: D-k chiologaco eta horrela mantentzen du Azkuek hiztegian; Go- 362 1 2 481. Zenzun egarria 3 4 5 estoa sartu buruan. EDIZIOA (481-488) 1 2 Juicio traid» 3 4 5 no suele entrar en cabeza. 1 2 3 482. Txakur zarra irrigau, 4 5 gazteori alberdau. 1 2 3 4 483. Zozpalak dirudi bere egurra, 5 6 7 8 ta egurrak bere ezkurra. 1 2 3 484. Zekenaen bizian kaltea, 4 5 6 oasuna aen eriotzea. 1 2 485. Txarri buztanez 3 4 5 matrazu onik ez. 1 2 3 486. Zartegia bior zidi jaiparrira. 1 2 487. Txiribogako mirabeak 3 4 5 6 7 gau txaburra ta egun luzeak. 1 2 3 4 5 488. Zarra ta labea aoti berotu. 1 2 3 El perro viejo desabrido gruñidor, 4 5 Y ese joven regocijado. 1 2 3 4 La astilla parece a la leña, 5 6 7 8 Y la leña al árbol. 2 1 3 En la vida del avaro daño, 5 6 4 en su muerte bienes. 2 1 De rabo de cochino 5 4 3 no buen virote. 1 2 La vejez uohnáse al nuevo na- 3 [cimiento. 2 1 La sirvienta del mesón 3 4 5 6 7 las noches cortasy los días largos. 1 2 3 4 El viejo y el horno por la boca 5 [calienta. rostiagak txioboga. Azkuek 1935ean (109) «txiologa taberna, 48, 487» dakar, baina «48» hori hutsa da, zalantzarik gabe, hitz horren beste formarik ez baita errefrau horretan ez bestetan. Ene ustez chiologa hori hutsa da, eta seguruenik Azkuek Labairurengandik harturik hiztegian bildu zuen txiriboga «vino para enfermos--etik abiatu behar da ustelketaren etorkia kausitzeko. Cf. RS 373 chiriboguin ere. Labairuk (llI, 88) Mendietarengandik hartzen du 15. mendearen hasieran txiriboga ematen ziela ibarrek bertako eriei. egun: halabeharrez testuko agerraldi guztietan «atzo eta bihar artekoa» ez baizik eta soilik «goiz-arratsalde-(gau»> izan arren, oraindik 18. mendean mendebalean bi adierak ziren bizirik, Barrutiaren egungo leloa-k eta Peru Abarka-ko (159) Egun iguzu gure eguneango oguia-k erakutsi legez. Ikus BB lf-ri egin charra Lakarra 1984b-n. 363 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 Cada qual con su ygual. 2 1 Si me lo aueys de dar 4 3 no me lo alargueys. 1 2 Cada qual para sí, 3 4 Dios para todos. 1 2 3 El yelo y la lluuia 4 5 6 trae a la mano los trigos. 1 2 3 El pobre al pobre aborrece. 1 2 3 489. Edoceyn vere ydeaz. 1 2 490. Emongo badeustacu 3 4 luzatu ce eguidacu, 1 2 491. Edozeyn berezat, 3 4 Iaungoycoa oroenzat. 1 2 3 492. Yzozac ta euriac 4 5 6 dacaz escura gariac. 1 2 3 493. Chiroac arlotea yguy. 1 2 3 4 494. Dollor[r]a ondo danean yguy. 1 4 El ruyn aborrecido 3 quado está 2 [bié. 1 2 3 4 495. Edoceyn hulec vere gueriza. 1 2 3 496. Lapurrac ta gomonzalleac 4 5 erro bato 1 2 497. Esajaunen saria 3 4 5 6 ezta ayn coycari 7 8 ¡;eyn dirudi. 1 2 3 4 498. Ardia auncari hule esque. 1 2 3 4 Cada qual pelo su sombra. 1 2 3 El ladrón y acomodador 5 4 vna culpa. 1 2 La dádiua del duende 3 4 5 6 no es tan sobradíssima 7 8 como parece. 1 2 3 4 La oueja a la cabra lana demd- [da. 489. Oih-k ezag. 491. (= 256). 492. Cf. 512, ia berdina. 493. Oih-k ezag. 496. II § le). Azkueren hiztegiko gomon «(V-arc.) acomodo» eta gomondu «(V-arc.) acomodar» ez dira -herrikitan OEH-n onartu arren- hemengotik lekeitiarrak asma- 364 EDIZIOA (489-498) 1 2 3 489. Edozein bere ideaz. 1 2 490. Emongo badeustazu 3 4 luzatu ze egidazu. 1 2 491. Edozein beretzat, 3 4 Jaungoikoa oroenzat. 1 2 3 492. Izotzak ta euriak 4 5 6 dakaz eskura gariak. 1 2 3 493. Txiroak arlotea igüi, 1 2 3 4 494. Dollorra ondo danean igüi, 1 2 3 4 495. Edozein ulek bere geriza. 1 2 3 496. Lapurrak ta gomonzalleak 4 5 erro bato 1 2 497. Etsajaunen saria 3 4 5 6 ezta ain koikari 7 8 zein dirudi. 1 2 3 4 498. Ardia aunzari ule eske. 1 2 3 Cada cual con su igual. .. 2 1 Si me lo habeis de dar 4 3 no me lo alargueis. 1 2 Cada cual para sí, 3 4 Dios para todos. 1 2 3 El hielo y la lluvia 4 5 6 trae a la mano los trigos. 1 2 3 El pobre al pobre aborrece. 1 4 3 El ruin aborrecido cuando está 2 [bien. 1 2 3 4 Cada cual pelo su sombra. 1 2 3 El ladrón y acomodador 5 4 una culpa. 1 2 La dádiva del duende 3 4 5 6 no es tan sobradísima 7 8 como parece. 1 2 3 4 La oveja a la cabra lana deman- [da. tuak baizik; bidebatez, zuzenago dirudi Gorostiagaren gomontzalla-k SotoMichelenaren gomontzalle nahiz OEH-ko gomontzaile-k baino. 497. «El n" 1 debiera estar sobre saria y el n" 2 sobre Esa[aunen» (Urquijok); egia esan, euskarazkoa beti oinarri delarik, egokiago dirudi ezarri dugun bezala. 498. Huts argia Urquijoren letraldaketako auntsari. Cf. Zalgize 13 = 31 Oih Ardia ahuncari ile esque. 365 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 Hombre biuo 4 3 suele demandar lo que es suyo. 2 1 3 Los daños con pan menores. 1 2 3 N o hagas daño, 4 5 6 7 Y no tengas miedo. 1 2 3 4 5 N o siempre queso y pan. 1 2 3 4 5 No es viejo el que tiene liuiesso. 2 1 3 4 Quien se trabaja, joyas tiene. 1 2 3 4 Tal es de buena la leche de la [uaca que ha dosaños que cría 5 6 7 8 9 que no sé quando la tendré. 1 2 499. Guicon vicia 3 4 bereen ezcatu doa. 1 2 3 500. Oguiagaz gachac chipiago. 1 2 3 501. Ce eguic gachic 4 5 6 7 ta ce euc bildurric. 1 2 3 4 5 502. Ez veti gazta ta ogui. 1 2 3 4 5 503. Ezta zarra dauena caldarra. 1 2 3 4 504. Necaetá dana, marraac ditu. 1 2 3 4 505. Ayn da ona nojala 5 6 7 8 9 ~e ez daquit nox doqueda. 1 2 3 4 506. Zajagauzi eguinau biao loac 1 Dejatiuo me 2 4 ha hecho el dormir 3 [de la siesta. 1 2 507. Dollorrac pere andizurenen 08- 3 [pea, 4 5 6 7 gora joacu ycaztobico quea. 1 2 3 508. Zamarra lacac gora, 4 5 6 obea valiz nola. 1 3 2 Aa el mas ruyn fama de principal, 4 5 7 arriba se nos va el humo de la 6 [carbonera. 1 2 3 El zamarro con lo áspero arriba, 6 4 5 como si mejor fuesse. 499. ezcatu doa: nor nori 257 ezca re aquio bezala; nork-nori-zer, aldiz, 25 escatuco dyc. Erabilera intransitiboan Mikoleta, Kapanaga eta Barrutiak (ikus honen edizioan 405 eskatu zakio-ri egin oharra), 501. re euc: ezeztapena + "edun-ea inperatiboa; Lafonek (II, 115) ohartu bezala RS-en ezeztapena inperatibo sintetikoari (berton) nahiz perifrastikoari (336 galdu re eguic) ezar dakioke, Leizarraga eta Etxeparek «comme presque partout ailleurs» "edin edo "ezan laguntzaileei baino ez. 502. gazta: Aldiz, 52 gastaeoc, 386 gaztaeoc. 366 EDIZIOA (499-508) 1 2 499. Gizon bizia, 3 4 bereen eskatu doa. 1 2 3 500. Ogiagaz gatxak txipiago. 1 2 3 501. Ze egik gatxik 4 5 6 7 ta ze euk bildurrik. 1 2 3 4 5 502. Ez beti gazta ta ogi. 1 2 3 4 5 503. Ezta zarra dauena zaldarra. 1 2 3 4 504. Nekaetan dana, marraak ditu, 1 2 3 4 505. Ain da ona noxala 5 6 7 8 9 ze ez dakit nox dokeda. 1 2 3 4 506. Zajagauzi eginau biao loak. 1 2 507. Dollorrak pere andizurenen os- 3 [pea, 4 5 6 7 gora joaku ikaztobiko kea. 1 2 3 508. Zamarra latzak gora, 4 5 6 obea baliz nola. 1 2 Hombre vivo 4 3 suele demandar lo que es suyo. 2 1 3 Los daños con pan menores. 1 2 3 N o hagas daño, 4 5 6 7 Y no tengas miedo. 1 2 3 4 5 N o siempre queso y pan. 1 2 3 4 5 N o es viejo el que tiene livieso. 2 1 3 4 Quien se trabaja, joyas tiene. 1 2 3 4 Tal es de buena la leche de la [vaca que ha dos años que cría 5 6 7 8 9 que no sé cuándo la tendré. 1 2 4 Dejativo me ha hecho el dormir 3 [de la siesta. 1 3 2 Aun el más ruin fama deprincipal, 4 5 7 arriba se nos va el humo de la 6 [carbonera. 1 2 3 El zamarro con lo áspero arriba, 6 4 5 como si mejor fuese. 503. cr üih 596 Esta saharra duena saldarra. 505. nojala: Hapaxa; hurbilen M-rekin (gogora 207 ninteguia) «(B-mond[ragon], Gc) potro, caballo joven... potro hernbra») da Azkueren arabera. re... doqueda: Hau ere -n gabe. 506. zajagauzi: Hapaxa. 508. Cf. aldiz, Garibairen Erroango oiala merke dala gora ( = «garesti») da. nola: Azkuek (1935: 116) «ajeno al dialecto bizkaino- sailkatu arren, nola azaltzen da ez soilik transmisioagatik susmagarri gerta zitekeen BB-n, baina Mikoletarengan ere; d. Lakarra 1984h: 136. 367 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 4 509. Apizetan eztina edarayté da. 1 2 510. Adisquide bar[r]iagayti 3 4 zar[r]a vcatu validi, 5 6 7 8 edo len edo guero 9 10 calta artu leydi. 1 2 3 4 511. Yzoz curia, eurien rnádataria. 1 2 3 512. Leya ta erurra, 4 5 6 garia dacar escura. 1 2 3 4 513. Eznea, guria ta odola 5 6 7 errorean atera neban 8 9 10 ta ezer yrabaci ez necan 11 12 13 14 ta ene beychua gal nezan. 2 1 3 4 Lo que no se hurta hállase. 2 1 Si por el nueuo amigo 3 4 el viejo se negasse, 5 6 7 8 o antes o después 10 9 tomaría daño. 1 2 3 4 Yelo blanco, mensagero de llu- [uia. 1 2 3 Yelo y nieue, 4 5 6 el trigo traen a la mano. 1 2 3 4 Leche, manteca y sangre 7 6 5 saqué de la teta, 8 9 10 Y nada no gané 11 14 12 13 Y perdí mi vaquilla. 1 2 514. Etorri vadaquic 6 7 gondu daquiala. 3 4 billaetá doan 5 [gacha, 2 1 5 4 3 Si te viene el daño que buscas, 6 7 prouecho te haga. 509. Oih-k ezag. apizetan: «apizeta- Susto vbal. (oo.) Azkue [eta Gorostiaga eta Soto-Miche1ena-k] da apiztu ("hurtar") como forma de participio, pero se trata sin duda de "apizadu» (DEH). 510. Oih 540 Adisquide saharra berriagatik eztuzala (Urquijo). calta:Soto-Miche1enak kalte-pean kokatzen du; gogora testuan ikusi -e > -a aldaketaren gainerako adibideak. leydi (eta 268 orfac ebagui leydi): Lafonek (431) supletismotzat du Leizarraga eta Etxeparerengan aurkitu laidi-ren kasua (ez du honako forma hau aipatzen); d. Leiz Le 6, 11 elcarrequin minco ciraden cer leydioten Iesusi «deuisoyent 368 EDIZIOA (509-514) 1 2 3 4 509. Apizetan eztina edaraiten da. 1 2 510. Adiskide barriagaiti 3 4 zarra ukatu balidi, 5 6 7 8 edo len edo gero 9 10 kaIta artu leidi. 1 2 3 4 511. Izotz zuria, eurien mandataria. 1 2 3 512. Leia ta erurra, 4 5 6 garia dakar eskura. 1 2 3 4 513. Eznea, guria ta odola 5 6 7 errorean atera neban, 8 9 10 ta ezer irabazi ez nezan, 11 12 13 14 ta ene beitxua gal nezan. 1 2 3 4 514. Etorri badakik billaetan doan 5 [gatxa, 6 7 gondu dakiala. 2 1 3 4 Lo que no se hurta hállase. 2 1 Si por el nuevo amigo 3 4 el viejo se negase, 5 6 7 8 o antes o después 10 9 tomaría daño. 1 2 3 4 Hielo blanco, mensagero de llu- [via. 1 2 3 Hielo y nieve, 4 5 6 el trigo traen a la mano. 1 2 3 4 Leche, manteca y sangre 7 6 5 saqué de la teta, 8 9 10 Y nada no gané 11 14 12 13 Y perdí mi vaquilla. 2 1 5 4 3 Si te viene el daño que buscas, 6 7 provecho te haga. ensemble qu'ils feroyent aIesus» eta Etxepareren 11 143 Elas norat ihes naidi, zu neure ama utzirik?, 11 6 andrek gizoneki bezi hutsik ezin daidite. 512. erurra:ergo gabe, d. 89, 110. 513. D-n 6-7-5 euskarazkoan eta 7-5-6 erdarazkoan. Cf. Oih 701 Neure behiti esen, guri eta gazna athera nesan, eta neure xahala gal nesan. 11 § 3.2. neban I necan I nezan: Indikatibo bat eta bi aoristo; ohar bedi lehena ekintza burutugabea dela, besteak ez bezala. 514. D-n billaetiidolan gacha. gondu: Mitxelenak (SHL V 725-726) ez partizipioa baizik eta kontu-ren aldaera arkaikoa dela proposatzen duo Hitza Eraskinean bildu zuen Larramendik (s.u. «provecho»). 369 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 4 5 515. Le10a berri dan artean ayta. 1 2 516. Lagunen gacha 3 agUlr ce ezana. 1 2 3 4 517. Eder elaea goxean cátazean, 5 6 7 8 9 encaré cáteac jo nau biozean. 1 2 3 4 5 518. Eguia da laz ta garraz, 6 7 ta mergaz. 1 2 519. Mizqueriac erajegui deuso. 1 2 3 5.20. Dollorren emaztea mizca. 4 3 2 1 En tanto que es nueua la caci6 5 [es n6brada. 2 1 El daño de tu compañero 3 no le descubras. 4 3 1 En el cato de la mañana bermo- 2 [sa la golondrina, 6 5 8 7 el canto de la mía me ha herido 9 [en el coracon. 1 2 3 4 5 La verdad es áspera yagra, 6 7 Y desabrida. 1 2 La abüdancia de regalo la ha [encédido. 2 1 3 La muger del ruyn abüdosa de [regalo. 521. 1 2 3 Beráquetan jacanari ernaité a- 4 [guindua, 5 6 7 8 dago aguinduaz damutua ta gar- 9 [uatua. 2 Al que se le 5 7 8 esta pesaroso y 1 3 tarda en dar lo 4 [prometido, 9 arrepétido de a- 6 [uerlo mandado. 515. leloa: Gogora Etxepareren Etai lelori bai lelo leloa zarai lelos; ikus Mitxelena «Contra Lecobide» (SHL V 851hh) «Leloren kanta» delakoaz eta Barrutia 207 lian lan bere-ii jarri oharreko lanabesak. ayta: Ohar laguntzailerik gabe ere erradikalean eman zitekeela. 516. (= 401). 517. «Ignoro de dónde están tomados estos versos, que no parecen un refrán» da Urquijoren iruzkin bakarra; Mitxelenak (SHL V 706) errefrauen eta kantuen arteko loturaren adibidetzat dakar: «Bildurna hori bildu zuenak, beraz, ez zituen erabat bereizten esaerak, alde batetik, eta bertsoak, bestetik. Esaera bezala 370 EDIZIOA (515-521) 1 2 3 4 5 515. Leloa berri dan artean aita. 1 2 516. Lagunen gatxa 3 aglr ze ezana. 1 2 3 4 517. Eder elaea goxean kantatzean, 5 6 7 8 9 enearenkanteak jo nau biotzean. 1 2 3 4 5 518. Egia da latz ta garratz, 6 7 ta mergatz. 1 2 519. Mizkeriak eraxegi deutso. 1 2 3 520. Dollorren emaztea mizka. 1 2 3 521. Beranketan jakanari emaiten a- 4 [gindua, 5 6 7 8 9 dago aginduazdamutua ta garba- [tua, 4 3 2 1 En tanto que es nueva la canción 5 [es nombrada. 2 1 El daño de tu compañero 3 no le descubras. 4 3 1 En el canto de la mañana hermo- 2 [salagolondrina, 6 5 8 7 el canto de la mía me ha herido 9 [en el corazón. 1 2 3 4 5 La verdad es áspera y agra, 6 7 Y desabrida. 1 2 La abundancia de regalo la ha [encendido. 2 1 3 La mujer del ruin abundosa de [regalo. 2 1 3 Al que se le tarda en dar lo 4 [prometido, 5 7 8 9 estápesaroso y arrepentido de ha- 6 [berlo mandado. darabiltzagunak, izan ere, maiz dute neurtitzen egitea, bai neurriz eta bai azkenaldearen hoskidetasunaz», 519-520. Beste zerrenda bato 521. emaiten-i buruz 1. kap. § 4.7.2. Honekin U-k lotu RS-en jatorriaz 4. kap. • jacanari: o > a /_e aditzean ere BZ-ean, d. Mitxelena 1954a: 27; hark ematen dituen adibideei geroztik agertu testuetakoak (BB jacan, esaterako) gehi dakiz- kieke. garuatua: d. 102 garbatu. -ai + -tu > -atu (d. Arakistain garbaia «arrepentimiento»); bilakabide bera zemai (Barrutia 236, etab.), zematu (EK 176, etab.) biko- tearekin. 371 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 522. Andrea soIoy, 3 4 hurdea vasoy. 1 2 3 4 523. Baguila, sey goseen bayla. 1 2 3 4 524. Azur andiac vna andia. 1 2 3 525. Eshseco mirabeari echi, 4 5 6 7 c;e daquia andra andi. 1 2 3 526. Vere gachean ynurriari 4 5 6 egoac jayo jacazá, 1 2 527. Andraurenen essea, 3 garazazal. 1 2 528. Ygazco abietan 3 4 5 aurten choriric ez. 1 2 529. Esanac gugan, 3 4 eguinoc Iaungoycoagan. 1 530. Eyngo doana 2 3 4 ez biarco echi. 1 2 La muger heredadiega, 3 4 el puerco montañero. 1 4 2 Junio, préda muerta de los niños 3 [hdbrientos. 2 1 4 3 El gran güeso gran tuétano. 2 1 3 A la siruienta de casa déxalla, 4 5 7 6 porque no se te haga gran señora 1 2 3 Por su mal a la hormiga 4 6 5 las alas se le nacieron. 2 1 La casa de la señora de bue [recado, 3 acolmada. 2 1 En nidos de antaño 5 4 3 no páxaros ogaño. 1 2 Los dichos en nosotros, 3 4 los hechos en Dios. 1 Lo que has de hazer 2 4 3 no dexes para mañana. 522. vasoy: D-k -loy, dagoeneko Azkuek eta Urquijok markatu bezala. 523. bayla: Izatez bay yla; Urquijok grafia modernoan bai ila. 524. D-n queso. Urquijok hutsa ikusten du baina hueso aldatzen du zuzen zuzen. 525. Urquijok Oih 168 gogoratzen du: Eure guelaria espotikeia, hant estaquia aleguia hura andregueia «Ne baisotte pas ta chambriere, de peur qu'elle ne prenne vanité, croyant deuenir la maistresse de la maison». 526. D-n ynurriari 2. lerroan. 372 1 2 522. Andrea soloi, 3 4 urdea basoi. 1 2 3 4 523. Bagila, Se! goseen baila. 1 2 3 4 524. Azur andiak una andia. 1 2 3 525. Etseko mirabeari etxi, 4 5 6 7 ze dakia andra andi. 1 2 3 526. Bere gatxean, inurriari 4 5 6 egoak jaio jakazan. 1 2 527. Andraurenen etsea, 3 garatzazal. 1 2 528. Igazko abietan 3 4 5 aurten txoririk ez. 1 2 529. Esanak gugan, 3 4 eginok Jaungoikoagan. 1 530. Eingo doana 2 3 4 ez biarko etxi. EDIZIOA (522-530) 1 2 La mujer heredadiega, 3 4 el puerco montañero. 1 4 2 Junio, prenda muerta de los niños 3 [hambrientos. 2 1 4 3 El gran güeso, gran tuétano. 2 1 3 A la sirvienta de casa déjalla 4 5 7 6 porque no se te haga gran señora. 1 2 3 Por su mal a la hormiga 4 6 5 las alas se le nacieron. 2 1 La casa de la señora de buen [recado, 3 acolmada. 2 1 En nidos de antaño 5 4 3 no pájaros hogaño. 1 2 Los dichos en nosotros, 3 4 los hechos en Dios. 1 Lo que has de hacer 2 4 3 no dejes para mañana. Cf. Isastiren 21 Chindurriari daquitzanean egoac, galdu oi ditu gorputza eta bessoac «A la hormiga quando le nacen alas, perder suele el cuerpo y los brazos» (TAV 177);Urquijok aipatu Oih 288 ez da hain gertuko. 527. garazazal: Gorostiagak gara zabal, bestelako azalpenik gabe. Azkuek testukoa mantentzen du eta baita OEH-k ere, honek Olabide Mt 13, 12 Daukanari emango baitzaio, ta garatzazal egingo da aipatuaz. Alabaina, Olabideren ohiturak zertxobait ezaguturik, azken aipua nekez har genezake iturri aske eta RSekoaren sendogarri. 373 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 1 2 3 531. Oasun e<;eyn baño obea 4 5 carzaroco alabea. 1 2 3 532. Saguac jango dauena 4 5 catuac jan decala. 1 2 3 4 533. Oroc dogu ardura bat, 5 6 7 ta guztia tacoencat. 1 2 3 4 5 6 534. Otorde dabil maya<;a su esque. 1 2 3 4 535. Ocac yl eguia maya<;a, 5 6 7 8 ta ni ase nenza. 1 2 536. Hordiaganic encindu ce egUlc 3 [arean. 1 2 3 4 537. Ogui ta lasto eshseraco. 1 2 3 4 538. Oso zaarrac arrasean hulua. 1 2 3 4 539. Ogui gogorrari aguin zorroca. 540. Ynardun badaguic, ez doc ue[a]r besterenic. 3 2 1 Mejor que qualquier bien 4 5 para la vejez la hija. 3 2 1 Lo que ha de comer el rato 5 4 que lo coma el gato. 1 2 4 3 Todos tenemos vn cuydado 5 6 7 Y todo para el para. 2 1 5 3 En trueque de pa fuego anda 4 6 [mayo a buscar. 1 2 3 4 El frío matóle al mayo. 5 8 7 6 Y me hartó a mí. 1 2 3 De borracho no fies nada. 1 2 3 4 Pan y paja para casa. 1 2 3 4 El lobo viejo a la tarde aulla. I 2 3 4 A pan duro, diente agudo. Si continuas en el trabajo, no tienes necessidad de otro. 532. Oih-k ezag. 533. ardura: 1. errearen erdiko marraren zatitxo bat baino ez da ikusten. 534. Urquijok gogoratu legez üih 381 dugu: Otorde dabila maiaza su eske «Le mois de may est en queste de feu, en troque de pain. Cela veut dire que quand il fait froid en may, il y aura abondance de grain», 535. Hau ere Oih-en baten aldaera: 253 Hozac maiaza hil sesan eta ni asse nensan «Le freid fit mourir le mois de may et amoy il me rassasia». 374 EDIZIOA (531-540) 2 En trueque 1 2 3 531. Oasun ezein baño obea 4 5 zarzaroko alabea. 1 2 3 532. Saguak jango dauena 4 5 katuak jan dezala. 1 2 3 4 533. Orok dogu ardura bat, 5 6 7 ta guztia takoenzat. 1 2 3 4 5 6 534. Otorde dabil maiatza su eske. 1 2 3 4 535. Otzak il egia maiatza, 5 6 7 8 ta ni ase nenza. 1 2 536. Ordiaganik enzindu ze egik 3 [arean. 1 2 3 4 537. Ogi ta lasto etserako. 1 2 3 4 538. Otso zaarrak arratsean ulua. 1 2 3 4 539. Ogi gogorrari agin zorrotza. 540. Inardun badagik, ez dok bear besterenik. 3 2 1 Mejor que cualquier bien 4 5 para la vejez la hija. 3 2 1 Lo que ha de comer el rato 5 4 que lo coma el gato. 1 2 4 3 Todos tenemos un cuidado 5 6 7 Y todo para el para. 1 5 3 de pan fuego anda 4 6 [mayo a buscar. 1 2 3 4 El frío matóle al mayo, 5 8 7 6 Y me hartó a mí. 1 2 3 De borracho no fies nada. 1 2 3 4 Pan y paja para casa. 1 2 3 4 El lobo viejo a la tarde aulla. 1 2 3 4 A pan duro, diente agudo. Si continuas en el trabajo, no tienes necesidad de otro. 539. Cf. Oih 348 Ogui gogorrari hagin zorroza «A pain dur, des dents aigües». 540. Hemendik aurrera dispositioa geurea da, ez D-koei baizik eta Oihenarten bilduma batean (540-559) eta Larramendiren hiztegiko Eraskinean (560) gordetakoei baitagokie. doeu[eJar: Urquijok doquiet eta berak doquer, -t baten gainean, irakurtzen duenetik Mitxelenak (SHL V 364,815) aldatua, itzulpenak eskatura moldatuaz; ez zait iruditzen, aldaketa gutxiagorekin, doquee ulertzea ezinezko litzatekeenik, baina Oihenarten letrak ez dit inongo segurtasunik ematen. 375 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 541. Ojal ona huchan saldu doa. 542. Vrrineric ospea erricoa obea. 543. Saldabaga altamia oza . tan ez dilist ..ia. 544. Huhuñ[en]erean hoxtuac, bulea. 545. Otu doneari ygarartean nequea. 546. Guicon onac azcurriac bere. 547. Ecandu gasstoari bernea ausi. 548. Barria eder eguic. 549. Maya ta vide lucea, gastigaturic. 550. Jaunen hotua oy da aguindua. (enseñanra. 544. huhuñenerean: Mitxelenak huhuñerean aldatzen du, «con la antigua desinencia occidental de ablativo, que Oihenart posiblemente no acertó a interpretar» (SHL V 367, 816) Oihenarten huhuñenera. Alabaina, -rean bizidunekin lihoakeen kasu bakarra genuke euskal tradizio osoan; hortaz, edo testuan proposatutako zuzenketa (Mitxelenarena baino ez urrutiago orijinaletik eta haren esanahitik) edota huhuñenera mantendu eta -era x -ari eman dela gazteleratiko « beharrezkoa da ondokoa bokal gisa eta ez kontsonante ahoskatzen de1azalantzarik gabe ezartzeko. 5560 yndauz: cr. 429. 379 REFRANES Y SENTENCIAS (1596) 560. Seyacaz echun dina ucuzca jaigui d[o[a. Quien con niños se acuesta sucio se levanta. 560. ucuzca: Mitxelenak (SHL V 372) errefrau honen bitartez (Mikoleta bilbotarrak ikuz- zuen) lehenagokoek eman Orozkoren aldeko hipotesia lagundu nahi du 380 560. Séiakaz etxun dina, ukuzka jaigi doa. EDIZIOA (560) Quien con niños se acuesta sucio se levanta. RS-en jatorriari dagokionez; berak dioen bezala (ibid), ordea, «ezta nora ezekoa, jakiña, guztiak leku berean sortuak izatea». Cf. 4. kap.ko azterketa. 381 FAKSIMILA REFRANES Y SEN'fE.NCJAS C:OmUDCI CD BICcucDcc,dcciaradasen RoM . .~tM.,.tftll"",tlllÚ ,.J.".#,••••fi rddl.:;41l1 1...In.,...1.","(_tKt,,~i.tRP."III8. ,.,.,..".,A.trtl.'I JlS. 385 386 1 , J 4 ~ Baro.l ta .,...,a-lO , ~ 1 8 , IUa .......... • s J A~mi.lllrra pntI 4 , 6 hoñ, )'banca........ • •...... ,....,........ I ;z '1 ~ . . . . .'IJiI.¡.~...J4/nfo'ü (r.ll'r. .. • J I 1 . r '. C..DI"'" ....Ú$ ~_.Ir.,ludcrti J, f·i. 387 388 1 1 J 4 t ......Ay.a~..aaábtbll_ t' '7 S r l :¡ eQncna. • , J 4 ' .J J + " ....... ,.....~ ..._;"'-.." ;/~(¡).i"It(/(_¡(I/,..1a"" (-'" ~f • ~ I 1 J ..).....¡" .pJd. w..,,,rs r1l f/",(n.dt• . a,,,, I Z I " 4,....... 01' 11 11'."'.~_lNfi".,"t1"(t'p~l'd,..!lr.'. I , I ~c·'e":'• .t. .~fllt1t{tr14",Mrt • I - 4 I # .. 11 .,tI '2 l.. ltIIf"J,r" ¡" ~A. • • J I J ~ ti "'J'......d'••I."'.•f*'••i.¡_"" ionti dc· 4 I * ('i.-,""__ .. P'..... 1 , .. I t,f-_/1ItI't ~ tll!", (aL'!. • • J 4 Z I I ." ,., C......s.............EI,..,"iMl.,,~nldrtf."I".tl" S J ti'" (ld/~/.f. l. a J + 2 1 " J ". c.í 11El; tji~ "fetSWi,I.) cel)dl1T d,[* J 4 (1DCIIC1I1a. ( md!¡'~' • s J4 I : 14"- Chille ...C.mil,. ,.,-f¡.il"s.t"r",.) tsrm..·• , 1{ Ma,.~_,.. ~ p•• l. ,.,¡;. tltJlf4)(). a 3 389 t I J 4• /V........áoo... I s J .". VnlClopc p..... I 2 J ...,. ' ocal.. .. , 6 .IDIIiICI .....acflt. 1 • JI , • • " JI,oc jlq. 390 l l J 4 l.a , .. ••N..... ID...~ .....,.,,.....11....1]'•• s. 7 I 11" fC.........,.. ".-Jltltfltltt. • I I .2 I 1 ..... N....r.oIaa ,op. MlJ.rlfltSMan ......".,.. , 1 J'" J ' 4 • ..... Mllil hanK .........i·J.l~.i,.p/............. ~ I 1 6 • 1Ieol' Itc....... ,ti",J,("'."1.", I J 4 , .... MI.,u )'J.. U'" l.,. I .: J .. " · (~tfr""7J.... 6 l' ,,_hllrc. plbeo..... , ..,.,....... l a " .. ~ ~ I .... Lot ~~. .......,W.f"",.M ,.... I I J I ' .J ...,. .......oefc. ..,:LII J,..-¡;.J..tl'-o .1 , .. J ....1..4l.tM'1JtJjijA,M..... 1 . 1 I +"IoE1,,,~. ttlfoM¡J,a(aq.. l I I ....ulf(bM~.''''.t.., - , 4fiirlt." t'fIftJII;;¡"...~ , , ,. I ,"".I't.f'tP.,- 391 392 • • J .. h._...,•• S #, ........-.... I 6 J 4- tpY",#ft~?~ 6 ' J 4iUÜ1,.'. r"tfl(. • I " , h. S," r""-,,.iJ.,tI. b~~{' l , ~L~ ..~ ~,iIti",·9/'fItJt/~,.Jl. ~~.. ,.Jm.ifl'(,,!~tt'.~ , #, r # 1 ji ~"H'" flll (.J. 1W til.t I • lO. " ,. ,erelccII "... r.I-lar UnN. 1 11 I l "",CII'''' c..... ,.~....J.c"l("(1 r~/((.1JU."" 1. J I 4-' 1III111.....¡· 1/..... J {eJ. . 2"" .1 I s ... 7'· A.cn..=u'"••••7'M••"P,A.(J /4 ",.J.7"fftM,.. l. ' s 7" E±....01 ~ 7 ..~i(lI.,.tde" ..Da"(/",,.Mf. 1_4 I J40 I joMpl __ ...... 1I1A~,. tI"",.,,,es 1..(:"'1(4, 1 t J I ' : ; 7J'Crpic tia' H.IaI.... ,.!N.~g.u""tiA .,lI(tlUr, 4 ,f ' -1 6 IlfUft __ ...... "¡'/l" t?" Itl aro. 393 394 : S J4 J " J I .,.. (),b(og 1.,.11 .... .,.DJtrl,b.ri4d'_,,14'" I : j t ~ J 7i O·Rtri..cn"llllil kI' ;."t(l'p'.itfJ111'¡,,~• •t't,4.t1 .¡. s. ' s ~ cIII,..«oa( UlllCJu.a. ¡l.•-r.!irgIIHl"hdr.;. ,/r'J'f~it.~• . .,. J ~ J 3 " s 7Í. IíIDIbilbIKua nib r.llillub' ,,"h ;'.t1!,t pud"(lklt' lrtrT ;. r.~ff. .. lS ~ S 6 , ('.I.lunacl""'Uflllt arturie !.Il:: ;t1".f :rr.,.I"jl.4IJrt",t,. tlltfMIII 41' 7 " " "...... ..... .' ""¡flU".fII,..,.t¡.d.. • I I 1 I J .1.,..G...............I:IWII tIrU""'r8 /~"'t,#IIItrt'll.{"#,.tt. ., ((ra....., 1fM'# ti ." ~ 8 7 .............. .' ,"si" l'l.'U,tl. • l I s J • ''-GIJ- ,.cple ..,.. .UN.,4"l1li.J·"fl,t.,. r I J J r 2 .a-......P'''' .1t,E"titritJ,tl:",lHstl.r.· 403 I 1 ,(,.Chamar.a. 1"" J . ~ la atOlr1 c:haacJaard..... t 2 J ... •;.MiS.&OI el. m.p 1 f Mlntea bino. J , J 4"ttMo.1 cae,..,. , I rh tI ¡-,e e¡(~a.. , ~ ~ nJUOCCÚ alabu P]clci.-. 1 : I I .4 NI}I CUSUilflCf\ ',-,"(tI''''Y/-1."'8m.". .~ .. 5 ~ 41 6 J f,lIr.tti glJer~:o dosu aru:. ",''' tirito Ol!tl1K(!l 'tUt"'iJ~. 1 2 J I J ~ • )1 Aurdi:zelebiIdl.lltA'ubcrtItEL,tITrlar_unt» ,rM.'1t"tt J "",..1,. 4" r:, a .. s 6, • • s~ )-l(ce\! cd J\'ICICO I"U" ., .."",.,1 1,..~I"r j) ¡'1Ii(",..1.1. l~~~UC& (,.",.. I ~ l . J .11 j :Jil'let~1I .f'!iI:Z~Qero rilJ)r!p.f$ ((r ('lII(f,aJ. ,. ,..., ; . . . 1 ~ prellocR~ fr'lart'1 '1'H ( ti,.! "'!!! t '\,,1",,.t.~ 5 (-"7 S '~1' 'l'JtH" {e'\cr: .utqta1luetO I".,Je Ifl:~.r /'" :~ ti".,., 'J ") J I 9 ro u Se aldl:& clJcJdlM" ,'.rc!tít'1I1",.?url.. ¡¡~",'r., ~ 1 2 .I.,EIt41'1,'g. mili' ... 1 J " I.e;t ti,1 de 11""..",.P/.wi.. t 11 ..e,,'-t~.t"A.J~ 1 4 t ) (amifa (~. l!lIT.,itUIa • 114- .~.,.M.it.,.."...... f S ,.l/4ft·.. I I 4 J ,,4'''.C'.·•.,..,....... 404 • * J J I ~ ""AaiM. .da.... ,.,..1.,ttJ"'OIfil";'~1, ',,u..~.J;. J't • , 4 1 .rHIáIIC.Mlf_ lIt lit.J,"1I'I.(-. r '1' 1I J tJllI.'V.,,~ I!"....III- ..,d'''MWtt.'ltt'. I ~ J , , , J tri HQlII.Cf ".m,.. trlYflt dl,rr//, , fitl. r 1 ) " , I J . I " 4.....y ....c........,........"..,....'''EIh••1:(tI".·fi'J '.'P, ••" :~'" - 1 . , 4 " ,C .......r'........ '.tr~t I.t ~.:tr¡;l"l.:l. 1 . I ;l ...Ercu-.... _..... f'FIDr,.,."" 'N4t7l~ l'II{7JIJ ,1.1.Iuu. r t r ~ ItI.f'","Ir'! It¡. .. l7!CtI.lII~Ifl:!,ct(. J .. J I J 4G" .. lca ¡.tJII.". fA t.~,.l. ,1t¡;'11 p.d(,., • 2 3 I J ~ ",.'1",.("1:110. )btoi. rnEl"",~I.¡' plJ.1NI,' '~;';";,.~;;,,:I ... , .,. " ,.,.eac: "'.Id.. J' f'1'/l(ts'. lt'tlttl.J. I I J ,. J .z ,.,,!.l..l.l.i .'E.cpiac.w...,.4¡vitj'1I.Ht¡~/..·ll.::; re: . , _ + 4 .' I·.fe pi.... ",..,.1tr IrJ,.r,. I I I .. ,_ I a '4 I • ..,. . .r......I•• II~tWf,:".I6]),t,,,.1l1('tj.Jii' • b3 405 406 , '1 J • J • "" () he,a 1'·Jl..aJtll.(~ •.e" '.1111 tit~I'IJ·. .. f "JYj¡.;" jlf S'~o. I'tft'" ,/1_'.1J,¡,~r.. l : ) IJ I ~ l.", 11,ay 'll~uda ,,,.1(:.1 rlll.1U{t....·• 4' J.l'lI~.JH.c.a.... ,_ira../'tJn"4b••• 1 1 J l 1 , ,,. . ~,ur bemun¡o a). .,.Drl.'¡••nl.lI..,,,¡•. t" ~ I 'lf~ ••...llluia¡ .rrap. 'IJS~.t"la ~~,.~~.. , I J 1 2 ' ~'f talluda' c1cu& a...I ~,., "nfi_1 r ,.. . .1.,•• .. t 4 4 S 6 \1: el burume.. '1'" NfJ tt L•• "~'ita 1 I J • I J ,,,. y......,,' ...... ClC....ura. e<..llr"J.... t.ql'lt,,/r,J.·¡... I , 1 . 1 J a •__1.. le IlaidlPlIl"l ....l .. J('/H fi.·ltl fIMIÍ4,II'Gr.".. • 1 I I 1,.,.l>a1..1&'*lIS")'. -.(_m,¡_Jt'4J.a J ' J 4.........,.Cdt [,JI". tti~,. •• • ••.Calbilll..... "'¡'r1J{t ti"-h J. , " ,•l · .7 lIa.......... ,.,.¡"".I. " • • , l • • y I.c .... • ••,.A..L.... ,. s ..b.,.......... I ~ ,...Hun. . . .1(0. I • ~DJe............. J • , h • chiraMn. , I 1 ... .,,5.lIuI tI .... I1 t"~ J "7 I .1..~u ,......a t. ~fc. , I ,..V!t'cuc lc.,.sn I 4 S "'I'I~.C""~ I • ~............, ....., ...I I J "..........I • I ............. , ,..,.U.... 'drbRL I I .,..O/"JII__tI• 1.. J , "W(."IÍS·¡"· I Z 'JI'~"¡ti••1MtI¡11m. 1 Z ~AIIJcIt J'4,-:tII"p,''!''''''' J '" r"1,M rl,lri''''f'';J.t'. , -# 1 .z ."rll,,,""""J ,,,,,,pt.fll• J t 1 I 1",";."""'~TI:·JIt..,.",.;,1.1.,- 1 z' .,..e.t"'''''',,,,,,ero, "J.,. I ,.1wU..tmprrrIJ, I Z .".1.""rtl(•••¡-nc friJ,,; J 4LI(".,. .., J-'1"1,,.1,. , ~ I .,lEJ ,.,..1.¡¡,.IJ,••. I I ~ tjIIIEl" hkllp_tJ• I I 4, -q;••I.N,CJ'íTi"t• 407 I .......1..1_ , J .. ,,,,,,.,...,....I -.il • t J J t t '" JaIJ1CI dio'I"-In ."TI t'r"'" ,,,alft 4 t . . , Orocn (Mlllt. Jt1J,'í I ¡" 1.4,':"J•. 1 1 ' 4' I l J .. , I~Yb "ReIJ••• '.'SI -..,í• • tl"'l:tlt,"tJrrr("I"IM'¡"'~ I I J ' 1 J ........I..:¡,JiA~ 1, &C1D............l"tJ f [lit;JI ,"Ir"tJ.IIJ.r. 4 4 j'l·.iD- fll.IiJ. I ' J I I I ...... lu!\..dam apan ....... ....7'M/tJI 11Ni"",I..iA. I a 1 1 I I ........ LIIouo ...........~it" ,irllt "aH tlt,.i'.. , ..,'.,..,...... I(J.".".1. I 11. I J 1 4 ....,.L.,_lc........ .,.,,¡IN_I,"11.11.,.:":",1It/.';'_ , - 1 tc':ltJI'''-...... _"r:trJ1I'i,.r,f,.I ....El·,~·,itJ , .""',!~ .• l . 408 r l' t f J ••.,.DIUII.-"ItICpÍl rJUlII...tll,t.·,. ddJ-" 11";'"11.'llt ... , f 1 4 ~ " ~, y plpll.'CAMa."." 7 (., r...h·I 1" J•. 'IrM 1f,.r:.:IIII. l ' 1 ' : ..,." 040l tIaa..... ....,..s"1I~ F','~T U"t r~" .... r J 4 ~ J I . , ............C". Jt,.";-"¡'fi :JAI.:'" -rxr.l"l. I a J I J.z .,.SIr............. ..,II¡.tr"'r.ntt'il¡_;_ vd...., 4 f ti l. ......... ,M.r..f¿4;'t. , • , • t J ............ die .....L.Iff•.~"Jf l.r,.t,,,J..1#,,4'.. .. , . 7 11 J 0# 1 fatl.,."..";,lup.."'tl';'. , I J ,~ s .... l........ ,J4.:ac ...C,'f, ti", ,•.p.. .,. ..,.I"M'.... ,._.e. d1'~'F 1~,.ltr"llt" • I i 4 1 ~ J '" ......P....f.,...~'ecc:..,.¡.....r. !'"1':'"'J.' 'l.'.J4,.J "; ..M . ., d.,lpprL ~, .U ,,~":n, t I I 4 2. • J 4 ""·Iare............ ....,1"1,..•",,,..,!"I '·arl .../J. .. t............ r .....1.II:RtM"··¡,J,,n- ;"i, , .. I •. "-4 I ........-,.-. ~t¡. 409 410 ' f l • I f Ir):,4~suit .gul,". ......SI~11'I'lIIm$.tI'lÚ', ; • f .. 1 f era doquce cdo~e. WJ.!rlll t"tNIiI "'''tltr. ) I J 4 1 1 ' .. .., 1 , JJ",1e"CII.I..yaprelll.·*tlll111"ji,ollftJ,.. "1,/~'~."J. I I J .. a l J 4 .... ,":' O U(tlt"lorO~"" andlrlr1, ""', le t",,,l'.'il4If,.",.,J., ""i" 'J 6 ' . f f 7 r, hlJnan ~IIJ,.a'I. 111 (11 rI",~.,.t ~l(~•.•t'41. r l , J , 1 "t.tt 'Pl1 ... "" C(4:dn a,cli' eA .,'Jt4,,··f,:,,-.t,tlu""".J,JPJ".. 1 1 . I 1 3 ~, O¡I,lle hint"OllIn ~.,.l ,,:_tlllif ,el,t,.tih....,~ .? ~ 4j ~ 4 S 6 alt¿ ·..u,.ea of~'¡lrc.r.... 111fJ d..1g'-..,. 1 1 I I "u. (.'llle-tlC raTuh&l1 "t-t.-r:''''":r¡ldnllb..r,,.rt..,;') ; 4 4 J I&..I;C el .tlf- 11' /('I,.r,t. 1 t • J ....... El'. gac"L: ..... ~, q JI;':I ¡. f .. J .. , .Id¡'ac CI dlrocanlc. 1Uftilit.",. M It ¡¡t. e , J I " J ........ Ji Ja 11...1_ dcllDIIe ........L..'ftMu' ¿'f'MI..'.",..... 1 " : . ' .. J" , ..".,..¡t., 1tb~. docaa Iccur' .....".por,1'",.""W"'-";''''' • 1 J S t J ..'I.4l,.....".....ON..... -.P..JtM"J~ I t I ...1,(. . . . . . . . . . I I ",..I.y.tl.'".... J .. oRle ..... t , J ...,II;"'¡¡. !rl"! -r, .. J .....,¡uM tTlIl"..'rJ /,,(j(lI/..I :/11 I I ,ji/, /.tI"..r,t~. , .! J • I J ,....,.Yle'.... tll ,. , ...",Al.',,,:,Irb....J 1II~,¡?r te na», 4" 7 .,.J 6 , ... " ....,..,.. , • ,. "'ifld"r .i!"tIII. I t J ~ I J "...' .......OIICC........-t!'..r",¡;/J. .. , J 4 Clra'...... Jt,¡;-471...t.... I 114' I J4 8 r "l"?Leo.,_..........,.~"I.~IONJl't"",./.:lr.t,.,•• (C'la'" J, ; , • I - ..Si"t".. ,.'i,u,~ '11". 11' - - " ... ... J .. J 4or.llel¡ui...c...... II'4a!Mí.,./;tAX.TI. 1 I ~, ....Dipr. 11"" .....H.¡J.'.',r.,, t{.¡. ' ' ' ' • ., J' ~J. •• .tIJ~t;M ItIGIJ,!";' •. l a , ' ~ J ................. ...1r.¡;,,.;rn',1 ...:•• • I .,. J PI 7.,n ¿cJC,tÚ.'1Iit••. 411 ... • 1 J t S , . y llacdx lad.~lIt"cf.. ....D.r'..,,,.( ,. J.'~"t. 1 :1 J J I " ..."le cta.el1 em~&. '1+1 .0 ,t".lrcr";ttu("~.'JÚtrl. ...., .. J ' .. f , C"·I".cC )te aJ.fqla.lIc. '~JI .1'" t0".NrI'._', • ,1 t I J , ;1,~..'n-:1 C~'hr'CCI. .. ...«Dlh,·.. lIlr'·ld•.,. • t '1 .. S 6 j , r . ' I .. p ~"'itlll" ,Oraltl.&tlg¡IU(~~~~r. .......:,,'') rltIfJ-rr) u1trlTtZ" '! t - J l I "'\7 ~IJ í'u:fJ cú:a ...,c....~t.(i" ff~' ... 'J' .. - ,1"1"-'_ t;~.J iMlM" ,.,.f. litJi1 ,'d..~t't. , ~ J .. I J ¡.Sc,acdllml&'1 ernl.c.....,¡.... ,.,.....cd11:;'''' rn.Jjff,(M 4 ~ - - , .. ' ••d da.~.1 al.u.t«n. .r. le '/f'..¿rCIId"l?1,,,I. • I I 2 ....l,1Q .wel('C"':I"'¡ -..r¡l-I,·.H.rt,"U ,;r4¡,,'¡ J "" S J' .•",. b........ldIU..,dL P(~H.t1ltd.·I'#J."t1I. , 2 J J I S ....,.') •e; de.lo.4.(;.'.di ....¡. ¡! ':f•(11, rtl ":gJt ,J ... ~, 7 . ' 7 ...~ .""JltJo4vl'cEI. )' J'~'h" ';(fJi/'·tli,.. ,. I I J J a I .....,ali fU:P...,K ctc.IG .....r;u..:.,,"lit.l1" Jf?,im:, ..... .. I .. .. , ..~ ca'eqUllluc i-,a:¡. n»•..rt,'"m,..¡u.i,tII.. 412 1 I 2 t ~".I._ ~/'JIJ'JJ(I,unt4ntr J .. f J J" B'~""urn. "'''J(~';'t('... r. I ! . -+lN.&- .... ....."ft!:1..w.ltN IN '1"/eT( '''VII" J 4- " .. 1 I S_ S,............ "-14h,,)J.fÚJ!'f,,,."j.,. . , I I ~ .... ......Tt".J,'..."."I(IH~ J • , 1 1 .. ..,.............. "",,/k••ú/..ncrcjh/..J. r 11 .• I l ' J .. ~ ..............._í¡liS b..¡"..,."wfM1k,(TM,I J f " ~ , 7 • ................ .hJM l.lI HJ".t,rrt'1 (.J,tf4/IIA,,I t J I 2 J J.,.Ilpi?,.1 ... ......4f1.l t,,,ffg..... .... ' 7 7 6 f " ....... diclnlra- NMflltll,¡tIIlWlo th /(1'"-,1""1"'" I I J 1 J I ....PucheIc..... ..."La(IM}.,,/••jill ra'J -~ ....!..J.!- .. , . ".... ... '11.... .,Ilulo ttrne (;I~m/;.U f ,f t .. d 1aJllQ*.... __ J.f('"V_sltll..-Jb". r I J 1 I J ....,"co..1a lOe,. .J'I:F"1.11",,"' Je .A'"II'flfT~ fU .. S .. , N•.tICtC01_¡-..P''' J Jt ftf..,.fhil ",i,",,,,""'. 1 IJ 4'~ .J J I " J 7 ..,....GI.....p:t... one~lIJ"'g,t ,m,tl.,/.¡"'¡;'., "..:,.. 7 •<.... (,~ 415 I l i t '\. t, Ma,1f'" berIna ,¿..E" M.f.","" '.1 6 J4' I luc"'" .... l"'ttlfS.,"cm/. 7 8 8 7 cpic.,.. ORIC I.JI mrlJM ti, la't , 10 n 10 tJ'.bepll.,.. OlIdo. /",,,,.;6111ti ¡ím rtIrl#. t a l ' J,J .1. ~t.,.tlJre Iua .....I?ltt~~/i".dtlí .. S G 6 J '" lora afa cJo.... Ú"W,·Jd ~l1Iul"" /iNri. , I J I J ~ Muacuraioacu.........M.xiflf .rJm/d/"J.,(.1"... (-(f". f 2 J "",.,... }K,ftlle,erac, 4 f ~ fa ~CpÑOC uaaarr. • 'J Nira' feba ... S bUhJC8 cllre. 1 :1 (;.~.,"fUI, ; -lo S U el. YbarCWCl1sor-.. ...'f. ~ J 1 ....,.. 'N"tllz."'." J '" (,.P('j"J:..·J(I.~-f" , ~ J """H¡trtlt6 tlJl!••U,. .- .f I , .JIb.tIMfJ¡" I ,J -..." DtI,a/ÁI"Jc*'f_ J + J , IJJ J,lAJir"",_m.r : J .. ,. ~ f.1 J __ I I ....,~ N'tfq.ut"q. Dc~raclha~.f47f,j,. ••uJ"trAbAl.,.-. 416 . l' t , t J .,.,........fI'" ....'r~.¡"tlf .....,.t.r'ft~~r..,':". .. , _ J '" , (JC7~1 ..... pichi " •••010 ",-11'.'_'.1fl drfl.al".". , I I I _A".sllp ..7'":./t,/"'''.(''' I .. f , • J lOa'"... blC",ltt , jiI,i•• 1 t I S ."Al.........,.. ....,.,Cffn(it{t ti ¿"J. J. , J .. S CI C&aIp,I..... :J IN ti '''Hl.JN. I • J ' I ' •.."........re....N.o """'~.f.t fnl~'" .Ie /4"Vi.J. • " 7 .... J .leI"".oIl~ I$)_ ',,"tll. I I " ._......... ..",DJ nUt ~l '111'''' J" f , . . J ..........~ {t,••".Jtlt"t#{i.",lrt. . : a I I IkD..... l1li_ ,,.LJ.,,;.JtS4JI }(I«". ~.. .. J "'-IIIPf11UÍ1. C"¡;'IÜI"Jlt i411ti,./I1~{It. 1 t J" 4 J I ' .-AIOf.~~ -MElffMn••arc« ,,,tI..tUI". 1" I J I ' ....Ntr...~ ......C;(...",.fiatVDItl",J.f.1 .. , ., 4 , • .......... "..h;. , ti"••• 417 • I ......Dllltt..1'l JO;"J • , ¡...j......W•• • I " I *4 J...·A....ca.... ~...,-tl.,.1 I '7 J . 1 alo1 (,lia pr. ti. _/... 1#lIIII'fti".VtJt NA1.. 1 1 J I . J "'6" Ar.lllaJoM.IC......'~ ",~ ,_U.';"".¡" t '1 '" ( ..... ""r Huller.allaoaari ~"lt.,II ratclfitd". J 4 .. J hil pidai. 'KM /"Al..,,,,.. " 1 ",,*1E"¡,Al,,,, Jtl"Ñ• J' f. J ca'" t ..', r.J";¡..r;. ; t .." J 6 I "1#? H..rwakll.lf. ...".C'¡..tI.",a'J lM,i•• ,. ,1 '7 I f. J 4, , ezinh\=.r......,..... "a""Jf!tTb.l.c,¡JjilM,.".,. , s J" '''' JI ~,•. Iforc¡uioe..'Ier..... ....SA,M'" ,~t¡t '¡dllf f 1 , 8 . , '1 " .rC'UlllbalooAtM..... ",. 'Vd/ulltl,it ,.,,,,14.... 1 t J 4 ' I l J ' I ' ..., hll" ......cacls-~'M'C..&tIJ'/'(1IJ ("tu.,,,. I I J (rl. , .: J ....,..:E,..r.._-1_0 ..,.9..,.M,m,r¡J'fMlu.J,HI"" 4f ~ 1 .. J 4 , ea le -...... " it¡..tltttt.J,"tjii...r..... 418 1 • r I .,.. ........... '..~.'II".J""r,••{4,'''' • • J .. . • J .. .,..1'...........,.,E1p,JittI,rl(.d/. , 6" l ' I 7' 'fDl".•••• t'fII t"¡-'ni ti...11,.1,.,'0. r 1'. . t. I ..".eadalc'" __ ..,.Ltlt'.fr¡t1..JtrMhf1l""'~ .:....: 11• .z.. r ,.,{.,..J~'tP(".1;". l ' . t """'... .... ~.Q1I.,1(,/ "r,:.:-(o I .. I 4 ........ , f__ ' ·"'.,O... I l ' I I ~ .,.el............... ..,Jlf'¡'".~I..'_.Jzru'.,¡;(iJ. l ' t , ..,'GlCh ."." ..",Si IM;¡,..J J " .. J . . . .1........ IJltN ",. l.tl. . • J . ' I ~Gat................"Dr,.,JúI!mr,(,J~J" .. , .. I &la eflldo ts nwt'itl•. 1 2 J • I I -,.G..- .........¡ID ,,,,z...ltlil.mMJ~["'.tl,-. .. " f 4 S ti ....u..... ,.I.'¡;."f'l;'''' I :1 J" / ,1.. J (,{, "O..II.....iI,...~'fi.':IAJ.tiJ.I.¡:'¡J~tllM... 419 • t J 4' • • . ,. • , __ ~""-""·~"'''1tJ.''''''tl-. f I (la. I ~ 1-· (¡¡foto 'I'blci. •..' L•••l .... J .. , J " , " ,raehotn.".. "Jtl.!••tA[",.'¡;r;""a I • I Z 1"" Aup gni~ f- P,/hi,atl'l. IlIf1J4 J" ,,,rlhu runcluaJc. '"l.tUlJt",,,1. Uro. 1 2 .1 I ~ " N ucaozug'tdc ""'"Pt ""eN liugr 3" J tS s » I 4 cua SMlllcafl"oric. •.0 a, r,p. ,""rt!•. • I J " .,. J ,1 I ,_... J......I tlClIlIC¡ultl .,...DAd., '":1.(',,,,, , V0'.... 5 f 7 I 4 , Clt;Ji ti f.. fA- J IlItt~· I 1 J , 1 , I ')...,. ydile ofionbldcanIbfdl.~; h: ".¿(gr";';'J.h ~I ti(M'N • " I ~ I 1,1 Toratojc mirabe pe. wTltifA {ir.,m,..t'J-t .",.I(>.fk'" 4 S f • J .. G~ullpicbl••• perna. "."a:,.wJ..".,HtM (,:(M. I . , I Z I --.,·)1le"'... d1t- CTlI,een.'".,L,f114ftI~tfi'(11itaMI"_Ur , a, z , J ~'" (j..(cUa..¡¡....c...~,...-rlit:ltitlLtJt/·'". 420 • • _, J t • ..a+............ "_/Mf4IM)~"'''ldl' .. t .- .. , 6 IrafC............... ""bft ."1"m".~{1'~.O:!IIlIT#S. t I 1 ' : ,NI'".....-. "'-!IJ''',.1'1 IMP41"'1"(" I I J .(... . , J 4... b z....r¡1Jf ,..,.J"f,'lffltTt )r.f 1'1"j..Je. 1 I J I ' I ,......G.. ~..IIIIC'.....JlfllNtt111·(I.U mlJI a'Id.ltr 4 J • 1 • • , 6 7 .. -.e........,. 7JA..(",I.. #,n~/'I))MJI). 1 I J4 1 1 Z .,. "" G...., ....1IJII4(=~E.IJ1#l{11.~/,1 m.f~ .!,1l.d•• 1 IJ4 I ~ r J'4 )....00..... t.&duro't-....c'.cr/#1W ' CIJC7IJ"S Jf;',,A'fl. I I I ~ ,." Dlraut.ur'..... 1.cLttf '/1It'/;11 IM/la/"71I"Jt;IJ. • J J .J , .,. .,.JADlIrJI_rioc er¡cli ..,tí.!M 1M1I••ff(F t'.< U tr.'.l.LFt.:a • f I 1, erabi1tm - "",L jir"'f"t'fM'/d I,,"i.., t '2 J 4' r 6 J 4"..,.An4ahureaKtfc hu'a1\c",.,LA"'''g(f''",JI Ip.riI.fM.~ ,,,,,::,, ;i1 • 1. J ( llru. I .1. I ~lll'i' t" ""DoneVI(tDl'SL'¡' tv)'.UIJ!"'lftf.t~,dlt:,,: ;ltr 4 ,~ ~ J 4 • pZdocllpl cbclt "g"lía. f:r.f ttJ.J(í'; '''.:1 r fI 421 422 I I J ......GIIII_4 I , , .............1 I J ........... f , ••Ed'¡tI·.C.kIt. " •• , • • , f I ..............'ftIIIf"''''''''II.,/III-:-'.''tf. I • I I (Jo tillar.JI Ihp ..,.".L.f'" '''''111ft",.,(,.J. 140 f " J"............ ,....'-1""'1". I 'J. J I ' f ,-UII"CIIII'1 ".,.r..,M"mtI,C'¡tJ. , " " ,,....,.- 1...'...41fi..."",.... • • • J f ......,.. l." .Mtu~f'It_,"• ...¡.... • I J (rtl. "1."7~.. ""•.,.ÚfUI,t.".ltl._T. • •• •••al' ._••1111' .......{MI"I'f.8I f , . , . - "" _••11 F MM.."..... • • I • zIjIJIl .,..._ ,."n,.,1I/íI(ÍiI"'¡tIR .. • J f .......... ~"'-r•••..,.A{tUrllt. I J • ..,.¡/.",..... """ lit GJí,<1 I • 1 ,ft"". _,...Ií.,. 1 J I ..JO",,~r;ltl,ttrP• , J .(JI" f,u,IIlr"',1,ti& 423 1 . l ',JI Gil.~ ....... "'11.,.,.,.,.,.J . . ' '4'r.'.....'••!.. ,....."... I J . • , • J~7. O;oCll--oll...........Ti!,:"~M....." ... •(,.""",. I 1 J J . ' 'J'. ~I'IOI re-1rtllp._ ".L.,•.,.uitltlllllltt 4 ' 6 . . ' I .:,oj.-...... ¡'_I"raiNJlr¡n.. 1 I I ~ n, Onc'c.tcr:ol••~ RJ" ••""'• • • J . . , '4o , CJlIUOC l"sa9.,....· -. iII.¡'."..... l ' J I . ' J , .... CIIC'I'JO _c1...n........".,J~J''-,'''fl. "'MI (;...OCO.,....d ~I1at ",.¡""". 1 .. J"'.1•.•jlftl1pi ti ,,.,rJ.ItJ~"" , I 1 1 6 ' 1I alta jIr"IIII. 1 ,1J,,;,tI ,..('11/1'•• I ~ J4 l".Jot'" Cllíroto edoOlIdo j. ~ ",,,/ , 11.'11 (l11f#W ~6 7 ,6",."b1dtt,..... ".''11(,(.1,,_"I t Clt-s...... I I ,.....Coflua....col4eto .I.,......~;OJ JlJ "Js' ".'JI_. 424 • I J Cf'. ,. I J ........'- '/-7.,,1 't/'~" t'lI:l) lat ..lt)"Jf. + , (lO. 4 J jtIIIlpIIeI..........la 111M "1)Iti al;',rn1f'I.'1 1.1á.l.•t'.·ftM., f. , ~ Jt'.tOr......pü- 7flEII.I",J, '.HtNJr .• ..:..... 1 ' , • ". litlN,,,• • I J " • • J 4~J".j 0-. .... ...." ......1.t"l/jIU~.tlJ"..I.~ IIoJ "',.1. t • J I J I ,-Ora-........ .TI",_p,.f.",':J;m·, Jt IDI I.ll,.. t i . I J ,.,pe.......... ._ir/lr 1tu1im1. J 4 , .. f ..a, M8tII... duO'" 1H¿f1K'. N-. 1 , J J J ' ~r'"er.... J",r" (..''''Úd átf"J"}IolI,b" '1t~ + ,~ , . 6 , .,-dalf"1&. " .,t.,;nlullt',':~¡'".t. I I J 4 . '1 4 , "..c;lIictd1pidU1'I1f...ua.c¡"""f'tf ,Pi"jII,'"''..loSJI l. \.tll. I 1(_. • • Jn.G«.e,c'daueaac~del&)~:ú/'JI.~.,t1,.J,r J,.'lIa. I 1. J 4 -JI· I '" I - ~. .. r I 1 ""~.lCChlpilc: •• YUllA¡cn.'''''· #'l." p. J,.~n t ',.' .J.~r'I."t '..r , ,es 7 8 , 6 1 8 u ..cllleft.... big.,·'~en. ) !'-~r..u !rmrf1.1;..rt·"t.lIl,·I'. • 2 J 4 • s J .. .,.Gu .flllO' p!dluo haruptL... ;-"{ ·t:r II 1.."'Ñ.rll.'~··,·r··I"; Ir(loa. (rJ~t. 425 l' J" J' J .. ".,. AtJ¡'b:.'ia ufi INldos. "1:0.r¡'a(In'piü;;.,,,tt"¿""". ! t J'" I :l ' " J(¡" .". Aodbcf'ClICI....f·...-t."/....,.li.:'..tlb"'.,f/""" I : ¡ ' • s J Jr. A'I~ aja ¡oll.ogor. ,p. r;~;. bt".,rMl",/..Wln "q.. • 1 J I I J ",. Aliat.;tnda e.U., ~C"":Ar, eI~'" .. ~ 6 .. J # II n .f~alIcI. , 81 rlr«iAíl".. " J .. J a l J L"'Uf AU~'2!a CUlaAl 4 ..~ijJ.'JI..(i/.'.-Mfl (,.;. • 2 J .. , I • J .. SI ~'J' Aun,ac ~ ¡aeco""1'_la l/u."'.tll'l'ig.tfRlt .1IIiII .tl (c'a..V ({- 1" J + I ~ J " .,1.·s..,.1ft q_a jalo doL ,l.tklfllrrtlr.""""",,,fMlt. I t.,,, I S J., J,. Sa". nO~1I Ifpet fI.........Enla .Jtnr..IfItttllt1....... 1 I , . ,¡.... S.~ra .D~,* JI,.s.·F"I" t.Jlnríl .-t,"9' J 4,1 , " " J ar".re~. saeh CI ropo ~• •~fl'.JiftriltI~:--. , I J" a '." J ,1., .Sam.tf«D ol¡COIcblr'oe1lí[",~J,nr'" • .J"'tt.. , 6 " ,4,.,,"'C •• aCa,hc. ..etC ..dmJa {.t.lA f".tlttlilll'faJPJ. t l J 4 ,a I f . ,1.S...adu JccUlcall r-"~I /"1"'••' ¡-ti'{Mi. ti.· ebullencban. ( -. 426 1 I 11., IdOClJD cWoc... J .. ......,.,.. I • I • J. '., ,1, o.p..hlun.1oIM1IJJ4lt"r tl.(,In;" m/.•rll•.u/M .. " .. S 6 .....fIW.... r/1"'If"JAt'lri Vli"'T~ 1mj1T1. f f 1/ ¿. 1 .1OtIa JUE"I..jirJ1.1 • J . , :l J J " (/,. pplc .. tl lil, .... .""IMJU11uJ"Jd4:uIÚ ~4 f I ,¡"CAÚ ,.'"{11I.!u# J f "t'le At»Jttd".. • J " ... L.r.."UlIlal J" J IIC(Up ...... I .J y.,.. JlI.rglU (O" 1..tM,t J '* / ; morJrr ((¡/J/.e lll! .t ; 427 I f "' ¡tI'_rylitl.llft,... J 4 ,. , tlII"mbrr,ftltp.ll,dr.. a I "" Drffllo .irmllft$S IDIpw:r((JS ... 1 "'i.¡:J /,"s lm.iZtu. ( 2 ,.". H"f~C JI a2.qDeto J . baUIOC: )ncI ica. r s .,." y dia.datacM J .. f 1I pi~1oIU túnrt... f t , .. 'n NeplD he.... 'J7,.lallf11itta1,...Jt1O J " J " hlldan chldbopla. IN Va.••t.¡tnM7,. I I J " ' ~ J . 17-t Ncfqueac yf.1un.....r.L.IMfAITtS,.I.l,IIIMtJi~ S678 1 1 1 8 ca blK '11'I aI,aD. } 1MJ,J ,,,(,,tI.m1l. t , 3 I J I J?F. DaqoiaDIC "lIdur J,1dQ t"~irll{4ltt'Ner mita .. S , 4 I 1 4':1 1 " " " S"'SOII '''I'CD, [aJr. jtr1.",1re, I J J4 I ~ , .. •" Lc1IC'ngolndrcad..lm;"n... primr'4 m.,{" ti ":rr,. 6 J 6 IMp',ena (c~:qUIJeJ la.~l",,:l. ¡tmrj""tu,.,'" 7 a ti 10 1 8 9 111 .'1.•,-eh .. "le.. ItI:rarA mal,tidl;". • a~ .. J I 1 1 " 1n puraco or. hl"pooie niaht,mll/hÍl/f»'ralfUlff 4 '-t.._ 6 1 6 ( le,. (,.td, '~. 428 • • I . . , .. I .a 1 J .......,...""''''i/ftmIf'"I"rit1Mb..A,rr,~"» 1 • J I I Z ( NtT. ,.,.11II...... éIIIIco '"Cimt,J'IfI1J t1.I~t}Jtrt 41 ''1 .,. , '7................. , rllJl,,,,,.J,¡;'m::-nu. . 1 I , . . ' Z J .,. IhB&c6alC....., ......_~.J'''jt'lf",,"J.'!,""tl, ,4., .,. 1 6 ...1... , Id b". f~PIff'JtJ. , I 1 f , l , I ,,,U¡),.p d'lu,. -"CAJ..~ (J .".,1I¡'ú .. r ' " .,. , , ti .,• ...-. d. pichi. (It¡'."T'"lA1"1'""/«,J 'fNI" 1 t , . " ~ I J4 I ".En.......,...., ~''''f......cllT.J"ltUllAJ" ,.. ti] t¡IlUfitl¡" 6 • 7 • , lO 11 4 1 " 111 11 ".'JOUdPlddp! fi· 'tlt &.lN.njA ftltt'lf.t rrrer, {1I1ta. I I J J J , f#'rAniCII,,- jan.eI", .~i(lIrc{mldU/.l:rt,ieir. • ,~ ." ti " ........dayIllitaL (11tIClJ" t4rlA ¿'/(JI'.,¡ I I J J ' " JtlAnaJoc .dclNa J.r.x¡jWíJnfiI,J,,,,lcTtstk(111';.14 • S S.,• I 1" ...,.cee...,un. y,srtrIfflIII ,ti'file;tll. I I J" 1 4 J I 1b AIMa_.4ufüa.bu•."Alirld#NldIJ .ltl,J()Jl,s",JII1. 429 4 1 J .,...M ti'"tI Lttl{"¿[-¡¡MI. ~ ""Idp.('JI"J... a • J 4 ,.,Otit." ,el,j" 6 S 7 • mi S:i14 de tittr flj mi"'tltrJ,.J. • '1 J "? O r/~mlTt: r~ml,,~ .. 6 S .,("S/,;l/ J(,a}... :1 r J .. ,,,JT , , m;rJo aJmloJ 4111••ltl, ,f 7 'Y 11:H(hoi (1.1.15 11I1mlUI. r , "...rI J",o "Mor, J S 4 ) ,1"'mar (aN¡:' d,?/w. 1 J • J-" e.t1~r 1",t/J(Jp"tS JIHrw 4 f 4 dl;"lJI4 ,.".~". I , .,...Á.'Uf/4tl' (i',fe". J 4 S J !rfl,'JJMI'U h.uji11út.J••. I J s (tol. ,,,-L4",J:(lIMdl'( dtl,s ptIl[amir".. 1 2 t" f.m')ltl ••diflucn J .. 5' "fU), 'U m'ng.'·i. 1 2 1 ,.; FJ(l~f) nceHUoficIO .. ~ 6 '-'10 "etC Bud'L t , 1,... 'dwn alle afalll,1, 3 + , ,.. ,~~......i.c 2omap. 1 J 11'(¡,bJ gO¡;") UCI1 A11I" , t tic p.I..~.b. 3 4 alogadu obnsoI J J ... I.do )cU cdo beS'" 5' 6 7 8 ~rl1lJ..SOdcu":lceneepa.. 2 1 1:: do suhoft:l gUIUID ... S 6 ,. !,' 1.ll.a ~llCU. I J t .. ¡ q/ n.1Jur b.ltduucteccan , 6 f rI ¡ko glJílonclll1. 430 I • J , , , "" -'0 ••111." ~U. .¡",I,.;.""(J tm~(.ll' .'1..S C".ti.t, (jJ • , ~ 7 I 6 J ',l () IUr nJ",i'ÚtVj',- h.• U(~d.{O In -¡.-:~ L ( Cbi".. ..1. I t J 4 ~ 'ti J ".,.C.........ú....."EJJ'"pr,.,..l,.",I.J" !~. l a . I I J ""ton...1..... .,.,,_"-t,.,.¿,tIJst'"ttf• .. t ' 7 . , , 7 11 . . . . . .... ,ti"'f..i~lII.tm!. 1,,,,,,,,~. I t J 4- _, 1 " J. •,..... .,¡IIJII;1.t'jop..¡.Jt')/." tk tMf t.Lb J ' 7 (..-, .7 , pch"lr...,.. ""'.Jt"P~(."'T (J. I a 2 I ...Llfra.....p ...-¡¿.,,¡t,MM Ud" ¿, /..,tu". J • J 4 _n...... ti1._¡...",M "Jt'htr•. t I a I ......t.apa.. C.ha •••LJJ. • " de,.(f/m,.;',.,•• J J .pir~clf" mll. I ;"[' .I.) , t J. 1 1" J ....Ar4ualDoc JICI"'" ".pill·¡O J,J r"~414,~ ':Jd, ú. • t J ' . 1 2 ~,.t.ce"tcDbad¡ra .)1/0,( ,l~I.:J(fr I '.e..!" ,.~"·/n. . . . 6 .. 6 f Me ,atlr.nanl-lil" A¡_tI/8s/mlll l.j mM[he rt: r, 431 432 t , I J • ''t' Jl...troCCO lIKQiae pyti • ."...PflT lit, trrx"J6 de 1ilH1'Dn J 4 1 J S .. el ,t"udv&., ec:bi. IJ" dr'(f 1M ",rn4l. • ~ 14 S t J J J 4... r ArdawnipaJ la tJCUI otlu...."7 t,.~r 1" f4l:drrt) rl;~ ier /A 11M"" ($ l ' 6 7 S al( gu1~on salda. ~ t r« ¡"'W·ti" pcrdUg. I s 1 J 4 ,./ Jhguldu(oblluinflClUkluc-/,ttHtú/ín::¡7(. r;.:l,¡.,H. tt,f. 1 2 J" . 2 J .. " .-, na)'t .sumJuaIUZCrlua. '"" H1ft { 1411l.iJ.,dtt) 1111"(,,.rLtJ~' ( '1" J 2 J " .. -ti .uicnunalclC'Dao.~ l.fllfk,..,d,fJJlI,.-1.tl"/.fi1¿f1f,.tt;/.... J'" • • \1 I 2 (J... • •• v B.I{l.ll Nn'1llC~u. • ., Si mi' .í,,¡;,..d¡trlJ! t'J'.I. I I J J ...-,. Ic,p. na)'blo~a .. ,.H.rllt)I!()Ji'JlUI!). J 4f 6 '7 J <# I IIIIIPRr.llíu.h:lml{ Cllel hl1} , m,'Ñ.vz.1,.1rJ1'rI($ dtln.... flmu. • •..... Al~~C MIY~ICin +" 'Rl)~/bt m MAJ/J 1 .. S 1 J 4 lum Nlarell C'Jocran, lal'J~ dl'/tUAlu""lra. • 1 8 I a 7 la .qu.io YIti )' Fa~1"' ~'Jll"". 6 10 lO ~ bCtdcpic:a .aDUeID. ti'rl,fI'chr1,ir:nttrtadti,J ..i.$, 1114 S I J,14 J. "''lo tblJjpo&Ca1lla,*,IIU'(C.~,.JMl1I rtgcr..,'} hI"a "I/4,Q'. I J J ,.,GIIS-........ .. ,Icollda "'ca. J r ' "'~I'~""t"" ,'¡rJ~",trfj"""'" S .. J'¡,.,_~ñ" /'/.!".I. 1 I J " .. J ~ "~.OIC"U.~"~"*/", ";''''rl ,/"..1{p·tro d, / f'1IUrl " , 4 ,1' ,f, •..................... -tJ6",.¡."..,..,... 440 I • I ••..c.....,.1'1.. , ".lId". r • • t J 4 , ~" J ."O.....I_C~,.....'.)n.'I1)n', (1'111."J. 1 . I • , I ~. ,J .. J ..",ler¡tIWI"""'.'-"~"'·"ltf 4;'MTJ.."'fl/.• 1I.1f" <.... I ILiIJ.f. I I • 1 _e.ti_ IU. ..,~C.._tk"""'"tau.ti, ,.~ I . , ~'J {IJ'"