6 COSMAE PRAGENSIS. CHRONICA BOEMORUM. K. 33,9. rum1 estate per arvaa saltancium vix poterant equip-perareb armenta iumentorum. Aque illic nimis perspicue et ad humanos usus sane, similiter et pisces suaves et ad comedendum salubres. Mira res, et unde perpendere po-tes, quam in alto aere hec pendeat regio, cum nulla pere-grina hanc influat aqua2, sed quotquot amnes, parvi et inmanes ex diversis montibus orti, a maiori aqua que dicitur Labe3 recepti usque aquilonale fluunt in mare. Et quia bee regio tempore in illo intemptata iacebat ara-tro et bomo, qui temptaret, adbuc earn non intrarat, de fer-tibtate sive steribtate eius magis placuit tacere, quam inexpertam0 rem dicere. Has solitudines quisquis fuit ille bominum — incertum est quot in animabus — postquam ' intravit, querens Ioca bumania babitationibus oportuna," montes, valles, tesqua, tempe visu sagaci perlustravit'*. et, 15 ut reor, circa montem Eipd-5 inter duos fluvios, scilicet 10 a) aura, korr. von 2. Hd. aiva, A 1. korr. equipperari, A 2«; cqulperarl A 4«. B; 0) Ineptam A 3. d) Rzip 0. b) eqnipe- Ál. 3K <71l>, equipperare, aequlparari (A4); aequiparare O 8*. 1) lud. 6, 5: et instar locustarum universa complebant, innumera 20 multitudo hominum ... Jl Vgl W. Friedrieh, Die histor. Geographie Böhmens, in: Abhandlungenaer k. k. geograph. Gesellschafl in Wien IX Q912), 10: 'Ein Strom besorgt die Entwässerung der überwiegend"größeren Fläche des Landes. Nur wenige Gewässer fließen in das Land herein ..' J$X Über den wahrscheinlich keltischen Ursprung des Namens vgl. Fried- 25 rieh o. a. 0. S. 104, N. 4. _4) Selw zweifelhaft ist es, ob hier mit E. Jirecek, Kosmas a jelio kronika [C. -und seine Clvronik] (Prag-Brünn 1906,) S. 23, eine Anlehnung an Numeri, ,27, 21 anzunehmen wäre. Jü-Ler sagenberühmte Georgsberg. — Über die tschechisch , Ursage, wie sie C. im folgenden erzählt, haben zuletzt eingehender, aber so in sehr verschiedener Auffassung geschrieben: H. L. Krause, Forschungen auf dem Gebiete der deutscli-slawischen Geschichte in der ersten Eälfte des Mittelalters. Teil I: Zur Kritik des Cosmas von Prag und der ältesten Geschichte Böhmens (Programm des Gymn. Schrimm 1884); J. Lippert, Die tscliechische Ursage und ihre Entstellung, in: Sammlung 35 gemeinnütziger Vorträge, n. 141 (Prag 1890J; W. Pegel, Über die Chronik des Cosmas von Prag (Dissertaticm Dorpat 1892J; A. Bachmann, Die böhmische Ursage, in: Mitteil, des Inst. f. Österreich. Geschichtsforschung XX (1899), 42; H. Schreuer, Untersuchungen z. Verfassungsgeschichte d. böhm. Sagenzeit, in: Schmoller, Staats- und sozial- 40 wissenschaftl Forschungen XX, 4 (Leipzig 1902;; H. Jirecek (s. N. 4). Als wertlose Kombination des Cosmas faßt die Sagen auf A. Brückner, Allerlei Mystifikationen, in: Beil. z. Allgem. Zeitung in München, 1903, ». 249, Sp. 218/7".; gegen ihn wandten sich insbesondere IT. Schreuer ebenda n. 284, Sp. 501, und Zur altböhm. Verfassungsgeschichte, in: Mit- 45 teil. d. Inst. f. Österreich. Geschichtsforschung XXV (1904), 385, dann in tschechischer Spraclie V. FlajShans in der Osvita Jhg. 1904, S. 893, F. VaceJc in dem oben S. 4, N. 6 genannten Aufsatz u. a. m. Vgl. auch meine Geschichte Böhmens und Mährens (Münclten-Leipzig 1912) S.38ff.; Novotny OL D. I, 1, 227 ff., mit reicher Literaturangabe: 5\> mé.- LIB. I, CAP. II. III. 7 Ogram* et Wlitauamb'1, primas posuit sedes, primas fundavit K. 33, is. et edes et quos in humeris secum apportarat, bumi sisti penates gaudebat0,2. Tunc senior, quern alii quasi dominům comitabantur, inter cetera suossequaces sic afiatur: 'Oso-cii, non semel mecum graves labores4-3 per deyia nemorum perpessi, sistite gradum* vestris penatibus litate libarnen gratum, quorum, opem per mirificam banc vobis olim fato predestinatam tandem venistis ad patriam. . Hec est ilia, bee est ilia8 terra,- quam sepe me vobis promisisse me- . mini, terra obnoxia nemini, feris et volatitibus referta, nectare melbs et lactis^bumida, et, ut ipsi perspicitis, ad habitandum aere iocunda. Aque ex omni parte copiose et ultra modum piscose. Hie vobis nibil deerit, quiaf nullus vobis oberitf. Sed cum hec talis, tarn pulcbra ac tanta regio in manibus vestris sit, cogitate, aptum terre nomen quod sit'. Qui mox quasi ex divino commoniti oraculo: 'Et unde', inquiunt, 'melius vel aptius nomen inveniemus, quam, quia tu, o pater, diceris Boemus, di-catur et terra Boemiať8 . Tunc senior motus sociorum i augurio, cepit terram osculari pre gaudio gaudens earn sx suo nomine nuncupari; et surgens ac utrasque pal- •5 mas tendens ad sydera7 sic orsus« est loquih: 'Salve8, terra fatalis, mille votis quesita nobis1, obm diluyii tempore viduata homine, nunc quasi monimenta bominum nos conserva incolomes et multipbees nosträm sobolem a progenie in progenies' 9. III. Quorum autem morum, quam bonestoram vel quante simplicitatis et quam ammirande probitatis tunc temporis fuerint bomines quamque inter se fideles et 0 ' a) Egramjli».Oib. 2i>;Egram. bort. Ogram.-ASa; OBram, korr. Egrajtt.'CS; Oeram A4.. b) to Al; -vam A 2»»; -ffUtavam A 1» öfter; Wltawlam CVul-cauam A1» immer; Wltauam die übrigen. c) gaudebant, korr. -bat, A1. ü) dolores 42>. e) heo est ffla fehlt das zweüemal A20.8. C 1>. 2b; von 2. Wl nachgetragen A 2«; heo est das zweitemal durchetrichen 0 3.' f) quia — oberit fem A 3. 35 g) ortus A 1; ortus, korr. orsns, A 2». n) eloqul A 8. i) a nobis C 1». Den Namen hält W. Friedrich a. a. O. S. 108, N. 1 für deutsch. 2) Verg. Aen.IV, 598: quem secum pati-ios aiunt portare penates; vgl., auch I, 68? Ovid. Met. Ill, 539. 2} Verg. Arn. I, 198: O socii. .. o passi graviora; vgl auch Horat. Carm. I, 7,30. 4) Verg. Aen. VI, 465: 40 sisfce gradum. 5) Deut. 6, 3: Bicut pollicitus est dominus Deus pa-' trum tuoram tibi "terram lacte et melle manantem; 34,4: haec est terra, pro qua iura vi Abraham .. . dioens: semini tuo dabo earn; vgl. auch Ovid. Met. I, lit. 6) Verg. Arn. I, 276: Romulus excipiet gen-tenx .. Romanosque suo de nomine dicet. — Die verschiedenen Natnens-45 formen s. bei Friedrich a. a. O. S. 71, N. 1. 1) Verg. Aen. 1,93: duplices tendens ad sidera palmas talia voce refert; vgl. auch V, 256. 8) Verg. Aen. VII, 120: Salve, fatis mihi debita tellus. 9) Luc. 1, 50: a p.i.p. 8 COSMÁE PRAGENSIS CHRONICA BOEMORTJM. Regino in*' semetipsos misericordes, cuius etiam modestie, so-brietatis, continentie, si quia his modernis hominibus valde contraria imitantibus pleno ore narrare temptaverit, . in magnum deveniretb fastidium. Propterea hec preter-mittimus et pauca ac que sunt vera illius prime etatis de qualitate dicere cupimus. Felix1 nimium erat etas ilia, modico contenta sumptu nec tumido inflata fastu0. Cereria et Bachi munera haud norant, quia neque erant. Sera prandia solvebant glande vel ferina carne. Incor-rupti" latices haustus dabant salubres. Ut solis splendor vel aque humor, sic arva et nemora, quin etiam et ipsa conubia erant illis communia. Nam more pecudum singulas ad noctes novos6 probant' himineos* . et surgente aurora trium gratiarum copulam et ferrea h amoris rum-punt1 vincula; et ubi nox quemque occuparatk, ibi fusus per herbam2 frondose arboris sub umbra dulces carpebat som-889 nosd>3.//Lane vel lini eis usus ac vestis ignotusj^ hieme ferinis aut ovinis pellibuB utunturm\4- pro .vestibus. Nec quis-quamn 'meum' dicere norat0, sed ad instar monastice vite, quicquid habebant, 'nostrum' ore, corde et opere sona-bant. Adp stabula non erant repagula, nec portam inopi claudebant, quia neque fur neque latro neqüe inops 889 quisquam erat; nullum scelus apud eos furto graviusji- et latrocinio. Nullius gentis« arma videre, tantummodo sagittas, et has propter feriendas feras, habuerep. Quid plura ? Proh dolor! Prospera in contraria, communia in I, 8 (A. B. C). — a) Inter A1. b) deveniet übergeschrieben C 3. c) festu, iorr. fastu, A1; faustu, torr. lastu, A 2*. d) incorrupte A 8; incorr. — somnos fehlt A 1». e) novas, iorr. von 2. Bd.. -os, Al. f) llcu«»bant A 1 (möglicherweise stand in der Forlage ineunt mit undeutlichem o über ursprünglichem pbant, doch sind Spuren von £ in Al nicht sichtbar); «»ineunt (von 1. Bd. aus nicht mehr er-kennbnrem Worte— probant unwahrscheinlich — iorr.) A 2»; ineunt A 2>>*; probant ioeont A 3; promebant A 4. 4». g) so B; imineos, übergeschrieben lümeneos, A 1; ymneos, iorr. ymencos, A 2»; ymin. A 2t; hymin. A 3; humneos, korr. himen., C lb; unioncs C 2«; homines durchstrichen, daneben kumineos, C 2*>; hynienacos 0 3; hyme-neos (Ai)*. h) secreta A 2»». i) rumpebant (At). " k) oooupararat, Korr. occuparat, A 2»; occupaverat A 2b. 3. 1) usus actui ign. A 2«. m) utebantur Ai.i». n) quiquam A 1. o) norant A 3. p)Ad— habnere fehlt A 1«. q) gen-tis, am Bande von 2. Bd. generis, A3>>, generis Freh. K 10 15 80. 35 10 1) JBoeih. Cons. phil. 11, metr. 5: Felix nimium prior actas contenta fidelibus arvis . . . facili quae sera" solebat ieiunia solvere glande, non Bacchica munera norat ... somnos dabat herba salubres, potum quoq'ue lubricus amnis, umbras ... 2) Verg. Aen. 1, 214: fusique per herbam. 3) Verg. Aen. 2V, 555: carpebat somnos rebus iam rite paratis. 4) Ähnlich sagt Justin 12, 2, 9 (darnach liegino 45 a. a. O. S. 182,) von den Skythen: Lanae his usus ac vestium ignotus (et) quamquam continuis frigoribu.s urantur (afficiantur), pellibus tarnen (tantum) ferinis ac murinis utuntur (induuntur). 5) Vgl. Justin II, 2, 6 (<= Regino a. a. O. S. 131), LIB. 1, CAP. III. 9 propria cedunt; securam paupertatem olim amabilem K. quasi cenosam rotám vitant et fugiunt, quia amor-l-habendi sevior ignibus Ethne in omnibus ardet. His ac talibus maus emergentibus de die in diem peius et peius iniuriam, 5 quam nemo prius inferre norat, alter ab altero sibi illa-tam pacienter sufferebat et, cui querimoniam suam ap-ploraret1, iudicem nec principem2'habebat. Post hec, qui- ■ cumque in sua tribu vel -generation'e persona, moribus potior et opibus honpratior habebatur, sine exaetore, io sine ßigillo, spontanea voluntate ad illumi confluebant et deb dubiis causiB ac sibi illatis iniuriis salva libertate dis-. putabant. Inter quos vir quidam oriundus extitit nomine Crocco0-3, ex cuius vocabulo Castrum iam arboribus ob-situm in silva, que adiacet pago Ztibecned, situm esse is dinoscitur. Vir fuit hic in suis generationibus4 ad unguem5 perfectus, " rerum0 secularium opulentia preditus", iudi-ciorum in deliberatione discretus, ad quem tarn de pro-priis. tribubus quam ex tocius provincie plebibus, velut apes ad alvearia, ita omnes ad dirimenda convolabantf 20 iudicia. Hic tantus vir ac talis expers virilis fuit pro-lis; genuit tarnen tres natas, quibus natura non minores, quam solet viris, sapieEtie dedit divicias. IV^Quarum maior natu nuneupata est Kazi, que Medee a) applorarnt Al. b) de von 2.Bd. über der Zeile nachgetragen Al. 25 c) Crecko A 3; Croh B. d) so B; Ztibene A 1. (4); Ztibene C1.2« (am Bande Stebno;. CS; Zclbene./(4»; Stibene A1»; Stibrcno A 2»*; Stybeoínc X2>>; Zthecne. A 8 (h in b Aorr. 3,»); Stebne C 2>>. e) rer. — predltus fehlt Ai.i». f) con-volant A 8. 1) Boeth- Cons, phil II, metr. 5, 25: sed saevior ignibus Aetnae 30 fervens amor ardet habendi. 2) 'Act. ap. 7, 27: qui autem iniuriam faciebat proximo, repulit.íum dicens: quis te constituit princinem et iudicem super nos? Vgl. auch lud. 17, 6. 3) K. Kramař, Die Ankunfl der Germanen, Litauer und Slawen aus der Urheimat am Altai (Budweis 1916) &136/f.,'ísí der Ansicht, daß die Namen Krok, 35 Kazi, Teta, 2Abúsa, trotz deß sclieinbar slawischen Klanges zweier von ■ ihnen (krok = Schritt, teta = Tante), 'dem slawischen Stamme der Öechen fremd waren'. 2ür weist sie 'der lesgho-aramäischen Familie' zu und zwar 'am ehesten jener Gruppe, die .'. . wir als achäisch zusammengefaßt haben'. Dasselbe dürfe dann auch von den in Herzog 40 Kroks Familie auftretenden Namen angenommen werden. 'Der letztere wird ein Bojer oder Markomanne geioesen sein; bei der letzteren Nation ist allerdings nicht an die arischen Germanen zu denken.' Leider lassen diese Bemerkungen an Deutlichkeit sehr zu wünsclten übrig. Wegen . Krok vgl. noch ebenda S. 142, N. 2 und 4. — Als eine von Cosmas 45 rein erdichtete Persönlichkeit sieht Krok an A. Brückner, Beiträge zur ältesten Geschichte der Slawen und Litauer, in: Archiv f. slawische Philologie XX22I (Wien 1901), 221. 4) Gen. 6, 9: Noe vir iustus atque perfectus fuit in generationibus suis. 5) Sielte S. 2, N. 3. •v..C 34, Ii. - 10 COSMAE PRAGENSIS CHRONICA BOEMORUM. LIB. I, CAP. IV. 11 K. 34, jo. Cholchice" herbis et carmineb nec PeonioJ;-1 magistro arte medicinali cessit, quia sepeParcas cessareinférminalidjib opere Ipsaque fata sequi fecit sua carmine iussaH Unde et incole huius terre, quando aliquid est perditum et quod se posse rehabere0 desperant, tale proverbium de ea ferunt: 'Illud nec ipsa potest recuperaref Kazi.' Ad Cereris natam bee est ubi rapta8 tyrannam, eius usque hodie cernitur tumulus, ab incolish terre ob memoriam sue domne ni mis alte congestus, super ripam fluminis Mse1 iuxta viam, qua itur in partes provinciek Behin1, per montem qui dicitur Osseca™^- Laude fuit digna, sed natu Tethka" secunda, Expers et maris0, emuncte femina naris-3, que ex suo nomine Tethinp castrum nátura loci firmissi-mum - prerupte rupis in culmine iuxta fluvium Msam'1 edi-ficavit. Hec^stulto et insipienti populo Oreadas1, Dria-das", Amadrjadas' adorare et colere et omnem supersti-ciosam sectam ac sacrilegos ritus" instituit et docuit; sicut •flctenus multi villani velut pagani, bic latices seu ignes colit, iste lucosT et arbor es aut lapides adorat, ille monti-bus sivew collibus lítat, alius, que ipse fecit, idola Buida et muta rogat et orat, ut domum suam et se ipsum'regant. ■ 10 20 25 80 86 .1,4 (A.B.G.). — a) Cholclce B; Colchlce O; Coiohlce A3. b) emina J.B»;cmlne A Sb. o) ponlo AS; preconio Clb und am Rands voní. Bd. Al; promoC2». d) interiminali řVeA. c) habere AS. 1) rehabere A 2. g)raptam41. h) ab accolis AS»; ab colia A 3b. 1) Mzyo A 2b auf Rasur; M7.Í9 O 1" öfter; Mze 01*> fast immer; Msäe C 2b fast immer; Alaae (A *). k) fehlt A 2. 1) to A 1.3. B; Becbin die übrigen. m) Osaieka 01». n) Thetka A 1». 2b; Xheohka A 4"; Tetcka A 2««; Tetka C 1. 2d; Tetnka A 3; Tetha B; dadurch berichtigt sich die Bemerkung von Novotný C. D. 1,1, 246, N. 1, als ob die Form Tetkft oder wenigstens eine mit der Endung -ka alle Cosmas-Bss. hätten und die Form Teta erst in den Ann. Orad. et Oppatov. erschiene. 0) maria ac A V>. B. 0. p) so A 2». i. B. Ol"; Thethln A 1; Thettn A 1". 3. O V>. 2a. 3; Thetyn A 2:>. C 2>>; Thechin A 4«. q) Mzye AW> auf Rasur; OtsamfAi}. r)orladas^3. a) fehlt Al. 3. t) fehlt A3; am Rande von später Bd.: driaa, i. e. arborea; amadrladas, i. e. dee arborea A1. u) risus, korr. usus, Al. v)locus, von 2. Bd. übergeschrieben lucos, Al. w) et A2. C2b. 1) Ov. Met. XV, 535: (vitam) fontibus herbis atque ope Paeonia (= Aesculapii) ... reeepi; vgl. Verg. Aen.VII, 769: Paeoniis revocatum herbis. 2) Über die Lage dieses Berges, der zwischen Moldau und Beraun*, südl. von Königssaal, zu suchen ist, dann den Grabhügel der K. 40 und die Burg T. vgl V. Tille im Český čas. hist. XXI (1915), 380, A. Sedláček ebenda XXIV (1919), 263, J.Axamit in den Památky archaeol. XXIX (1917), 157 und J. Jíra im Cas. společn. přátel starož. XXVI (1918), 60; auch W. Friedrich & 116. 3) Horat. Sat. 1,4,8: emunetae n. 4) Der ganze folgende Satz zeigt deutliclie Anlehnung, von hic latices, a an mehrfach wörtliclie Übereinstimmung mit Sedal. Öarm. pasch. I, 259, worauf zuerst M. Mwnitius, Zu Cosmas von Prag, in: Mitteil. d. Inst, f. Österreich. Geschichtsforschung VIII (1887), 479, hingewiesen hat. Vgl. auch M. Dvorak, Versus de passione s. Adalberti a Kosmovy zprávy o českém pohanství [V. d. p. 8. A. und die Nachrichten über das Heidentum 00 der Tschecken bei Cosmas], in: Český čas. Met. VII (1901), 448. 10 10 .20 25 30 .33 ■40 Tercia natu1 minor, sed prudentia maior, vocitata K. 35,*. est Lubossab, que etiam urbem tunc potentissimam iuxta silvam, que tendit ad pagum Ztibecnam0, construxit et: ex suo nomine eamd Lubossin0,1 vocitavit. Hec fuit inter feminas unaf prorsus femina8 in consilio provida, in sermone strennua, corpore casta, moribus proba, ad dirimenda populi iudicia nulli secunda, omnibus affabilis, sed plus amabilis, • feminei sexus decus et gloria, dic-tans negocia providenter virilia. Sed quia nemo ex omni parte beatusV talis ac tante laudis femina — heu díra conditio humana— fuit phitonissa. Eth quia populo multa et čerta predixit futura, omniB ilia genB commune consilium iniens patris eius post necem hanc sibi prefecit in iudicem51. Ea* tempestate inter duos cives, opibus et _ genere eminentiores et qui yidebantur populi esse rectores, orta est non modica litigio agri contigui de terminok:2r Qui in tantum proruperunt in mutuam rixam, ut alter alterius spissam unguibus volaret in barbam1, et nudis conviciis semet ipsos turpiter digito sub nasum confundentes intrant bachantes curiam ac non sine magno strepitu adeunt domnam et, ut ratione iusticie dubiam inter eos dirimat™ causam, suppliciter rogant. Ilia interim, ut est lasciva mollicies mulierum, quando non habet quem timeat virum, cubito subnixa* ceu puerum enixa, alte in pictis stratis" nimis molliter accubabat. Cumque0 per a) fehlt A S. b) Lybuasle (-aa) A 2*> öfter; Llbussio 01» öfter; Llbusse am Rande C lb öfter. c) so B; Ztybecznam A 2>>; Ztibecznam C 1«; Ztlbecinam A 1. 1». O2. 3; Zcibecinam A4»; Zitbeclnam A 4; Ztcbczinam Olb; Ztbecnam A3; Stebecnara A 2»». d) fehlt A 2. e) Lubosin At; Lybussyn A 2b; riboasln C1«; Llbussln C V>; Lubossam A (4). 4». f) mira (A i). g) rem. et in cons. A 2. h) Et — in iudicem fehlt A3. 1) ot auf der Zeile getilgt, ea von 2. Bd. übergeschrieben, A 1. k) contlnul de terminio A 2. 1) vol. in barb., korr. violaret barbam,C8. m) diremit, korr. dirimat, A 2-'. n) thoria A 2; vgl. Verg. Aen. I, 708. o) oum .12. 1) Mn heute noch bestehender Ort Libuschin (IÁbošin) im Ger.-Bez. Sclüan, mit dem, bzw. dessen nahegelegenen Burgresten Palacký u. a. ßiese urbg identifizieren wollten, wird erst in falsciusn Urkunden saec. XII—XILT. genannt; vgl. Cod. dipl. regni Bohemiae I. (ed. G. Friedrich, Prag 1904—1907; Index. — Über die Ausgrabungen daselbst vgl. F.Velc, " • Soupis památek hist, a uměl. v Král. Českem. Polit, okres Slánský ÍTopographie der hist. und Kunst-Denkmäler im Königreich Böhmen. Wü. Bezirk Sehlem], Prag 1904, S. 115; W. Friedrich a. a. O. S. 107. 2) Borat. Carm. IL 16, 27: nihil est ab omni p. beatum. 3) F.Vacek, Die böhm. Sagen S. 14 verweist auf eine ziemlich äußerliche Parallelstelle m der Vita s. Medardi (Surius z. 8. Juni, VI, 205 der Turiner Ausgabe v.J. 1877), Kap. 7: accidit . . . non modica quaedam altercatio de terminis videlicet agrorum ... nt huiusmodi rusticis moris est, pene iam ad anna usque invicem exprobrando processerant. 4) Manitius a.a.O. S. 481; vgl. [Verg.] Ciris 338. m- - 12 COSMAE PRATENSIS CHRONICA BOEMORUM. K. 35,19. caUem iustiei&Mncedensa, personam hominum non respici-" ■ ens . toeius controveraie inter eos orte causam ad statum íectitudinis perdueeret, tunc is, cuius causa in iudicio non obtinuit palmam, plus iusto indignatus terqueb quater-que caput concussifc?— et more suo terram ter baculo per-cu3sit ac barbam pleno ore saliva conspergens* exclamatd: '0 iniuria viris haud toleranda! Jemina rimosa virilia iudicia mente tiactat dolosa. Scimus profecto, quia femina sive stana8 seu in solio residensf parum sapit^ quanto mmush, cum in stratis accubat ? Re vera tunc magis est ad accessum mariti apta quam dictare militibus iura. Certum est enim longos esse crines3 omnibus, sed breves sensus mulieribus. Satius eat moriij quam viris talia pati. Nos solos obprobrium nationibus et gentibus desti-tuit natura, quibua deest rector et virilia censura, et quos premunt feminea iura'. Ad bee domna1 illatam sibi contumeliam dissimulans et dolorem cordis femineo pudore celana subrisit et 'Ita est', inquit, 'ut ais; femina sum, femina vivo, sed ideo parum vobis saperek videor, quia vos non in virga ferrea-t-iudico, et1 quoniam sine timore1 vivitis, merito me despicitis. Nam ubi est™ timor6, ibi honora. Nunc autem necease est valde, ut habeatis recto-. rem femina ferociorem0. Sic et columbe7 olim-albiculum milvum, quemp sibi elegerant in regem, spreverunt, ut vos me spernitis, et accipitrem multo ferociorem" sibi ducem prefecerunt, qui fing ens culpas tarn nocentes quam inno-centes cepit necaTe; et ex tunc usque bodie vescitur columbis.accipiter. Ite nunc dorn um, ut quem vos eras gligatis in.dominum, ego assumam-mihi1 in maritum*. Interea predictas advocat sorores, quas non inpares agitabant furores3, quarum magica arte et propria Itťdi-ůcabat populum per omnia; ipsa enim Lubossa fuit, sic- a) indecens, korr. von 2. Hd. incedens, A3, b) ter A 2>>. 8. B. c) eon-spnens A2; aspergens A3. d) exclamiivit A 2*. e) Stat A 3; Staus sive in cunsilio sive in solio C 3 und von 2. Hd. am Rande C l1*. f) residens, korr. resideat, A^. ^g) licet parum sapiat A 3. (4).4». h) magis B; plus O2i>. f) domna Lubossa A 3. k) sap. vob. A 2. B. O 1. 2*. 3*. 1) Bed qu, s. dolore et timore A 3. m) timor est A 2*. n) et hon. .á 2. 3»; est hon. A (4). 4". 0 2». o) fortiorem A 2. C 2>>*. p) (pje- A 1, q) fortiorem A 2. B*. r) fehlt A 2. 3. • a) sororos, korr, furores, A 1: furores auf Ras. A 2b. 1) Prov. 2, 20: Calles instorum custodias. 2) Ovid. Met. II, 49: terque quaterque concutiens illustre caput; vgl. auch J, 179. 3) Vgl. Grimm, Wörterbuch IV,- 2, Sp. 9. 4) Tereni. Eun. 1V, 7, 2: mori me satius est; vgl. oben & 3, N. 2. 5) Ps..2, 9: reges eos in virga ferrea. 6) Vgl. Bom. IS, 7: reddite ergo onmibus débita ... cui timorem, timo-rem; cui honorem, honorem; Mal. 1, 6: si ergo Pater ego sum, ubi est honor meus, et si Dominus ego sum, ubi est timor meus.- 7) Vgl. Phaedr.I,dl. 10 is ■20 3fi 40 LIB. I, CAP. IY. 13 ut prediximus, pbitonissa, ut Chumea11 Sibilla11, altera K. 35, venefica, ut Colchis" Medea, tercia malefica, ut Aeaeae Ciicesa-^ Ilia nocte quid conailii inierint8 ille tres Eume-nidesí aut quid secreti egerint, quamvis ignotum fuerit, 5 tarnen omnibus luce clarius mane patuit, cum soror earum Lubossa et locum, ubi dux futurus* latuit, . et quis esset nomine indicavit. Quis enim crederet, quod de aratro i v . sibi ducem prerogarent ? Aut quis sciret, ubi araret, qui rector populi fieret % . Quid enim phitonicus furor nescit ? in Aut quid est, quod magica-ara non efficit? Potuit Sibilla Romano populo Seriem fatorum fere usque in. diem indicii predicere, ; que etiam, si "fas est credereJf de Christo vaticinata est, sicut quidam doctors-in sermone sue piedi-cationis versus Virgiliih^ es persona Sibille de adventu Domini compositos introducit1. Potuit Medea herbisk et carmine sepe e celo Hyperionem1 et Berecmthiam™ dedu-ceres; potuit ymbres, fulgura etn tonitrua elicere0 de nubibus; potuit regem Egacum5-6 de sene facere iuvenem. Carmine Circes' socii Ulixes1 conversi sunt5 in^-diver-sas ferarum formaa et rex Pious1 in volucrem, que3 nunc dicitur picus. Quid mirum ? Quanta egerunt artibus suis magi in Egypto', qui pene totidem mira carminibus suis fecerunt, quot Dei famulua Moyses ex virtute Dei" exhibuisse perhibetur. Hactenůs hec8. 25 y a) ChSmea A 3»; OhSměa Á tP>; Cumaea (Ai); Crimea OS; oü ea, am Rand von 2. Hd. Chumea, A 1. b) sybilla^. 2». 3* immer; Sibylla (A I). O 3. o) Cholchls A4«*; fihnlhia A 2»; Cholols 3; Clioicliis A 6 (kOTT. cholcbis A 8V.' choohls, von tvüter Hi. eerbeetert cbocliis, A 1; oliachis C V1- 2; eoehis, torr. colchis, C 1«. d) vor aeaeae am Schluß der Zeile sechsmal so Al; Aeea Circe (A ij; circes (s getilgt) C 3. 30 e) inertnt Al; inleřt A 2«; imerunt4 4^. O Si>. f) oíiumenides B. g) fehlt B. h) Vlrglll A li ulgllil 01«. 2K i) introduxit A 4», torr. introducit, C V>. 8. k)cibisC3. 1) yporlonem^ 2«; bypor. A 2b; yper. A1". 4». id) so A 2K B; Bete-cynthiam A i; Bereelntlam A 3; Hereoynth., torr. Bérec, C 3; Herecy(i)nthiam die •ibriaen. n) fehlt A 2k o)ducere A3, p) Eiacum *; Egacnm, korr. Eiacum, A 2°; 35 regem Esonem patrem Iasonis A 4». q) Cyrces A 1,4«; eirnes, korr. ciínls, A 8>>. T)VüüaA3.B*;mT^&(Ai). *)q.tüia. t) EgiptoJ.1«. 2»(Aeg-»).3».4». 01^.2-; Egypti B. u> es D. virt. Moyses A S; emrtute, korr. es virt., A 1. 1) Ovid. Met. IVj 205: Aeaeae genetrix pulchecrima Circes. .2) Vgl Stat. Theb. II, 595; Prudent: Contra Sijmm. I. 351:.si f.e. care-—-ío dere. B) GB vmd Gem/n. verweisen auf JSusebius, Consiantmi oratio ád sanctorum coetum (Migne, Patroh lat. FHT, .456; Griech. christl. Schriftsteller VII, S. XCVI, 182), Mpke auf Augustinus, Epist. ád Rom. expos. (Migne XXXV, 2089J. *4) Eel IV, 4—10: Ultima Cumaei vetiit iam canninis aetas, -—. roagnus ab integro saeclorum nascitur ordo, — iam ředit et Virgoj redenút Saturnia regna, — iam nová progenies caelo demittitnr altó. —-ta modo nascenfa. puero quo ferrea primum — desinet ac toto surget gens aurea mundo, — casta ■- fave'Lucina: tuus iam regnat Apollo- 5) Verg: Eel. VIII, 69, 70: carmina vel caelo possunt deducere Lunam, — carminibua Circe socios :' 60 nratavit TJliri. §)^Aesowm; 0viá\Met,ÝII, 159ff. 7) Verg. Aen. ' .VII, 189ff.: Picus, eqaum domitor, quem ... fecit' avem Circe; vgl, auch Omd. Met. XIV, BWff. 'S) Borat. Sat 1,4, 63: hactenus haec. ft i. 1 K 14 86, is. V, cetum, COSMAE PRAGENSIS CHRONICA BOEMORUM. í1 ■ Postera die, ut iussum fuerat, sine mora convocant11 congregant" populum; conveniunt simul omnes in unum, feminab residens in sublimi solio concionatur ad agrestes viros0: '0 plebs miseranda nimis, que libera vivere nescit, et quam nemo bonus.nisi cum vita amit- a Kb*, fllam vos non invitid libertalem fugitis et insuete servituti colla sponte submittitis. Heu tarde frustra vos penitebit, sicut ranas2 penituit6, cum ydrus, quern sibi fecerant regem, eas necare cepit. C^ut si nescitis, que sintf iura ducis, io temptabo vobis ea verbis dicere paucisT) Inprimis facile est ducem ponere, sed difficile est positum deponere; nam qui modo est sub vestra potestate, utrum eum constituatis ducem an non, postquam vero constitutus fuerit, vos et omnia vestra erunt eius in potestate. Huius in is conspectu vestra febricitabunt* genua, et muta sicco palato adherebit lingua3. Ad cuius vocem pre nimio pavore vix respondebitis: "Itadomine, ita-domine"h, cum ipse1 solosuo nutu sine vestro preiudicio hunc dampnabit et hunc obtrun-cabit, istum in carcerem mitti, ilium precipiet in pati- 20 bulo suspendi. Vos4^ipsosk et ex vobis, quos sibi libet, alios servos, alios rusticos, alios tributaries, alios exac-tores, alios tortores, alios1 precones, alios cocos seu pist«resm aut molendinarios faciet. Constituet etiam sibi tribunos, centuriones, villicos, cultores vinearum simul 25 et agrorum, messores segetum; fabros armorum, su-tores pellium diversarum et coriorum. Filios vestros et fllias in obsequiis -suis ponet; de bubus .etiam et equis ' sive equabus seu peccoribus vestris optima queque ad suum placitum" tolletk. Omnia vestra, que sunt potiora0 in 30 villis, in campis, in agris, in pratis, in vineis, . auferet et in usus suos rediget. Quid multis moror? Aut ad1' quid hec, quasi vos ut9 terream, loquor? Si persistitis I, 5 (A. B. C). — a) convocat congregat B. 0. c) vlios dicens A 8. d) inuntl (mit Strichelchen Uber n) Al. stout r. p. fehlt A (4). 4». b) fem. Lubossa A 8. e) pen. ran. C 1»*; f) sunt A 2». 4»., C1«. g) febricita habet A Kam Bande nan 2. Md.: febricitabuTnV. A 1«. B (Tcorr. febricltabuntj. 4A; febricitata labontur (Ai). h) das zweite Ita dom. fehlt A 2. i) fehlt A3. k) fehlt A 2»; vos ipsos — tollet fehlt A 1». 1) fehlt A 3. m) piscatores A 3. n) palaoium A 1; palat. A 2«*; pallac. A 2*>; vgl. Du Cange V, 281, Sp. 3, o) vestra queque peconi sunt A 3. p) fehlt B; ad quid ad hec A 1. q) fehlt A 2". 0 3. 1) Sali. Cirf.88,4: libertatem, quam nemo bonus nisi cum anima simul amittit. 2) Vgl. Phaedr.I, 2. 8) Ezech. 3,26: Et linguam tuam ad-haerere faciam^palato tuo; Thre. 4,4: Adhaesit lingua lactentis ad palatum eius in siti. 4) Zum folgenden (bis rediget Z. 32J vgl. I. Beg. 8, worauf J. P. Czumpelik, Eine Anmerkung zur Kritik des Cosmos, in: Mitteil. ä. Vereines f. Geschichte d. DeutscJien in Böhmen LH (1914), 358—864, besonders hinwies; vorher sclton Begel a. a. O. S. 19 u. a. BS 40 LIB. I, CAP. V. VI. 15 10 • 20 25 30 ESfe in" ineepto et non fallitis voto, iam vobis et nomen ducis K. et locum ubi est indicabo'. Ad hec vulgus ignobile1 con-fuso exultat*5 clamore; omnes uno'ore ducem sibi po-' scunt dari. Quibus illa: 'En', inquit, 'en ultra illos montes' — et monstravit digito montes i— 'estc fluvius non adeo ■ magnus nomine Beiinad, -cuius super ripain dinoscitur esse0 villa, nomine Ztadici1*2. Huius in territorio «est no-vale unum in longitudine et in latitudine8 XIIh passuum, quod mir um in modum, cum sit inter tot agros in medio < positum, ad nullum tarnen pertinet agrum. Ibiduxyester duobus variis bubus arat; unus bos precinetus est albedine et albo capite, alter1 a fronte post teigum* albus et pedes posteriores habenB albos. Nunc1, si vobis placet, meum aeeipite tbalitariumm et clamidem ac mutatoria duce digna et pergite ac mandata populi atque mea referte víto et adducite vobis ducem et mihi maritum. Viro nomen estn Primizl0, qui super colla et capita vestra iura exeogitabit plura; nam hoc nomen latino sonat premedi-tans vel superexeogitans. ■ Huius proles postera» hacq in omni terra in eternum regnabit1 et ultra'3. r~VI. Interea destinantur,' qui iussa domne et plebis ad virům perferant nuncii; quos ut vidit donma quasi inscios de via cunetari: 'Quid', inquit, 'cunetamini? Itesecuri, meum equum sequimini, . ipse vos ducet" recta via et reducet*, quia ab illo non semel illa via est trita'. Vana volat fama5, nec non etb opinio falsa, quod ipsa domna equitatu phantasmatico0 semper in noctis a) fehlt AS. b) exaltaute A 3. o) ubi BC. d) Belena A 4. 4»; Bye-llna A 2b; Biel. C V>; Eyel. 0 2i>. e> fehlt A 8. I) Ztadiozi A 1. (4). 4«; Zta-dice C 3; Stadici A 2«. C 2«; Stadlce C 1>>; Stadycie A 2K g) et in lat. fehlt A 3: in fehlt CS. h) duodecim C IK 2; XXH (22) A 2««. i) et alter A 2a. k)tegrv Al. 1) hunc Cl'.i, m) thalith. -4 3b; talith. A 3«. B; tallt. A 1»; thalarium A 2»*; talltarium, korr. tbalacium, C 8. n) fehlt A 2. o) Premld AU.B* fast immer, A 2» oft;- Promili 0 8 ifttr; Praycmlsl A «s fast xmmer; Przlemysl 01«. 2» ifter; 3?rzemysl C'V> fait immer; bald Primysl, bald Przi(y)-myWslCBí'. p) postea (A i). 0 3. q) h¥c A 1. i) fehlt A 2. I, 6 (A. B. C). — a) adducet A 2; deducet A 8. b)/«Wt^B. c) lant. ^li. 1«. 3. 01. 2b. - und über der Zeih von 2.3d. AI;. Stadyd A 2>>. g) fehlt A 3. h) suffteiunt A 1. i) salve dui A 8. k) et — caballum fehlt A 1. 8. 4«; am Band nachgetragen A 2». 1) atřernuntque A 2»*. m) prudena Primizl A3. n) pr(a)escius Clb und über der Zeile 0 3; conaolus Wemb. 40 o) inquit A 2«. p) fehlt A t\. OV>; ibi.á. 2«. q) subure A 8 immer. r) to (aus mueldum Ttorf.) AI. 2»; mueldum vel muscidum A 4. 4«; miicídum A 2t>. B. O 3»; mueldum getilgt, am Sande muscidum, 01«. 1) Herat. Sat. I, 5, 100: lud. credat A. 2) Gregor. M., Dial. II, pról. (Migne LXVI, 126):- recessit igitur sc. nescius et sapienter in- 45 'doctus. 3) V erg. Aen. VI, 322: Anchisa generate, deum certissima proles. 4) Gen. 4:7,25: Salus nostra in manu tua est. 5) lud. 6,21; Lite. 24,31:.evanuit ex oc. ■ 6) Gen. 40,10: in qua erant tres prop. LIB. I, CAP. VI. VII. 17 cespite pro mensa et super rude textum ponit et cetera. K. 37, as . Interea dumtt prandium sumunt, dum aquam de anphoia bibunt, due propagines sive virgulta duo aruerunt et ceciderunt, sed tercia multo alciuB et laciusb accrescebat. * Unde hospitibus maior excrevit ammiratio cum timore. Et ille: 'Quid ammiramini?' inquit."'Sciatis, ex nostra progeniec multos dominos nasci, sed. uniím semper dominari. At-qui si domna vestra non adeo de hac xed festinaret, sed perd modicum* tempos .currentia fata expectaret, ut pro -w me tam cito non rnitteretř, quot natos heriles natura proferret, tot dominos terra' vestra babexeť. VII. Post bee indutus veste principáli et calciátus cal-ciamento regali aerem asceňdit equum arator; tamen sue sortis non inmemor tollit secům .suos čotuinos ex 15 omni parte subere consutos, q^uos fecit servari in posterům; et servantur Wissegrad" in camera ducis usque hodie et in sempiternum1. Factum est autem, dum per compendia viarum2 ixent nec tamenb adhuc illi nuncii ceu ad novicium dominům familiarius loqui auderent, sed at sicut columbe, si quando aliqua pexegrina ad eas accedit, l|f|fcprimis earn pavescunt et mox in ipso volatu cam assue-faciunt et° earn quasi propriam faciunt0 et diligunt; sic illi cum fabularentur equitantes et sermocinationibus Aiter adbreviarent ac iocando per scuriliad verba laborem 25 fallerent, unus, qui erat audacior et lingua promptior: 'O domine, die', inquit, 'nobis, ad quid bos coturnos subere consutos et ad nibilum nisi ut proiciantur8 ap-tos nos servare f ecisti; non satis possumus admirari'3. Quibus ille: 'Ad bec'f, inquit, 'eos feci et faciam in so evum servari, ut nostri posteri sciant, unde sint prti, et ut semper vivant pavidi et suspecti neu8 homines a Deo sibi commissos.h iniuste opprimant per superbiam, ■ i. 35 40 í)dnmpi.i./řlAi8, b) alt. et altius A 2. c) propaglne A 2». d) fehlt A3. e) modicum dum Alz perm. t. fehlt (Al). t) timeret, iorr. mittoret, A 1. T,! (A.B.O). — a) Wisegrad A3(4) und /ort immer A 1; Wissegrar A2»; Wysaegrad A 2'. C 2">. b) fehlt A 3«; non A 3K .c) et — faciunt fehlt A 2*. C 2; et eam tamquam pr. fac. am Band nachgetragen A 2». d) scurr. A 3«. e) pro-plciantut Al. 1) hoc A 2«.8«; íteo, korr. hoo, A 8*". g) so B; neu, torr. ne, A 1;. aec A 2»*; non (A i); ne die Wjrigen. h) deditoa A 2*. 1) usque hodie wnd nšqne in serop. häufig in der Vulg. 2) IV. Heg. . 18,23: per viam compendii. . 3) Über die leider sehr restaurierte Abbildung der přemyslidischen Ahnenreihe in der Katharinenkapelle in Znaim, wo auch die Bastschuhe erscheinen, vgL J. Peisker, Die älteren Beziehungen der Slawen zu Turkotatartň und Germanen (Sonderabdruck 45 aus der Vierteljahrsschrift f. Sozial- u. Wirtschaftsgeschichte III, 1905J, S. 227ff., Novotný Ö. D. 1,1,556 und V: Tille in: Öeshy časopis hist. X I (19041,203, XXIH (1917), 387; auch A: Matějček in: Památky archaedl. XXVII (1915), 90ff. ■ ■ o Cosmas Pragensia. " ■ (8 COSMAB PRAGENSIS CHRONICA BOEMORUM. 10 16 K. 38, s. quia facti sumus omnes equales per naturam. Nunc autem et mihi liceat vos vicissim percontari", utrum magis laudabile est de paupeitate ad dignitatem provehi an de dignitate in paupertatem redigi ? Nimirum respon-debitisb mihi, melius esse" provehi ad gloriam quam redigi ad inopiam. Atqui sunt nonnulli parentela geniti • ex nobili, sed post ad turpem inopiam redacti et miseri facti; cum suos parentes1 gloriosos fuisse et potentes aliis predicant, haud0- ignorant, quod semet-ipsos inde plus confundunt et deturpant, cum ipsi per suam hoc amiserunt ignaviam, quod illi habuerunt per industriam. Nam fortuna semper hanc ludit aleam sua rota, ut nunc hos erigat ad summa, nunc illos mergat . in infimad. Unde fit, ut dignitas terrona, que erat aliquando ad gloriam, amissa sit ad ignominiam. At vero paupertas per virtutem victa non se celat sub pelle lupina, sed victorem suum tollit ad sydera, quem olim secum traxerat ad infera'6. "VIII. Postea vero quam iter emensi fuerant et iam iamque prope ad urbem venerant, obviam eis domna stipata suis satellitibus accelerat et inter se consertis dex-tris cum magna leticia tecta" subeunt, thoris discum-bunt, Cerere et Bacho corpora reficiunt, cetera noctis spacia Veneri et Himineob indulgent. Hic vir, qui vere ex virtutis merito dicendus est vir2, hanc efferam gentem 25 legibus frenavit et indomitum populum imperio domuit et servituti, qua nunc premitur, subiugavit. atque omnia • iura, quibus hec terra utitur et regitur, sölus cum sola Lubossa dictavit. IX. Inter hec primordia legum quadam die predicta 30 domna phitone concitata presente viro suo Primizl et aliis senioribus populi* astantibus sie est vaticinatab: 'Urbem conspicio, fama que sydera tanget3, Est locus in silva, villa qui0 distat ab ista Terdenis stadiis, quem Wlitauad terminat undis. ss a) vos invlcem percunetari A 3. b) respondentibus. Icon, respondebitis, A1; respondetis A 8; respondetis, korr. respondebitis, C 8. e) hoc Weinb. d) ad inf. A 4». (78; ad in Inf. (mit getilgtem in) A 1»; ad in inf. (mit getilgtem ad/ C lb. e) inferaa A 1«. C 1\ inflma A 2K 0 1«. I, 8 (A. B. C). — a) lectum A 8. b) hym. A 3"; im. A 1; hymenaeo 40 (A4). CS; Himenaeo •; fehlt mit leergelassenem Saum A 2b. I, 9 (A. B. C). — a) populis A 1. b) vocitata A 8. c) qui, korr. que, A 8i>; que A 2t>. 8«. JB. C V>. 2". d) so A 1». 2»; Wltawa A 2*>. C 2i>; uultaua C 2*; Wiltaua A S>>; vulcaua Ai°; Wltaua die übrigen. 1) Vgl. Sali. lug. 85,21—23. 2) Vql. Isidor Etym. XI, 274 (Migne 46 LXXXII, 396): vir a yirtute. 3) JSedul. Carm. pasch. IV, 56: vertice sydera tangit; vgl. auch Hör. Carm. L 1,36; Ov. Met. VII, 61; Verg. Aen. I, 287: famani qoi terminet astris. LIB. I, CAP. VII. VIII. IX. 19 25 30 35 a»Ví.r." mm Hune* ex parte aquilonali valde munit va]Jeb profunda K. 88, as. rivulus Bruznica0; at australi ex latere latus mons nimis petrosus, qui a petris dicitur Petrin*, supereminet local Loci autem mons curvatur in modům delphini, 5 marini porci, tendenB usque in8 predictum amnem. Ad quem cumř perveneritis, invenietis hornin em in media8 silva limen domus cperantem. Et quia ad humile limen etiam magni domini se inclinant, ex eventu reih urbem, quam edificabitia, vocabitis Pragam1. Hac in urbe olim 10 in futurum bine auree ascendent olive3, que cacumine suo usque ad septimum1 penetrabunt celum8 et per totum mundum signis et nuraculis coruscabunt. Has in hostiis et muneribus colent et adorabunt omnes tribua terre4 Boemie etk nationes relique. Una ex his voca- is bitur1 Maior Gloria, altera™ Exercitua Consolatio'n-5. Plura locutura erat, si non fugisset0 spiritus pestilens et prophetans a plasmate Dei. Continuo itur in antiquam silvam6 et reperto dato signo in predicto loco urbem, to-cius Boemie aomnam, ediflcantp Pragam.y Et quia ea .20 tempestate virgines huius terre sine iugo. pubescentes veluti Amazones7 militaria arma affectantes et sibi duc-trices. facientes pari modo uti tirones militabant, vena-cionibus per silvas viriliter insistebant, non eas* viri, a) hano AS; nunc . . . munitur (A 4). b) fehlt B; valde O. c) Brusnic* Al (von 2.Ed. übergeschrieben: Bruska;. A2*. 0 2i)»; Bruznico AS; Bruz(s)-inca 01; Bruanyczka A 2>> öfter. d) Ptotrin A 1; Petrzln (-yn) A 2<>. Cl öfter. C 2; Petrun (A 4); Petrint A 4». c) A 2«. B. f) dum A 8. g) medii ;A 1.1».4.4«. B; medii, ltorr, media, A2. h) regi, korr. rei, A 1. 2». i) som-piternum A 2». k) über der Zeile nachgetragen, vor Boem. getilgt A 2»; fehlt *. J) fehlt A 8; vocabitur Wecczlaua latine B; am Bande ergänzen: wiceslaw, A 1 (Bd. de» 15. Jh.), Waczlaw C 8. m) altera Thessiuoya latine B; Woy(g)tiech am Rande Al. CS. n) cons. cxeTC. B. o) fulaaet A1. (4). 4». C 2«; fuisset, korr. fugisset, A2". P) ediflcavft A (4).4*. 11; preedilirovit C 2°. q) eos, korr.eaa, A 1. 1) Im Tschechischen bedeutet práh (spr. prach) die Schwelle, auch Wasserschwelle. Prága heißt ein Stadtteil in Warschau, auch dort aus dem Wasserlauf erklärbar. Entschieden weist diese Erklärung zurück H.Jirecek, Cosmos und sehte Chronik & 14, N. **, und gedenkt noch zweier gleichnamiger Orte, bei Chocim und dem podol. Kamenec. Bitter, . Geogr.-stat. Lexikon nennt eine Gemeinde Prag in Bayern. G. Hey, Die 40 slawischen Siedelungen im Königreich Sachsen (Dresden 1893) S. 281 scheint an keltischen Ursprung zu denken. Unentschieden läßt die Erklärung des Namens W. Friedrich a. a. O. S. 124, N. 4. 2) Apoc. 11, 4: M sunt duae olivae; Zach. 4, 8: et duae olivae super illnd* 3) Vacek a. a. O. S. 19 verweist auf die in lateinischer Fassung nicht erhaltenen 45 pseudoepigraphen Testamenta XII pair:, Levi III, wo von sieben Himmeln die Bede ist; vgl. auch II. Cor. 12,2: ad tertium coelum. 4) Ps. 71,17: omnes tr. t. 5) Gemeint sind die Heiligen-Wenzel und Adalbert. 6) Verg. Aen. VI, 179: itnr — silvam. lYÜoer die böhmische Amazonen-sage vgl. H. Jirečck in: Cas. česk. mus. LXVIII(1894) 106; H. Schreiter, 50 Zur altböhm. Verfassungsgesch.. a. a. O. S. 402. 20 COSMAE PRAGENSIS CHRONICA BOEMORUM. WS: K. 38,38. sed ips'emet sibia viros, quos et quando volueruat, accipie-bant et, sicut gens Scitica Plauci sive Picenaticib-1, vir et femina in habitu nullum discrimen habebant. Unde in tantum feminea0 excrevit audacia, ut in quadam rape non longe a predicta urbe oppidum natura loci firmum 5 sibi construerent, oui a virginali vocabulo inditum est nomen Devina-2. Quod videntes iuvenes contra eas° nimio zelo indignantes multo plures insimul conglobati non longius quam unius bucine* in altera rupe inter arbusta edi-ficant urbem, quam moderni mmcupant Wissegrad, tunc io autem ab arbustis traxerat nomen Hvrastens-3. Et quia sepe virgines sollertiores ad decipiendos iuvenesh fiebänt, sepe autem iuvenes virginibus fortiores* existebant, modo bellum, modo pax inter eos agebatur. Et dum interposita pace pociuntur, placurb utrisque partibus, ut compone- is rent cibisk et potibus symbolům et per tres dies sine armis sollempnem inaimul agerent ludum in constituto loco. Quid plura ? Non aliter iuvenes cum puellis ineunt convivia, ac si lupi rapaces querentes edulia, ut in-trarent ovilia. , fprimam diem epulis et nimiis potibus 20 hilarem1 ducunt,- Dumque voliint sedare sitim, sitis altera crevit4, Leticiamque suam iuvenes vix noctis™ ad horám" difEerunt. Nox erat et celo fulgebat luna sereno5, 25 , Inflans tuno lituum dědit unus eis ita signum a) fehlt B. C2b. b) Ýeeenatlcl B. C. c) femina A1 (rum über der Zeile später nachgetragen), d) Dewin A 3. C 2»; Divin A 2»*; Diewin C 1; Dyewyn A 2b. C2b. e) eos A 1; eos, korr. eas, Clb. 3. f) stadii C2b. g) Hurasten A4. B. Clb. 2; Hur., übergeschrieben Chrastien, C 3; Hvasten (mit getilgtem v und über- 30 geschriebenem 1) A 2»; Hrástem A 1»; Wrasten A 3; Hrasten *• h) virgines, korr. iuvenes, ill. i) feroeiores ( A 4). B. k) et cibis .4. 3. D fehlt A3. m)soA3; noctu, korr. von 2. Ed. noctis, C 3; noctu die übrigen. n) ad h. fehlt A 2». 1) Vgl Regino z. J. 889, ed. Kurse S. 132 mit N.- 2. 2) Ber ífame, von tschech. dem (das Mädchen) abzuleiten, bedexitet also soviel 35 wie Magdeburg. 80 heißt es Ann. Fuld. e. J. 864: Hludowicus rex... Rastizen in quadani civitate, quae lingua gentis illius Dowina (eine Hs. ergänzt -über der Zeile: id est puella) dicitur; in den SS. rer. Germ. Ann. Fuld. rec. Fr. Kurze (1891), S. 62 wird dieses D. als Theben am . Einfluß der March inßie Donau gedeutet; andere erklären es für das 40 mährisclie Maidhurg a. d. Thaya. Über das böhmische D. vgl W. W. Tomek, Stará swědectwí 0 hraßu Démnu blíž Prahy [Alte Zeugnisse über die Burg D. bei Prag], in: Časopis ěesk. mus. 1846, TáQff.; W. Friedrich a. a. O. S. 123 sagt: 'schräg gegenüber dem Wyschehrad am l. Moldauufer'. — Das Vorkommen des Namens verzeichnet im einzelnen 45 ILJireček, Cosmas und seine Chronik S. 30. 3) Der spätere Wischehrad; tschech. chrast = virgulta, Gestrüpp; s. W. Friedrich a. a. O. S. 24, N. 6; 43; 123, N. 6. 4) Ovid. Met. III, 415: dumque aitim sedare cupit, s. a. er. 5) Horat. Epod. XV, 1: Nox — sereno. LIB. I, CAP. IX. 21 10 25 30 35 40 45 50 dicens: 'LusistiB satis, edistis satis atque bibistis1; Surgite, vos rauco clamat Venus aurea eistro'2^ Moxque» singuli3 singulas rapuere puellasO Mane äutem facto iam pacis' inito pacto, aublatis Cerera et Baoho ex earum oppido muros Lemniaco vacuos indulgent Vul-canob. Et° ex ilia tempestate post obitum principis Lubosse suntd mulieres nostrates virorumsub potestate. Sed quoniam omnibusMtMM^Ml^^^^^^^^^«^___ Ire quidem'restat, Noma8 quo venitf et Ancus*, Primizl iam plenus dierum5, postquam iura inBtituit legům, quem» coluith vivus1 ut deum, raptus est ad Cereris generum6. Cui Nezamizlk successit in regnum. Hunc ubi mors rapuit, Mnatak principales obtinuit fasces. Quo decedente ab hac vita Voyn1 suscepit rerum gubernacula. Huius post fatum Vnizlau™ rexit duca-tum. Cuius vitam dum rumpunt Parce, Crezomizl11 locatur sedis in arce. Hoc sublato e medio Neclan0 ducatus potitur solio. Hie ubi vita discessitp, Gosti-vitq throno successit7. Horum igitur principům de vita eque et morte siletur, turn1 quia ventri8 et somno dediti, inculti et indocti assimilati sunt peccori, quibus pro-fecto contra naturam corpus voluptati, anima fuit oneri8; a) moxque — puellas fehlt A 2, am Bande nachgetragen A 2». b) Wlcano A 1. U. 2». SK Cl». 2. o) fehlt A 8: (4). 4«. d) eraňt C 3. e) nimia A 3b. 4», O V>. 2b: nimia, korr. Umna, B.C 3. f) devenlt C 1»*; venit, korr. devenit, A 2«; pervenit (A4). g) que .41». h) colunt, korr. coluerunt, C2b. i) unusJIS; undeutlich, aber doch wohl vivus ut A 2»; 7 Basten mit fraglichem s am Bande A 2b; rilmis (?) 01». k) Nezamil A 1; Nezamysl A 2b. C 1; ilex. — Mnata fehlt A1«. 4». 1) Vogen .12«*; Wogen A2<>; Vogin Cl»; Voyn (mit übergeschriebenem e) CV>; moyen A3. m) so Al*. 4: B; Vnizlu A1; TJnizlav A 4; Vnesdau A 2«; Unez-lau •: TJni(y)Blaw C1». 2>>; Wnizlaus," übergeschrieben Vnislaus, C 1">; Vnizlam C 2«; Wnizlau C 8; Wnyczlaw- A 2>>; Vitozlau A 8. n) Crezomisl A 2»»; -mysl A 2b. C 1. 2»; Cresomysl C 2>>; Krcssomizl JS; Xresomizl A 8. o) Neklaň A 2i>. B. C 1». p) discessit, korr. decesslt, A2»; decessit Cl*. q) Goztiuit A1».8«; Hostiv(ty)it 01; Hostywi(y)t A 2\ C 2b; Bostiwit C 2». rt tun A I: tarnen C 2: dum A 4». a) veneri AS. , . 1) Horat. Epist. U, 2, 214: lusiati a. edisti s. a. bibisti. 2) Vtrg. Arn. VIII, 696: regina in mediis patrio vocat agmina sistro. 3) lud. 21,21: rapite ex eis singuli uxores singalas. 4) Horat. Epist. 1,6, 27: ire tarnen rest., N. quo devenit et Aneus. 5) Gen. 25, 8 und sonst: pi. d. 6) luven. X, 112: ad gen. Cer. 7) Für die Echtheit dieser Fürstentafel spräche nach A. Brückner, Die Wahrheit über die Slaven-apostcl (Tübingen 1913J S. 41, daß keiner dieser Iteidnischen Namen sich bei den christlichen Přemysliden wiederhole. Sein früfieres Urteil lautete ablehnend, vgl. H. Schreuer, Zur altböhm. Verfassungsgeschichie S. 397. Uber Schreuers und anderer Versuche, die Zeit dieser Fürsten zu datieren, vgl. meine Gesch. Böhmens und Mährens S. 40. 8) Sali. Cat. 2, 8: Sed multi mortales dediti ventri atque somno indoeti incultique vitam sicuti peregrinantes transegere; quibua — anima on. f. K. 89, is. m ■ 22 ■ ■ COSMAE PRAGENSIS CHRONICA BOEMORUM. LIB. I, CAP.-IX. X. 23 K. 89, ao. tum quia non erat illo in tempore, qui stilo acta eorum commendaret memorie. Sed sileamus, de quibus siletur, et rfideamuB, unde paulo deviavimus*. \2t. Gostivit" autem geiiuit Borivoyb, qui primus dus baptizatus est a venerabih Metudio0 episcopo in Moravia1 sub temporibus Arnolfid imperatoris et Zuatopluk0 eius-dem Moravie regis.J . Nec superfluum esse iudicavimus1, quod referente fama audivimus, huic operi nostro boc in loco summatim literarum apicibus inserere bellum, quod-que» olim antea retro dierum tempore, ducis Neclann in campo, qui dičitur Turzko1-2, consertum est inter Boe- 10 15 25 a) digiessi aumus A 8. / ' 1,10 (A.B.C). — (&) Goztiuit_41»,S; Goathiuith A 4a; Hoatywit(yt) A2*>. C 2b; -iuit(h) (71; Boatiuitli 0 2». Bórwoy A 2«»; Borlwoy A 3 sehr o/t; Bor-zywoi A 2b öfter; Borzhroy C1» fast immer. (c) Methudlo A8. d) ArnulflA 1». B immer; ArnolpM A 2b. (4,). 02»; Ainulpnl 0 3. . 2. 1) iudlcarous A 1». 2. (4), C 2; iudlcamus, korr. iudleavimus, CS. g) quod quidem A3. h) Neklan Ol«. 2b; Kcclam (Al); Neklam A 1«. i) Turzsko Clb. 2>>; Turczko A 4"; Turzco A 2»*. 3; Iurzko (A4). 1) Über die oft behandelte Frage der Taufe. Boriwois durch den Ii. Method, der F. Dobrowsky sclion 1803 eine eigene Abhandlung gewidmet hat, vgl. jetzt E. Spangenberg, Die Boriwoilegende. Ein Beitrag zur Kritik des Cosmas von Prag, in: Mitteil. d. Vereines /. Geschichte d. Deutschen in Böhmen XXXVIII (1900), 234, dessen Ansicht, daß Metlwds Mitwirkung entschieden abzulehnen sei, ich ■ nicht beipflichte, weil entscheidende Gründe nicht erbracht wurden und m. F. nicht zu erbringen sind; vgl. meine Gesch. Böhmern und Mährens S. 77, auch Novotný Ö. D. I, 1, 381. Brückner, Die Wahrheit ... Ä 78 lehnt die Überlieferung des Cosmas ab, weil die sogen. Pannonische Legende darüber schweigt, bezweifelt aber Boriwois Christentum nicht. — Die Zeitangabe bei Cosmas ist allerdings falsch, wenn man darauf Gewicht legt, daß er zu Lebzeiten Methods (gest. 6. April 885; Arnolf bereits ab Kaiser bezeichnet, während er erst 896 zu dieser Würde gelangte und auch erst 887 König wurde; aber im Besitz Kärntens und Pannonims war er schon seit etwa 876. Wenn, wie wohl anzunehmen ist, eine Annäherung Böhmens an Mähren und die m&hrisclie Kirche am ehesten in eine Zeit der Spannung zwischen Böhmen und Bayern fallen dürfte, dann käme für das 'von Cosmas so bestimmt überlieferte Ereignis das Jahr 880 in Betracht. Vgl. überdies über, die verschiedenen Ansätze des Taufjahres, sowie über den Stand der Überlieferung V. Jagic, Entstehungsgeschichte der kirchenslawischen Sprache (Berlin 1913) 5. 69/?. und'M.Naegle, Kirchengeschichte Böhmens (Wien-Leipzig 1915) & 61/?., der sich gleichfalls auf vollkommen ablehnenden Standpunkt stellt. Die neueste Arbeit: H. v. Schubert, Die sogenannten Slawenapostel Con-stantin und Metliodius. Ein grundlegendes Kapitel aus den Beziehungen Deutschlands zum Südosten (Seidelberg 1916J berührt diesen Punkt gar nicht. 2) Uber die Deutung des Namens vgl. A. Bachmann, Gesch. Böhmens I (1899), 74, dem aberV. Novotný in: Český čas. hist. IX (1903), 28 entschieden entgegentritt. Schreuer, Sagenzeit a. a. O. S. 17 deutet wohl so kaum mit Hecht die Neelanlcämpfe auf solclie zwischen Böhmen und den Karolingern. 30 35 10 45 mos et Luczanos, qui nunc a modernis ab urbe Sate* K, 40,1. vocitantur Satcensesb. Unde autem antiquitus nuncupetur ea natio Luczano0, nolumusd preterire" sub silentio. Quippe illa distinguitur provincia quinque regionibus loco-ram per compendia. Prima regio est sita circa rivum nomine Guntnaf; secunda ex utraque parte est fluvii Uzkcag; terciä, exfcenditur per circuitum torrentis Broc-nicah; quarta, que et Silvana1 dicitur, sita est infra ter-minos fluminis Msa; \ • qrrinta, que in medio est, dicitur' ^ 10 Lucak, pulcherrima visu et utillima1 usu ac uberrima satis nec non habundantissima pratis, unde et nomen ipsa jregio traxit, quia luca latine pratum dicitur. Et quo-niam hec regio primum, longe antequam Satcm urbs condita foret, est inhabitata hominibus, recte eius incole sunt a reis gione Luczane11 nuneupati0. His prefuit dux nomine Wlaz-tizlavp, vir bellicosos et* in belli eis armis animosus"1 ac consiliis supra modum dolosus, satisque in preliis fehx po-tuisset dici, si sors supprema1 non clausisset eum fine in-felicL Nam contra Boemos frequenter suseeperat bellum 20 et semper Mařte secundo atque diis auspieibus prevaluerat terramque eorum sepe" ingressus cedibus, incendiis ac8 rapinis crudeliter devastarat et ipsos populi primates in tantum presidiis attenuarat*, ut parvo" clausi in oppido, quod dicitur Levigradec™'2, hostium incursiones timerent oppido. 25 Hic condidit urbem, quam appellavit nomine suo Wlaztizlavv, inter duos montes Meduezw et* Připer-3, Bcilicet in confinio ägrfej-Ja) Sateo immer Ai*. 3*\ Satb.ee .dB immer; Satz: A 4 auch sonst; Sats i4«; Sate C1 öfter. S. 8 immer; Sate, korr. Sateoz, C V>; Sate, übergeschrieben Ziatec, O 8; Zatecz A 2b immer. b) Satheense» A 8; Zacenaes A 2h. c) Luczanorum O 2». SO, 40 45 d) volumna A3; volumua, korr. nolumua, A2ť. C 3. e) preterirl A 3. f)GutnaJ.2. B.C1»»; Buntna02»: Guntná, Ubergeschrieben Suntua, C3. g) Úzka A2«. 01». 8»; Uzoa, korr. Úzka,, 0 2»; TJzca A3; Utkea A (.i). 4«; Vtťka Aľ; UB«UcaClb. h) Broenlca, korr. in -chj, A1; Brocnice A1»; Bočnica A 2»*; Bocnyka A 8*>; Briz-nlea A3; Brocznlk(c)a 01; Broenlca, iibergeschriebenJBroznlca, C8. i) fehtt A3 k)lukaA2.(4).4».B.Cli>.2.8*. 1)utilissima 02»; ultima J.(4^.4». m) SatkJ.4»; Sate, Ubergeschrieben Zatec, O S. n) Luezane a reg. 42»; a reg. /eWtÁ4»; a fehlt A 2>> ; Wlatiziau A ľ-. B; Wlaatyzlaw A 2b auch sonet; Wlatizlaua A3; Wratizlav A.4 auch sonet; Vratizlaus A 4»; Wladialaus C l*>. q) et — animoaus fehlt A3. r) aupr, C. b) fehlt B. C. t) attenuaverat A 3«; attenuerat A2>>. 4»; attenuerat, korr. attenuayerat, A 2«. u) Ijeuigradek (-ecz) C1. v) Wlaatislaw C1. 2b; Wlastizlau B. C3; Wlatizlau AU. 3: Wlatzizlau (A 4) ; Vultzlzlaw A 4» w) Medwez A 2'f; Meducz C ľ>. 3; Meduel C 1«. x) fehlt A3. y) Pripek A 1». 2», (4). B. Olb. 3*; Prybek A 2b; Przl(y)pek O 1«. 2. , 1) W. Friedrich a. a. O. S.4Sf. übersetzt das Wort mit 'Waldgau' im Gegensatz zu 'offenem Kulturland', wie etwa Saaz. 2) Vgl. ebenda S. 107. 3) Ebenda S. J04, N..B: Kostial tmd Jesserken, allerdings mit Fragezeichen; Novotný C. D. 1,1, 439, 440 «. s. erste*