Jedným z najgrožniejszych przedstowicieli swiata zwierzecego byly dla naszych przodków niewqtpliwie wilki,  napadajúce ich trzody, a rzu-cajace si? nieraz i na ludzi. Obawa przed tými drapiežcami, zmieszana z podziwem dla ich zuchwaloáci, stala si? podstawa. ich kultu, który u pewnych ludów slowiaňsMch, szczególnie u Bulgarów, zachowal si? do dnia dzisiejszego. Obchodzi si? taím ädlkudiniowe wilcze šwi?ta, w które obowiazuje zákaz wykonywania pewnych prac itd. Ale i w Polsce sa. slady tego kultu w postačí wiary w pozeranie przez wilki zlých demo-nów, a môže zapraszania tu i ówdzie wilków na wieczerz? wigdlijna, oiaz dawnego chodzenia z wilkiem (czy wilcza. skóra.) po koledzie. Nie jest wylaczone, že z tých samých wzgledów przodkowie nasi czcili niedéwie-? dzie, które wyjadaíy im barcie i imponowaíy swa. ogromna. sila.. Tak jak czarta nazywano tí nas nieraz kusým, lichém, a wilki w Grodzieňskiem kolednikami, žeby nie wywolywač ich z lasu, tak samo Síowianie w miej-sce pderwotnej aryjsMej nazwy tego zwierzecia užywali omówienia, zowiac go miedzwiedziem, jak brzsmiaía ta nazwa jeszcze w XVI w. (np. u Reja), tj. miód jedzacym (mdodojadem) czy tež wiedzacym, Wyražnych éladów kultu niedžwiedzia, žywego dotad na Bialorusi czy w Bulgarii, z Polski obecnie nie známy, widocznie zanikl wraz z wytepieniem tego zwierzecia Sfl. Tak samo brak u nas niemal zupelnie šwiadectw kultu jelenia, po~ šwiadczonego z Bulgarii, o ile pominiemy wypiekanie pieczywa obrz?-dowego w ksztalcie tego zwierz?cia w okresie Božego Narodzenia.
Ze zjawdsk atonosferycznych ludnoéč prapolska czcila zapewne pioruny, do ktorých i dzis jeszcze ludy slowáaňskie odnosza. sie. z žyczMwoscia, wierzac, že zabijaja. one dusze niechrzczeňców i tepia. wszelkie demony. Szczatków dawnej. czci piorunu možná by si? dopatrywač w dzisiejszym wierzeniu ludowym, že nie nálezy ratowac budynków zapalonych przez uderzenie piorunu, lub w prekonaniu o niezwyklych wlašciwoáciach przedhistorycznych ruarzedzi kamiennych czy belemnitów, nazywanych na Mazurach božymi prstkami. Lud polski jedne i dirugie uwaža za strzal-ki piorunowe i užywa ich do leczenia chorôb, odwracania úroku i jako árodka przeciwko .piorunora ia. Zajmuja.ce jest w zwiaziku z tym, že Wyraz piorun na oznaczenie gramu zachowal sie. prawie jedynie u nas, gdy inni Síowianie zastapili go wyrazem grom. Natomiast u Bulgarów, na Malo-rusi i w potudndowej Wielkorusi dochowaly si? do niedawna ciekawe przežytki dawnego kultu piorunów w postaci áwiat ku ich czci, zwanych na wschodniej Síowiaňszczyžnie palikopq, w czasie ktorých lud powstrzy-muje si? od pracy.
' Wažna., ale odmienna. role od poprzednio omawianych stworzeň czy zjawisk odgrywal w wierzeniach Polan wiatr, szczegókiie nagle zjawiaja.ce
la zwyczaj chodaenla z nledžwledzlem, tj. czlowieklem przebranym za nledžwledzia vr ponledzlalek wlelkanocny, Jest — byč moie — pochodzenla mlejsklego <J. Kltowlcz:
** A.   Brückner:   Dzteje kultury polsMej 1 s. 5*.
342 ~
si? gwaítowne wiry powietrzne, okreslane prasíowiaňska. nazwa. wichru, poehodzaea od slowa wič si? = krecic si?. W owytm wiruj^cym ruchu powietrza naokolo wlasnej osi, unqszacym w góre zwiedle Hácie i pyl, upa-trywala fantazja Slowian z dawna plasy czarta, czarcie wesele lub +ež ta-niec innych demonów, czarowników czy czarownic, Natomiast zwykly wiatr, tak zwany od slowa wiaó, powstaje — zdaniem ludu — na skutek powieszenia si? czlowieka lub innej gwaltownej šmierci czlowieka czy czarownicy, i wiatr ten jest wlaánie ich dusza., tchem opuszczajacym cialo. Przebywaja. wiec w wietrze^dusze wisielców i topielców, dzieci poronionych (poroňców) i nieochrzczonych, uduszonych przypadkowo we ánie lub umyálnie zabitých, a obok nich znajduja. sie tu dusze niektorých ludzi spiacych oraz ludzie žywi, tzw. chmurnicy, oblocznicy lub planetnicy, w czasie burzy unoszacy si? lub porywani w powietrze, by džwigač chmury i kierowač nimi, gdzde im kazano.
Do wichru odnoszq si? Slowianie z l?kiem i wyražnq wrogošci^. W Polsce próbu j e si? odstraszyé démona wichru trzymanym w r?ku éwiň-skim kalem i woíaniem: „Swiňskie g....!", a dawniej rzucano weň nožem lub innym ostrým przedmiotem, chočby kijem lub kamieniem. Wyjatkowo tylko próbuje si? go zjednaé, np. sypaniem majki na wszystMe strany swiata, jak to czynia. górale polscy, co môže byč szczatkiem dawnych oíiar dla niego, a w Zywieckiem zaprasza si? wiatr wraz z wilkiem itd. nawet na uczrt? wigilijnq. Nie wydaje si? jednak prawdopodobne przy-puszczenie Brucknera *l, oparte na infonmacjach Miechowity i BieOskiego, jakoby Polanie czcili osobne bóstwo wiatru, zwane Pogwizdem, i jakoby slad tego kultu zachowal si? w nazwie wsi Pogwizdów, w pow. miecho-wskim.
Wspomniani wyžej planetnicy i czarownice naležq razem ze zmorami i upiorami do isitot póldemonicznych, odgrywajacych ogromnq. rol? w wierzeniach ludu polskiego. Jak wynika z prasíowiaňskiego pochodzenia wy-razów czar, czarowac, czarownik, czarowráca42 oraz wieszczy, wieszczyca (od wiesč — wiedzieč), wiara w czarownice jest niewatpliwie prastarái3. Jak wiemy z relacji podróžnika arahskiego Äbu Hamida el Andaluzi, u najdalej na wschód wysuni?tej grupy Slowian wschodnich posadzano co lat 20 wszystkie staré kobiety o uprawianie czarów; istnial tam nawet zwyczaj plawienia kobiet podejrzanych o uprawianie czarów, w czasach póžniejszych powszechme stosowany w Europie. Na Pomorzu jeszcze w p.olowie XIX w. utopiono we wsi Chalupách (Ceynowie) na Helu kobiet? posadzon^ a czary. Najczesciej oskaržano czarownic? o odbieranie
4i PomljaJac jednak zastrzeženla zasadnlqze, wypowiedzlane nliej (przyp. 69) slwlerdzlé naležy, ie obaj wspomniani kronlkarze z pewnoícl^ Jeszcze mnlej wledzlell o wierzeniach Polan nJž wczešniejszy od nich Dlugosz.
<z Wyraz ezarodzlej Jest znany takže w Jczyku cerklewno-slowlaňsklm.
43 Trzecla polska nazwa czarownicy: wledžma (od wledzleá) Jest moíc požyczkq ruskq, chofi A. BrUckner nie wyl^cza teí moíllwoäcl pochodzenla rodzlmego tego wyrazu (Slouinffe etymox. s. 615).
~343
mléka krowom, a poza tym o szkodzenie w plonach, sprowadzamie gradów czy suszy, powodowanie chorob czy smierci przez urzeczenie. Czarownica môže przedzierzgnač sie. w ropuchy czy čme. lub tež dusza jej w czasie snu ciala može sie. ukazywač w tej postaci.
Nie jest wylaczone, že juž ludnOšc prapolska wierzyla w mne istoty póldemoniczne, zwame zmorami lub morami, których dzialalnosci lud nasz powszechnie przypis-uje uczucie dusznoáci, gnebiace nieraz ludzi w czasie snu. Poza duszeniem spiacych zrnory posadzane sa tež o wysysanie mléka z pieřsi i ssanie krwi ze ápiacych ludzi i zwierzat domowych. Zmorami Síi czesto dusze ludzi, zwíaszcza dzdewczat, opuszezajace cialo ich w czasie snu.
Niewatpliwie prastará jest wiara w upiory (warapiry). Ježeli rozwin^la sie. ona, jak przypuszczaj% badaeze tego zjawislka, na Balkanach, to w každým razie bardzo wczesnie rciusiala sie. rozszerzyó stanrtad, skoro juž w roku 1047 wyraz Upir wystepuje jako nazwisko popa w Nowgoro-" dzie, na polnočným zachodzie Roisji. Wiara w upiory powsfcala zapewne w czasie jakiejá epidemii, kiedy umieralo kolejno po sobie kilka osob w tej samej rodzinie czy wieksza liczba Ludzi w tej samej osadzie. Nie umiejac sobie wytlumaczyc przyczyny tych Ucznych zgonów, dopatrywano sie jej w dzialalnosci ducha pierwszego zmarlego lub innej osoby, od-znaczajacej sie. ža žycia osObĽwszyrni cechamd44 lub zamienionej w upiora dlatego, že jakaá istota žywa przekroczyla jej zwloki lub przefrunela przez nie. Upiór najczeáciej napadá na wlasna^ rodzin^, zabíja swe ofiary, zwykle pijac ich krew albo jedzac ich mdeso. W groháe wyróžnia sie. trup upiora dobrze zachowanym ciaíem, czerwonošcia. warg, a przede wszystkim uika-zywaniem sie. krwi na ustach. Po odkopaniu trupa podejrzanego o wam-pkyzm istwierdzeniu, že byl upiorein, unieszkodliwiano go w najroz-maiiBzy' sposób. Obracano ap. zwloki' twarzq 'ku ziemi, odcinano zmar-femu glowe, skladajac ja. miedzy nogi lub u etóp, wbijano mu cieraie pod jezyk lub za paznokcie-u nóg, najczeáciej jednak wbijano mu kolek osi-kowy w serce lub wielki gwóždž w glowe.' Znaleziska szkieletów z czaszkg, przebit^ gwoždziem (rys. 293)45, z kolem wbitym w piersi (Buczek, pow. laski)46 lub z glowq mie_dzy nogami (Adolfin, pow. aleksandrowski) wska-zuja, že ten sposób zabezpieczania sie. od upiorów byl u nas juž dawno w užyciu.
Wyraz upiór zapožyczyliámy z Rusi, rod zima nazwa brzmiafa zapewne wqpierz, jak dziá jeszcze nazywaj^ upiora pod Lublinem. Moszyňski47
« Ooecnle za charakterystyczne cechy upiora uwaía sie. np. podwójne rzedy zebów zrosnl<;te brwi, czerwona twarz Itd.
« For. czaszke wczesnoérednlowleczna z Ostrowca w pow. drawskim na Pomorzu (Pommer. Zeltung 1032 nr 126) oraz czaszkl z Brzegu w pow. wotowsktm (Sehtes. Monatsheíte 11 4 1925, i Altschlesien I s. 155 n.) 1 z okolicy Piotrkowa (K. Mos z yí ski: Kultura ludowá Stoiofan II s, 663, rys. 17), oba ostatale znaleziska nlestety nie datowane.
"Buczek, pow. laskl (Z Otchr. W. lsso s. m, rys. 8; Prače 1 Mat. Muzeum Arch. í Etnogr. w todzl, t. I, s, 105, tabl. XLVIi, 5),
4'K,   Mosiyňskl:   i.e. s. 665.
laczy z ta. nazwa. d wie miejscowáci pólnocnopolskie: WapieLsk, w pow. brodniekim na Pomorzu (w ustach ludu Wapiersk) i Wapiersk, w pow, rypiňskim, z których drug3 známy z dokumentu juž z r. 1411, oraz nazwe laki w Dusinie w pow. gostyriskim: Wapierz. Brückner laczy Wapiersk oraz pochodne odeň nazwisko Wapierski z wapiorami = pierzynq4B, co wydaje sie mylne. W každým razie przypuszczenie Moszyňskiego wydaje sie tym bardziej prawdopodobne, gdyž w pobližu obu Wapiersków dwie
293. Grób „upiora" z czaszku przebitq gwoždziem želaznym spod Piotrkowa
(■wg K. Moszyňskiego)
miejscowoáci: Strzygi (w pow. rypiňskim i wloclawskim) a strzyg^, strzy-goniem nazywa lud polski takže upiory. Zresztq wíasnie nad dolnq. Wisl^, jak Moszyiíski slusznie zaznaeza, byl jeden z glównych osrodków wiary w w^pierze. Nazwa upiora (pierwotnie qpir) jest zapewne praslowiaňska, jednakže nie udalo jej sie dotad objasnié zadowalajqco.
Wažna ezeác skladow^ religii plemáon polskioh stanowil kult derao-t,nów domowych, poéwiadczonj^przez Thietmara i Helmolda u Slo-" wian nadlabsMch, a w Polsce przez kázania z XV w., gromiace zostawianie resztek pokarmów z wieczerzy wielkopiqtkowej ,yna karmienie dusz czy jakiegoá diablecia zwanego uboze". Pod tq samq nazw^ uboze znané byly duchy domowe na Wielkorusi i w Czechach w XIV w. Nazwa uboze jest przeciwieňstwem siowa zibože, oznaezajacego pierwotnie bogactwo; totéž Brückner przyjmuje, že uboze bylo démonem biedy, niedoli, który trápil dom „pomorem, ogmem, chorobami itp." i którego „udobruchaé náležalo pieczq troskliw^, pokarmem i nienaruszaniem jego siedziby za piecem"49. Do dziá žywy jest kult demonów domowych — poza Balkanami — przede wszystkim na Wielkorusi, na wschodniej Bialorusi, gdzie nazywaj^ go najczeáciej domowyrn lub dziadem, dzdadkiem, ale ów domowy ma tam charakter ducha žyczliwego i uwažany jest, podobnie jak u Buígarów, za
(9 A.   Brückner:   Slownik. etymol. s. 604.
ma.   Brückner.   Dzieje kultury polsklej I s. 160.
344 ~
- 345
jednego ze zmarlych przodków. 0 ile rodzina o nim panu^tala, karmiae go odpadkami, to dbal on o jej dobro, pomnažal jej dobytek, nieraz kosz-tem sasiadów. Brückner 50 przypuszcza, že uboze dopiero z czasem nabralo lagodniejszego charakteru, stajac si? duchem opdekuňczym domu, a zárazem kult jego zlaí si? z kultem przodków.
Wiara w démony domowe przetrwala do dzis w Polsce, szczególnie w polnočnej jej polaci, jakkolwiek przyj?to dla nich w znacznej cz?éti obce nazwy niemieckie, jak skrzat (ze staronientieckiego „scrato", dziá „Schratt"), chobold czy klobuk (z niem. „Kobold"), atwor (z niem. „Ode-bar"), a wraz z mazwami i niektoré obce watki wierzeniowe. I te nowe démony otrzymuja. stale pokarm, w nagrod? za to znoszac swoim gospo- I darzom pieni^dze, czasem i zbože, plotno, nafoial itd., kradzione w innych , gospodarstwach.
Ježeli ubožeta byly istotnie u naszych przodków prapolskich demo-nami niedoli, to tym latwiej zrozumiemy rozpowszechniony u Slowian kult démona doli, czyli uosobionego szczeácia — powodzenia, w którego wierzy do dziá lud we wschodniej czeáci rdzennej Polski, Dola opiekuje si? „pojedynczymi osobami czy calymi damami, gdy ludzáe ápia., wtedy ma ona czuwac nad dobytkiem, pracowaé a nawet piastowač dzieci; biada zas ternu domowi, co ja. rozgniewa: wszystko w mim. wtedy zmaraiieje" 51. Wobec niejednego rysu wspólnego z démonem domowym nasuwa si? przypuszczenie, že pewne szczególy charafcterystyczne dla dob" przeniósl lud z biegiem czasu na uboze, które strácalo w ten sposób pierwotny charakter démona niedoli. Brückner wyraža przypuszczenie, že démon doli u Polán imógl sie nazywac Zywie (= žycie) lub Pogoda. Obie te nazwy figuruja. w olimpie polskim Dlugosza, a powtarzaja. si?, jak sie zdaje, u Slowian polabskich (Siwa i Podaga Heknolda). Z dzisiejszych nazw rdzennie polskich szczególnie ciekawa jest nazwa plonek, wyražaja_ca dobrze jedna, z zasadniczych wlaáciwošci démona domowego, który po-mnaža plony rodzinie.
Wyražnie zloáliwy charakter inaja. démony wywodzace si? od dusz dzieci iporonionych, urodzonych imartwo, zabitých po urodzeniu lub przy- -padkowo uduszonych oraz zmarlych bez chrztu6Z, o których mówiliámy juž wyžej. Démony te, zwane zapewne ongiá nawiami czy nawkami, jak zowia. je dotad u Slowian poludniowych i na Malorusi (od prasl. naw — nieboszczyk), a w Malopolsce znané jako latawce, wyst?puja. najczešciej w ipostaci ptaków latajacych z wiatrem lub w chmurách burzowych. Za-równo w Wielkopolsce jak i w Malopolsce lud wierzy, že démony te 6a. ácigane i zabijane przez pioruny, które uderzajq nawet w ziemi?, gdzie pochowano ich dala.
Zloéliwe sa_ tež inne démony, powstaja.ce glównie z dusz ludzi utopio-
50 lamie s. 161.
" K.   M o s z y ň s k 1:   Kultura ludotoa Slowian II s. 705.
« Ostatní motyw jest oezywlšele póínlejsza naleclalošcla. chrzešeljaňska. (por. tež s. 342 n.).
nych (rzadziej z dusz osôb zmarlych inna. gwaltowna. lub przedwczesna. émiercia.), stád tež ich nazwa topielców lub topcóui. Te démony wodne, przybierajace nieraz postač ryb czy innych zwierzat, wabia., czasem zaá gwaltem wciagaja. do wody i topia, ludzi kajiiacych si?, rybaków itd. O wielu jeziorach czy rzekach opowiada si?, že w nich co rok ktoá musi utonaé, i dlatego tež skládáno dawniej ofiary badž wodzie, ba_dž wodrú-kom, žeby ich uíagodzič. W pólnocno-wschodniej cz?áci Polski, nad jedným z jezior augustowskich, jeszcze pod koniec ubieglego wieku ludnosc skladala topielcom ofiar? w postacHkury.
Obok wodników istnieja. tež demony lesné, cz?sciowo poehodza.ce od duchów ludzi zmarlych ámiercia. gwaltowna. w lesie. Demony te, rozmai-cie zwane w Polsce (boruta, borowy, borowiec, laskowiec, lešny duch), ukazuja. si? nieraz w postaci zwierzat, krzycz^ i šmieja. si? glosno w lesie, wodza. ludzi po bezdrožach i maja. wladz? nad zwierz?tami leánymi. Pierw-sza z tých nazw jest dowodnie stará, bo wyst?puje juž w VIII w. jako imi? ksiecia slowiaňskiegoc3.
Z demonów žeňskich wymieniamy boginki, zwane tež wieszczycatni, mamunami, odmienicami itd., odznaczaja.ce si? odražajacym wygladem, m. in. bardzo dlugimi piersiami, zarzucanymi na plecy. Pastwia. si? one nad brzemiennymi i položnicami i kradna. mlodym kobietom dzieci, pod-rzucajac swoje, stád fcakie rzekomo odmiemone dzieci zwano u nas bogi-niakami. Demony kobiece, znecaja.ce si? w nocy nad dzieémi, powodujace ich krzyki i placze, zwane nomicami, wspomina jeszcze kaznodzieja z XV w.
Inne demony žeňskie: przypoludnice lub poludnice zawdzieczaja. swa. nazw? pojawianáu si? w porze poludndowej. W okresie žniw chôdza, one w bialych szaitach miedzami wáród zbóž, zaczepiaja. ludzi pracújacych w tym czasie w polu i skrecaja. im gíow?.
Prastarými, praslowiaňskimi jeszcze nazwami dla wszystkich wspom-nianych wyžej demonów sa. bies i czart, ktorými do dziá oznaczaja. wszel-kie odmiany demonów wodnych, iblotnych, lesných, powietrznych, pol-nych itd. Poleszucy.
Nikle slady tylko pozostawila w Polsce wiara w demony przeznaczenia, wyznaczaja.ce noworodkom przyszle losy, dlugoác žycia i rodzaj émierci. Demony te, nazywane najcz?šciej rodzanicami, znane glównie na Balka-nach u Slowian poludniowych, byly jednak niewatpliwie czczone ongis przez wszystkich Slowian51 i zjednywane ofiarami celem uproszenia szcz?šcia dla dzieci.
Niewajpliwie plemiona prapolskie wierzyly tež w istnienie ludzi o urocznych oczach, ktorých spojrzenie spowodowac moglo rozmaite szko-dy, chorob?, a nawet šmierč. Urok možná bylo jednak rzucič takže slowem
MA.   Brttckner:   Sioumlk etymol. 5. 36.
ti Na Rusi potwlerdzaj^ to šwtadectwa písane z XII—Xiil w.
346 ~
-347
zazdrosnym lub pochwalq,, która nieraz przykrywa rzeczywista. zawiáč, i to znaczenie úroku bylo zapewne pierwotne, jak wskazuje etymológia wyrazu urzec zložonego z przedrostka u- i wyrazu rzec, i dopiero póžniej wyraz ten zaczal oznaczač takže zaszkodzenie komus zlým spojrzeniem.
Jakkolwiek ipogaňska religia Polán i innych plemien polskich polegala przede wszystkim ma kukne zmarlych, ezei duchów domowych i zjawisk przyrody, to jednak trzeba przyjaé równiež ástnienie wiary w bóstwa b?dace uosobienieim sily pŕzyrody. Niestety w tej dziedzinie w braku bezpoérednich informaeji žródlowych zmuszem jesteámy do poslugiwania sie. glównie analógiami z innych krajów slowiaňskich, które nabieraja. pewnej sily dowodowej, o ile kult danego bóstwa potwierdzcny jest z küku krajów slowiaňskich, tak iž možná przyjaé, že bylo ono bóstwem ogólno-slowiaňskřm, a zatem ezezonym takže przez Polán.
Za takie bóstwo ogólnoslowiaňskie uwažajg Brückner65 i Niedeiie 50 Peruna, którego nazw? uezony ezeski l^czy z wyrazami: pior?, prač (pier-wotnie = bič). Juž pisarz bizantyjski Prokopiusz z VI w. wspomina, že najwyžszym bogiem Slowian (oczywišcie ma on na mysli jedynych znaných sobie Slowian poludniowych) jest sprawca piorunów, któremu ofia-ruja oni byki i wszelkie bydlo poswietne. Z kroniki Nestora zas wiemy, že na Rusi Kijowskiej za czasów pierwszych ksiažat z dynastii wareskiej Rurykowiczów naczelnyím bóstwem byl Perun, wladca gromów. Tak samo bylo u dawnych Greków (Zeus iniotajacy pioruny), u sasiadujacych ze Slowianami Baltów (Perkunas) i Germanów skandynawskich (Thor ■— Donar), a co najwažniejsze dla nas, bóstwo piorunów bylo ezezone, jak si? zdaje, takže u zachodniosíowiaňskich imieszkaňców Rugii, gdzie Saxo Grammaiticus wymdenia w Korenicy bóstwo zwane Porenutius, co Brückner i Niederle uwažaja. za przekreeona. i zlatynizowana. form? nazwy Peru-nica57. Byloby to zatem tylko pieszczotliwe zdrobnienie nazwy Peruna odpowiadajace Swarožycowi lub dzisiejszym wyrazom: Jezusiczku! Bo-žyczku! Ježeli to tlumaezenie nazwy Porenutiusa jest trafne, to nie podobna przyjaé BS, že kult Peruna na Rusi Kijowskiej powstal dopiero pod wplywem skandynawskiego Thora, lecz trzeba by przyjaé istnienie wspól-nego bóstwa pioruna u Slowian jeszcze przed ich rozejáciem si? z prako-lebki. Sadzač z analogii wyžej przyrtoczonych, ów Perun byl równoczešnie bogiem nieba, a zatem bogiem naczelnym. Kult jego byl, jak sie. zdaje, prastarý i si?gal, zdaniem Brücknera, jeszcze doby balto-slowiaňskiej.
U Slowian zachodnich okresu wczesnoéredniowiecznego Perun jednak usta_pit juž miejsca innym bogom, przede wszystkim Sumrogoivi albo Swa-rožycovň, bóstwu sloňca i ognia. W mitologiach róžnych ludów, jak to stwierdza K. Moszyňski, „sloňce i bóstwo nieba sa. polaczone ze soba.
Slownih etymol. s. 41«.
« A. Brückner: Mltalogla slouiiaiisfca s. 35-49; ten±e: « L, NI e d e r 1 e: Manuel de Vantlqulti slave II s. 139—140. »I A.   Brückner:   mtalogia slowlaAska s, 71.
«Jak to uczynll  A.   Brückner   pöznlej w swych Dziejeah kultury potaW«* I s. 390,
348^
nadzwyczaj scislymi wi?zami"5B, a cz?áé ich nieraz wprost nie da si? rozdzielic; nie jest wi?c wylaezone, že dawny wladca nieba i gromów oraz nowe bóstwo sloňca i ognia bylo jedna, istota., która zmienila tylko nazw? w zwiazku z wysunieciem na pierwszy plan innych jej wlasciwošci.
Zródlowo czeác Swarožyca poswiadczona jest tylko u cz?šci Slowian zajhodnich, jako naczelnego bóstwa Ratarów w Radogoszczy, kult Swaro-ga zaé i Swarožyca na Rusi, gdzie wedlug kroniki hipackiej czczono Swaroga jako odpowiednik greekiego Hefajstosa, a wiec jako kowala niebies-kiego, który ukul tarez? sloneczna., a sloňce — Swarožyca jako jego syna. Kázania staroruskie z XIV w. wspominaja. znów o tym, že na Rusi modlono si? do ognia ■— Swarožyca.
Czeác Swaroga — Swarožyca w dawnej Polsce pošwiadczaja. nam nazwy miejscowe: Swarožyn (od formy žeňskiej Swaroga) w pow. tczewskim na Kaszubach, a byč može takže Swarzedz w pow. poznaňskim, Swarzewo w pow. puckim, Swarzów w pow. j?drzejowskim i Swarzykowo m, pocho-dzace, zdaniem Brücknera, od nazwy tego bóstwa. Nazw? Swaroga, utwo-rzona. przy pomocy przyrostka -og, jak twaróg, pieróg itd., Brückner wy-wodzi od wyrazu swar = gniew, klótnia*", okreála jednak slowo Swaróg niezbyt przekonywajaco jako nazwe  „ognia — klótnika". Natomiast K. Moszyňski, aprobujacy równiež pochodzenie nazwy bóstwa od swaru, swarzenia, odnosí je trafniej do bóstwa nieba i piorunów, gniewaja.cego si?, burezacego, klócacego si?, przy czyim može si? powolad na ludowe wy-raženie ,,Bóg swarzy" (tzn. gniewa si?) wypowiadane przy odglosach grzmotów w Polsce rdzennej i na Polesiu 62. O ile zatem powyžsza etymológia wskazywaíaby na bóstwo nieba i gromów, to irmy wywód, równiež podaný przez K. Moszyňskiego63, mianowieie wiazanie nazwy Swaroga z iraňskim (awestyjskim) „hvar" = áwiatlo nieba, sloňce, oraz ze staroindyjskim „svár" = blask, niebo, sloňce, umožliwia takže przypusz-czenie, že Swaróg byl nie tylko bóstwem nieba, ale i sloňca. Poniewaž zaá równoczešnie wiemy, že na Rusi czczono ogieň 64 pod nazwa. Swarožyca, powstaje pýtanie, czy bylo to odr?bne bóstwo, czy tež nazwa Swarožyca — jak to przyjmuje Brückner, a czego nie wyklueza równiež Moszyňski — przedstawia tylko zdrobniala., pieszezotliwa. form? nazwy Swaroga.
Gdybyámy zdecydowali si? na druga. ewentualnosé, która. popiera na-zywanie i dzis przez lud sloňca czesto slonkiem, sloneczkiem, možná by przyjaé, že Swaróg — Swarožyc byl równoczešnie bóstwem ognia ziem-skiego i niebieskiego (sloňca) a zárazem bóstwem najwyžszym, bóstwem nieba.  Helmold wyražnie zaznacza, že Slowianie zachodni czcili jedno
59 K. Moszyňski: Kultúra tudoum Slowian II s. 437. ma!   Brückner:    Slownlk  etymol. s. 527;    t en že:
tenie; Dzleje kultúry polskiej I s. 153.
íi a. Brückner:   Sloumlk etymol. s. 527.
ta K. Mosaynskl: Kultúra ludoaia seouiian II s. 508.
" Tarnte s. 507.
HA. Brückner:   Dileje kultúry poísfctej I s. 3S9.
mtnWíila  sloutiaňska  s. 56;
349
bóstwo naczelne, rzadzace innymi bozkami, i nie widzimy powodu od-rzucania tego swiadectwa, zgodnego z podobny, starsz% o szesč wieków wiadomosciq Prokopiusza, dotyczacq Slowian poíudniowych. Nie ina potrzeby dopatrywania sie. tu — jak chce Brückner — wplywu pogladów chrzešcijaňskich, skoro bóstwa najwyžsze istniaíy w licznych religiach pogaňskich. Tym bóstwem naczelnym Slowian wczesnohistorycznych byl wedlug wszelkiego prawdopodobieňstwa Swaróg —■ Swarožyc.
Z kultem sloňca laczy tež Brückner czešč Dadzboga, boga ognia, po-swiadczonq žródlowo jedynie u Slowian wschodnich, gdzie nazywany on jest synem Swaroga. Czy 'bóstwo to, którego imie oznacza: daj pomyál-nošc, szczeácie 6S, mialo istotnie charakter ogóbioslowiaňski, jest niepewne, a wystepowanie w Polsce imienia osobowego Dacbóg (z odmiennq piso-wnia), przytoczone przez Brücknera, jest zbyt slabá, wskazówka. istnienia kultu Dadzboga u Polán.
Z nazw innych foóstw czczonych na Pomorzu nadodrzaňskim i u Obo-drzyców, np. Swiqtowita, i Rujewita (w Ankonie na Rugii}, Trzyglowa w Szczecinie, Jarowita w Wologoszczy i u Slowian hawelskich, Pizamara i innych, žádna nie powtarza sie. u innych Slowian. Sa to widocznie požne mazwy regionálne o charakterze imion osobowych, które powstaly u naszych pobratymców zachodnich w czasie, gdy w Polsce i w reszcie Slowianszczyzny panowaio juž chrzescijanstwo. Brückner uwaža te bóstwa za identyczne co do istoty z czczonymi poprzednio Swarožycem i Swarogiem i tlumaczy powstanie nowych nazw w ten sposób, že na miejsce bóstw, które zawiodly Slowian zachodnich w ich rozpaczliwej walce o niepodlegíosc, zaczeto uciekač sie; o pomoc do pozornie nowych bóstw, a w rzeczywdstoáci wzywano tylko staré pod nowymi nazwami. Tak samo wieloglowoáé posagów tych bóstw jest, jego zdaniem, dopiero dorobkiem XI—XII w. 6«.
Nie wiemy tež nic pewnego, czy ludnošč prapolska czciía inne bóstwa poswiadczone žródlowo jedynie na Rusi, np. Rgla, Siema, Mokosz, Strzy-boga, Chorea i Welesa, ktorých kult u inas przyjmuje Brückner na pod-stawie wystepowania w Polsce nazw miejsoowych o brzmieniu pokrewnym imionom tych bóstw. A wiec czci Rgla, domniemanego bóstwa zboža, mialyby dowodzič nazwy Rgielska w pow. wagrowieckim, wymienionego juž w XII w., oraz Rgilewa nad Rguewkg, w pow. kolskim67, kultu Mokoszy, w ktorej Brückner dopatruje si? slowiaňskiej Wenery — nazwy taMe, jak Mokos, pow. sochaczewsSki, Mokossko ongiá w Leczyckiem, Mo-kobody nad Iiwcem w pow. siedlecflriím6S. Tak samo o czci Strzyboga
•s Dadž — do dawne brzmienie trybu rozkazuj a,cego od daé, a pierwlastek bog oznaczat plerwotnle szczeície, pomyšlnošo, dobra, dole, udzlal (A. Brückner: Stoumifc eiymoí. 6 . 33—34 1 84).
« Jeszcze dalej posunal sie Erwin Wienecke, kwestíonujac w ogóle Istnienie bóstw wleloglowych u Slowian zachodnich, (E. Wlenecke: Untersuchungen zut Religion der Westslauen.   Leipzig 1940).
«? A,   Brückner:   Stoumifc etymol. s. 45S;   tenže:   Mitologia ílouiianska s. 93. RA.   Brückner:   Mttoloola stowiaftska s. 89.
350 ~
w Polsce ma swiadczyc nazwa wsi Strzyboga kolo Skierniewic, a Karsy w pow. pleszewskim kojarzy znów autor ten z kultem Chorsa, który, zda-niem jego, byl može bóstwem ksiežyca. Ale sam fakt, že wszystkie te bóstwa nie sa poswiadczone vf žadnego innego ludu slowiaňskiego poza Rusiq, skíania do ostrožnošci, a opieranie sie, ■— w braku innych swiadectw — wylacznie na imiennictwie miejscowym, pochodzacym rzekomo od nazw dawnych bóstw, uznac nálezy za bardzo ryzykowne69.
Z wyžej wymienionych bóstw, czczonych na Rusi, jedynie Welesa (Wolosa) uznac možná z pewnym prawdopodobieňstwem za bóstwo ogólno-slowiaňskie. Janko a poczatkowo Niederle uznawali Welesa za boga stád, wywodzac nazwe jego od nazwy wolu, czemu Brückner przeczy, twierdzac, že tego charakteru nabral on dopiero w XI w. pod wplywem áw. Wlasa (Blažeja). Laczac nazw? te. z Mtewskim wyrazem „weles" = dusza, „welinas" = diabeí, „welena" = darň itd. 70 i z czeskimi wyraže-niami z XVI w.: „k velesu" (= do czorta), „ki veíes?" (= jaki diabeí) 71 skíania si? Brückner do uznania Welesa za bóstwo podziemi, krainy umar-lych. Na poparcie tego przypuszczenia przytacza wiadomosc Herborda (III, 24), autora jednego z žyciorysów éw. Ottona Bamberskiego, že w Wo-hnie, którego nazw? laczy Brückner z Welesem, oddawano czesc najwyž-szq bóstwu umarlych, przez autora niemieckiego názwanemu z grecka Plutonem72.
c. Kulí public zny
Niewiele tylko posiadamy swiadectw bezposrednich, pouczajacych nas, w jaki sposób nasi przodkowie pogaiíscy oddawali czesc swoim bóstwom i démonom. Miejscami kultu publicznego byly U Slowian zazwyczaj -g'a j e áwiete lub kepy odwiecznychv drzew, przede wszystkim debów Í lip, uwažanych za siedziby bóstw. Taki gaj, zwany Swietobór, od wieków nie tykaný siekier^, opisuje u Poíabian Tháetmar. Kronikarz czeski Kosmas podaje wiadomosc o wycieciu i popáleniu w r. 1090 przez Brze-tyslawa II gajów czy drzew czczonych w wielu miejscach przez Czechów, a w Bulgarii czy na Wielkorusi takie gaje, síužqce teraz oczywiscie juž kultowi chrzescijaňskiemu, zachowaly sie do dzdsiaj73.
W takdch gajach lub kepach drzew staly nieraz pos^gi bóstw, które zachowaly si? w küku máejscowošciach zachodniej Slowianszczyzny.
«» Na tej samej bowlem podslawle možná by z nazw Lelów, Lelowlce Hp. wnioskowač o kulcle bóstwa Lela u Polán, z nazwy Marzenln o czci Marzany, z nazwy: Lada, tady, Ladzln o kulcle tady ltd., 1 w ten sposób mozna by udokumentowač istntenie znacznej czešcS rzeko-mych bóstw ulugosza 1 jego nastepcow, ktorých autentycznošó Brückner slusznie kwe-stlonuje.
10 A.   Brückner:   Mltolooltt stotofaňsfco s. 84 n. "A.   Brückner:   mieje Kultury polskiej I s. 154. 'ZA.  Brückner:   Mltoioplo sloujiortsko s. 85—86. M K.    Moszyriski:   Kultura ludotoa Slouiian I
249,  wyraía  przypuszczenle, že
ogólnoslowlaňskl wyraz gaj oznaczat plerwotnle wlasnle miejsce kultu pogaťisklego
351
Známy' je z Behren-Lůbchin w dawnej ziemi Obodrzyców, z Alt-Friesack w pow. rupiňskáim na terenie Luciców, w dzisiejszej Brandenburgii, a sama_ gtowe. podobnego bóstwa, osadzona. ongiá na oddzieLnie wykonanym tulo-wiu lub prostým slupie, znaleziono w jeziorze jankowsikim kolo Pakoéci, w pow. mogileňskiin w Wielkopolsce (rys. 294)li. Jest to gíowa meska z w^sem i przystrzyžona. brod^, wyrzežbiona z dubiny. Na Slasku oárod-kiem kultu pogaňskiego byla góra Sleža (Sobotka), w Wielkopolsce zape-wne Gniezno. Poza tym áladami istnienia innych podobných miejscowošci moga. byc nazwy miejscowe, jak Modla, Modlica itp., wyraz modla bowiem — wedlug Brúcknera ■— oznaczal dawniej ofiare. calopalna., šwia-tynie. pogaňskq, a nawet balwana7B. W gajach staly zapewne jakieš oltarze, može w postaci wielkich glazów z ' naturálnymi wydraženiami (miseczkami), które tu i ówdzie do niedawna byly przedmiotem czci. Takim oltarzem byl može dužy glaz narzutowy pod wsia^ Kol-biela. nad Swidrem w Siedleckiem, w* którego eliptycz-nych zaglebieniach lud okoliczny w pierwsze swieto Wielkanocy skladal resztki éwieconego i pieniadze, oraz czczony równiež kamieň w Kaliskiem, z wkl^sloá-cia. zwana. wanienk^ Matki Boskiej, odwiedzany w áwi^to Narodzenia Matki Boskiej 70.
O ile u innych plemion polskich czczono bóstwo pod golym niebem, to u Pomorzan, wystawionych na wieksze wplywy obce, ale wyróžniajacych sie. tež wyžszym • na ogól poziomem kultury, istnialy drewniane áwiatynie: kqciny (zazwyczaj mylnie gontynami zwane) wznoszone przewažnie w wiekszych grodach. Byly one bogato zdobione rzežbami i malowidlami odpornými na wplywy atmosferyczne i budzily szczery podziw ogladajacych je kronikarzy niemieckich i dunskich. Staly w nich posqgi bóstw, rzežbione z drzewa, z ozdobami ze srebra i zlota. Szczeciňski Trzyglów, nazywany tak od swoich trzech glów, mial wasy srebrne, a na oczach i ustach przepaski zloté. Maly posa.g bóstwa w Wolinie byl caly szczerozloty. Czterotwarzo-wa figura Swietowita w Arkonie na Rugii, wyobražona w szacie siegaja-cej do goleni, trzymala^w prawej re.ce róg z rozmaitych kruszców wy-konany i napelniany co rok przez kaplana; lewa. reke. opierala ona o bok, obok posa.gu zas ležal m. in. ogromny miecz z pochwa. i rekoješcia,, zdo-biona. srebrem, oraz uzda i siodlo bóstwa. Šwietowit mial pošwieconego sobie bialego konia, užywanego do wróžb, na którym wyježdžaí nocq,
294. Glowa posq-gu drewmanego z Jankowa, pow, mogileúski
i* Glow<; podobny znaleziono tež w Merseburgu.
WNatomlast   TJrbaňczyk   uwaža wyraz modla w znaczenia balwana za pozyczke. V>Hs\£)   ■UrbaAciylc!   z  <to?"V«h stosunkóto jqzykowych polsko-czesfcicfc. Kraków '« K.   Moszyhskj:   Kulturo ittdoton.Slůtvian II h. 5ib......
352
aby stawaé do walki. Koň Trzygtowa szczeciňskiego byl czarny i služyl równiež do wieszczenia.
Kult   bóstw polegal na modlitwach, ofiarach, wspólnych ucztach i wróžbach. Pošrednikiem miedzy bóstwem a ludžmi byl kaplan-ofiarnik, zwany zerzec. Praslowiaňski ten wyraz, užywany u nas do XV w., pocho-dzi od czasownika žrzeč = slawič, wzywač; žalem jedným z glównych obowiazków žerca byla modlitwa, wyslawiajaca bóstwo i wzywajaca jego pomocy.  Zerzec musial byé obdarzony wymowa, i dobra, pamiecia., žeby nie pomýlil sie^ w wyglaszaniu modlitw ustalonych tradycja. i nie pominul niczego wažnego w swoich prosbách. Po wypowiedzeruu modlitw žerzec skladal ofiare, zwana. trzeba lub obidta. Wyraz trzeba pošwiadczony jest w znaczeniu oíiary pogaňskiej u Síowian zachodnich juž przez zápisky z r. 785 w kapitularzu paderborneňskiím (třeba)17. Sadzač ze znaczenia, jakie imaja. slowa ■pokrewne w innych jezykach slowiaňskieh i aryjskich, wyraz ten oznaczal zapewne to, czego bóstwo potrzebowalo, a wiec ofiare; obowiazkowa., nalezna bóstwu z okazji šwiat. Obiata oznaczala pierwotnie tylko obietnic?, šlubowanie uczynione w chwili tirudnoéci czy nieszcz^šcia, z czasem nabrala jednak znaczenia obiecanej ofiary, a w koňcu oíiary w ogóle. 'O Slowianach poludniowych pisze w VI w. n.e. Prokopiusz, že ,:gdy smierč im juž pod nogami grozi czy to w chorobie, czy w walce, álubuja. w razie wyjácia, že natychmiast za dusze. bogu ofiare uczymia.; gdy wyjd$, ofiarujg, co obiecali, i mniemaja, že okupili zbawienie ta. ofiara.".  O ile wiec trzeby mialy, jak sie. zdaje, charakter ofiar slalych, zwiazanych z pewnymi swietami dorocznymi, to obiaty byly raczej okolicz-nosciowe.
Do najdawniejszych przedmiotów ofiar dla bóstw naleža. tzw. pierwo-ciny, tzn. -pierworodne jagni§ czy ciele, pierwszy snop zboža czy siana, pierwsze owoce z sadu itd., a nawet pderwsze uzbierane w roku jagody czy grzyby. Ofiarowywano je bóstwu, które užyczylo plonu, aby zjednač sobie dalszq jego žyczliwosč. Oprócz plodów rolnych i zwierzat skládáno tež zapewne jako ofiary miód, kolacze, plotno, ryby itd. Po stwierdzeniu przez žerc^, že bóstwo ofiary przyj^lo, nast^powala uczta (pír), w ktorej spožywario czeáč darów ofiarnych, polaczona z plasami i spiewamd. Ostatní^ pK>zostalosci^ takich uczt byly .rnože tzw. bože obiady, tj. wspólne biesiady wyprawiane u nas jeszcze w XIX w. przez osoby prywatne dla -a'proszenia sobie laski božej lub przeblagania boga za winy.
Glówne áwi^ta wiqzaly síq može u ludnosci prapolskiej, jak u innych ludów, z wiosennym i jesiennym zrównaniem dnia z noc%, oraz z letním i zimowym przesileniem slonecznym. Pozostaloácia. takich uroczystosci letních jest przypuszczalnie dzisiejszy obchod Sobotek, zwiazany obecnie z wigilia. éw. Jana (23 czerwca). Zabytkiem poganstwa jest zapewne pálenie ogni sobótkowych, maj^cych — jak sie. zdaje — na celu „wzmocnienie
51 A, Brückner: Sloumik etymol, s. 580. Kultura — 23
~ 353
sily ognia niebieskiego" 78. Ongiá može nazywano te ognie /eres, jak zowia. si? one do dziá np. u Slowericów79.
Uroczystosc jesienna laczyla si? z ukoňczeniem žniw i miala charakter podziekowania bóstwu za udzielony urodzaj i prosby o jeszcze wieksze zbiory w roku nastepnym. W Arkonie rugijskiej kaplan Swietowita w eza-sie.tej uroezystosci stawal za ogrotmnym kolaczem rniodowym i zapytywat lud žebraný w áwiqtyni, czy go widzi. Ježeli odpowiedziano potakujaco, prosil boga, by go w przyszlym roku wcale nie widziano, tzn. žeby urodzaj byl wiekszy i odpowiednie wieksze pieczywo ofiarne. Poíiiewaž bar-dzo podobne zwyczaje przechowaly si? do niedawna u Hueulów i na Bialorusi, možná przyjaó, že byla to uroczystoác ogólnoslowiaňska, a zatem znaná tež plemionom polskim. Stabe slady pogaňskiego éwi?ta jesien-nego przetrwaly može w dožynkach i w pewnych obrzedach, przeniesio-nych na Bože Narodzenie (rola slomy i siana w wieczerzy wigilijnej, obsy-pywanie owsem w dniu sw. Szczepana dla zapewnienia bogactwa i pornyál-noád)89.
Uroczystoác zimowa, obchodzona, byč može, 22 grudnia, w dniu zimo-wego przesilenia síonecznego, w którym witano zapewne slorice idace na lato, zwala si? može u Praslowian kraczunal, jak do dzdá zowia, przesilenie zimowe i przypadaja.ee na ten ezas áwieta Božego Narodzenia Slowianie poludniowi, a dawniej i Slowianie wschodni. U plemion .polskich uroczystoác ta miaía tež nazwe gody*2, jak wynikaloby z ludowej nazwy Božego Narodzenia. Swi?to wiosenne, obchodzono pierwotnie okolo 21 marca, pošwieeone ezed zmarlych, przeniesiono póániej na chrzescijaň-skde áwieto zmartwychwstania 83. Pozostaloácia, owego áwieta wiosenňego sa. — jak si? zdaje — jajka wielkanocne, w których Brückner dopatruje si? zwiazku z kultem przodków84, gdy Moszyňski uwaža za možliwe, že áwiecone stanowi pozostaloáci dawnej pogaňskiej ofiary wiosennej, skladanej ziemi M.
Niezaležnie od wsrxjmnianych tu stalých šwia.t odbywaly si? žertwy oraz zwi^zane z nimi uczty i wróžby takže przed wyruszeniem na wy-praw? wojenna. oraz w razie kleski glodu, pomoru, suszy czy powodzi.
Oprócz obiat skladaných ezezonym publieznie bóstwom przodkowie nasi obdarowywali ofiarami takže rozmařte žywioly, przede wszystikim
'» J. Lcgowskl: Bóstwa i wíerzenia rellgijne Siomian lechicfcich. (Roczn. Tow. Nauk. w Torunlu, t. XXXn s. 37).
'» A. Brückner; Slouinifc etymol. s. 214; K. Moszyňski: Kultura ludowa Sío-UJian II I. 153.
so j. s.  Bystrou:   Kultura ludowa, Warszawa 1946 s. 151.
«I A. Brückner; Sioumik etymol. s. 214. Nazwa ta, poehodna od kroezyc, može sie wlazat z przekonanlem, že odtad przybywa dnia „na kurzy krok" (por. wyžej). (Natotniast Vondra k uwaža kraezun za požyczke; rumuňsko-wtoska. (Vergleichende Slawische Grammatik la, s. 550).
52 Od j.god'4 m ezas, pora, rok.
53 Por. dawne pálenie ogni dla dusz (grumadek) w wlelkl Czwartek (s. 337) i przygoto-wanie Im lažnl w ten dzleň (tamie) itd.
m Može w zwiazku z dawnyra zwyczBjem taczania písanek na mogilach. as K.   Moszyňski:   Kultura tudouia Siotutan ir s. 516.
wode, wiatr, ogieň, ziemi? i glazy (co do niedawna przetrwalo nawet u Slo-wian zachodnich), wrzucajac dary do rzeki czy jeziora, na wiatr, w ognis-ko, zakopujac je w ziemi? lub skladajac je w zagl?bieniach glazu. W obr?-bie domu otrzymywaly ofiary démony domowe, rodzanice, a nieraz i dusze zmarlych, dla których poza tyiŕn wystawiano pokarmy d palono ogniska na žalach (cmentarzach),
Wažna_ cz?šcia. skladowa. kultu byly wróžby. Wyraz wróžyč laczy Brückner z pniem „werg-", oznaczajacym rzut, tkwiacym m. in. w ezaso-wniku wierzgač — rzucaé nogami80. Istotnie tež wedlug swiadectwa Saksona Gramalyka wróžba w Arkonáe na Rugii polegala na rzucaniu trzech deszczulek, z jednej strony bialych, z drugiej ezarnych. Te desz-czulki nazywali Slowianie érebami (pierwotnie žrzebami) lub wróžbami, coámy póžniej zastajpili niemiecka. požyczka: los („Los"). Ježeli upadly one bialq strona. ku górze, wieszczylo to powodzenie, gdy zas czain^, oznaezalo to wróžb? ráepomyáln^. Podobne wróžby znané tež byly po-gaňskim Litwinom, a dziš jeszcze wróža. u nas dziewczyny z položenia rzucanego obuwia, kiedy i w jaka. stron? wyjd^ za mqž. Uderzaja.ce jest, že zupelnie podobny sposób wróženia pi-zy pomocy deszczulek stosowala, wedlug Tacyta, juž w I w. n.e. ludmošé germánska (rozdz. X).
Inna. slowiaňska, inazw^ wróžbiarza jest wolchw, któr^ Brückner wywo-dzi od „vlchn^ti" = pomrukiwac, objasniajae ja. przytoczeniem (za Thiet-marem) spôsobu wróženia stosowanego przez kaplanów Swarožyca w Rad-goszczy. Kaplani tamtejsi, siedza.c i kolejno porrirukujac, rozkopywali ziemi? z drženiem i po wloženiu w dolek wróžb, czyli losów w postaci paleezek znaczonych, przykrywali je darnia. zielona.. Po pewnym ezasie wyjmowali losy i stwierdzali wynik wyroezni bóstw ,podziemnych. W razie pomyšlnego wyniku nast?powala druga wieszczba za poérednietwem konia Swarožyca, a ježeli i tu byl wynik dodatni, wierzono, že dane przedsiewzi?cie si? powiedzie. U Pomorzan w Szczecinie do podobných wieszczb služyl ezarny koň Trzyglowa, którego prowadzono poprzez dzie-wi?č oszczepów, položonych rzedem na ziemi w równych odleglošciach. Zreczne wyminiecie oszczepów oznaezalo pomyslný, dotkniecie zaá którego z nich — niepomyálny wynik wróžby. Takže sposób wróženia przy pomocy koni znaný byl wedlug Tacyta juž we wczesnytm okresie cesarstwa rzymskiego u Germanów.
Z reszty Polski nie posiadamy niestety žádných wiadomoáci o wróž-bach dokonywanych przez kaplanów87, natomiast zachowaly si? wáród lu-du liezne przežytki praktyk wróžbiarskich uprawianych ongis przez wró--^'éów, nie b?da.eych žercami (kaplanamá), wróéki oraz ogól ludnoéci. A wi?c
"•A.  Brückner;   Sloumtk etymol. s. 618 1 632.
si Jedynie w niektorých nazwach mlejscowych — takich Jak Wróžnagóra pod Bronowica-ml, na przedmlešciu Krakowa, a byč može takže w Innych, 1ak Róžopole. Kóžany, o ile. Jak przypuszcza Brückner (Stotoník etymot. s. 521), powstaly one istotnie z pienvotnych form Wróžopole, Wróžany — mogly zachowaé sie ílady miejsc, gdzle spetnlano wröiby pu-bliczne.
354-
-355
wierzono w sny wieszcze oraz w znaki wr ožehne, np. kichnietie, dzwonie-nie w uchu, swedzenie dloni, potknietie si? itd. Wyruszajac w podróž lub przygotowujac wypraw? wojenna. badáno kierunek lotu albo glosu ptaków, szczególnie kukulek, dáetiolów i bocianów. Odezwanie czy ukázanie si? ptáka z prawej strony bylo zoakiem pomyslným, z lewej zaá strany — zwiastunem nieszcz?stia. Kázania polskie z XV w. gromia. podobne wierzenia u naszego ludu, a te same przes^dy pietnuje žródlo wcze-ániejsze, znané z odpisu z XIV W. na Rusi. Specyficznie slowiaňskie sa^ wróžby dotyczace przebiegu zimy, opierané na ksztaltach šledziony wieprza, zabijanego jesienia. lub przed Godami.
Inne wieszczby, powszechnie stosowane do dziá w Polsce, rnaja, na celu odkrytie zlodzieja. Wróiy si? wtedy z drgni?č przetaku zawieszonego na wbdtych weň nožycach, na nitce czy na palcu wróžki. W wypadku choroby, której przyczyne upatrywaino w zaleknieciu, wróžono z ksztaltu figur utworzonych z wosku czy oíowiu, lanego na wod?, które wskazywaly, czy žródíem przestrachu byl czlowiek, pies, czy inne zwierze. O podobných wróžbach z lanego oíowiu wspornánaja. u nas kázania z XV w., zaznaczajace, že odlewy przywiazywano chorému do szyi, podobnie jak to robia, dziá jeszcze w Bulgarii,
Szczególna. skíonnoáč do wróžb okazywala imlodziež, przede wszyst-kim dzdewczeta, pragnace dowiedzieč si?, kiedy i za kogo wyjda. za maž. W tym celu wpatrywaly si? one w nocy przed Božym Narodzeniem czy Nowym Rokiem w przer?bel lub w studni?, aby ujrzeč w niej twarz przy-szlego meža, albo tež zanurzaly r?k? w przer?blu lub w wolnym od lodu miejscu rzeki, aby znaležč jakiá przedmiot, i zaležnie od tego, co wylowily, snuly wróžb? o czasie. zamažpójácia czy zawodzie przyszlego m?ža. Po-krewny charakter ma wróženie z wybranych po ciemku w przeddzieň wspomnianych šwiat przedmiotów, np. drew ze štosu czy drewnika, przy czym liczba parzysta ma charakter pomyslný.
Bardzo rozrx>wszechnione byly tež wróžby z ruchu wianków, rzucanych przez dziewczeta na wod? w wigih? áw. Jana, uprawiane u nas do dnia dzdsiejszego. Z tymže dniern zwiazane sa. tež wróžby z kwiatów czy zióí rwanych dla každego domowndka osobno i przechowywanych w domu przez noc šwietojaňska.. Czyj kwáat przechowa si? w éwiežyin stanie lub rozkwitnie, ternu wróžy to zdrowie i powodzenie, zwiednietie zas oznacza chorob? i smierc. Do wróžb tych užywa si? dzis w pomocnej Polsce czabra ogrodowego (Satureia Hortensia) albo przymiotu groniastego (Eri-geron acer), który z tego zapewne powodu nazywa si? u ludu z okolicy Tykotina wprost dolq.
Na dmie wiary we wróžby, sny wieszcze itd. tkwi — jak 6Í? zdaje — przekonanie o interwencjj dusz zamarlych czy biesów (demonów), dlatego tež wróžby odbywaja. si? cz?sto w nocy i uprawia si? je w takich okre-sach roku, jak áw. Jan czy Bože Narodzenie, kiedy duchy gromadnie kraža, w pobližu domów. Ludzi, obdarzonych zdokioácia. wieszczenia, proroko-
356 ~
wania, nazywali Polanie vrróiami, wróžkami, wieszczami, wieszczycami , wreszcie prorokami (od przerzekania = przepowiadania), a zjawisko wróžebne okreálali jako wróžbq.
d. M a g i a
Oprócz wróžb duža. rol? w kulturze duchowej ludnošci prapolskiej od-grywaly rozmaile praktyki magiczne i czary.   W przeciwstawieniu do religii   w   ácislym   znaczeniu   tego   slowa,   polegaja.cej   na korným stosunku do bóstwa, cd którego wierzacy czuje si? zaležny, magia usiluje sama oddzialywac na przebieg zjawisk przez pewne íajemnicze zabiegi czy slowa i wprzagnac w ten sposób przemoca. áwiat duchów i demonów w swoja. služb?. Pomijajac zabiegi magiczne odnoszace si? do žytia to-dzinnego, które omówimy w czeáti III, przytoczymy tu tylko kilka prak-tyk tytulem przykladu. A wiec przodkowie nasi wierzyli prawdopodobnie, že dla uwolnienia czlowieka od choroby wystarczy przewlec go przez szpar? w rozszczepionym zdrowyrn drzewie, najcz?áciej d?bie, aby zdrowie drzewa udzielilo si? chorému. Praktyka ta jest widocznie prastará, skoro w j?zyku praslowiaňskim wyraz zdrowie wywodzi si? wprost od drzewi "9, a podobnie i w niektorých innych j?zykach nazwy sily i zdrowia pochcdza. od nazwy drzewa.  W czasie dlužszej suszy palono ogniska na dworze, gotujac na nich wod? w koLlach w celu wywolania lub wytworzenia chmur deszczowych przez wytwarzanie pary wodnej.   W przeciwstawieniu do tych i innych praktyk magicznych raie szkodzacych innym uprawiano tež zabiegi szkodliwe dla bližních, czyli czary.   Wáród róžnych sposobów czarowania wymieniamy puszczanie czarów z wiatrem, zadawanie ich w jadle czy nápoju, rzucanie zaczarowanych przedmiotów na drog? czy na pole, zakopywanie ich pod podwalinami domu, wia/zanie w?zlów w zbo-žu, sprowadzaaiie jakiegoá nieszczeácia przez wymawianie jakiegoá slowa lub slów itd.   Chcac ukaraé zlodzieja, który zgubil cz?ác ubioru, bito odziež, wierzac, že zlodziej odczuwa razy na wlasnym ciele, lub tež za-•kopywano ja. w ziemi?, žeby spowodowaé ámierč zlodzieja.  Tak samo wierzono, že cokolwiek zrobi si? z wlosami lub paznokciami jakiegoá czlowieka, odbije si? na nim samým.  Nie mniej grožne byly praktyki dokonywane na czyimá rysunku czy wyobraženiu, a nawet nie posiadajac podobizny czy szczatków ubioru, wlosów lub paznokti osoby, której chciano zaszkodzič, možná bylo spowodowaé jej ámierč np. przez p?kni?-cie jelit, ježeli si? z mysla. o niej przeci?lo bicz lub powróz zlcžony w kil-koro. Bardzo rozpowszechnione bylo tež odbieranie mléka cudzym kro-
8S Wróž oznacza Jednak lafcie lekarza (»or. wyie]) lub czarownlka, zajmujqcego 5.<; czaraml na požytek bllf.nich, wiesznz 1 wleszczyca zaá równoczešnie oznaezaja czarowntków lub czarownlce. a w nowszych czasach nabratý u ludu znaczenia uplora, upiorzyey.
ti a.   Brückner:   Slownlk etymol. s. 650.
~357
wom i przenoszenie go na wlasne, co robiono np. biorac ziemi? z? áladów tych krów i dokonywajac nad nia. czarów, oraz na wiele innych sposobów, Wobec powszechnej u naszych pogaňskich przodków wiary w potege czarów i uroków, W kraženie po áwiecie dusz zmarlych i licznych, prze-wažnie zlošliwych demonów (biesów), zaludniajacych domy, pola, lasy, wody i powietrze, trudno si? dzáwié, že starali si? oni zabezpieczač wszel-kLmi sposobami przed ujemnymi wplywami zlých mocy. Istnialy wi?c liczne zákazy magiczne, majace na celu ochron? przed zlými silami. Nie wolno bylo np. przekraczac przez dziecko, bo przestanie ono rosnač, ani tež przez trupa, bo stanie si? upiorem. Kobiecie brzemiennej nie wolno bylo jeáč mi?sa zajeczego, bo dziecko jej byloby bojažliwe. Nie wolno bylo pracowač w poludnie ostrým narzedziem, aby nie zranič dusz, kra-žacych w tej porze po polach.
Poza podobnými i wielu innymi zakazami stosowano rozmařte prakty-ki i šrodki odwracaja.ce zle wplywy (tzw. árodki apotropeiczne). Odstra-szano wiec zlo za pomoca. halasów czy wyímachiwania ostrými narzedziami, broniono sie przez noszenie przy sobie lub zatýkanie w drzwiach i oknách galea roálin kolacych, np. čierni, tarniny, szypszyny (dzikiej róžy), gíogu, dalej galazek jalowca czy lodyg ostu 90, i atosowano wszelkie inne ostré i kalecza.ce przedmioty, np. želazne igly, szydla, nože, sierpy, siekiery itd,, a takže kly i rogi, szpony czy pazury zwierz?ce. Z?by przedziurawione spciykamy nieraz we wczesnosredniowiecznych grobach i osadách plemion polskich (por. wyžej s. 162) jako czeáci naszyjników. Bronily one wlasci-ciela czy wlascicielk? nie tylko przez swa. ostroác, ale i przez sil? zwie-rzat, z których pxxrhodzily, stád tež cz?sto jako amuletów užywano kíów niedžwiedzia czy wilków. O noszeniu przez hidnoéč nadbaltyck^ naw?zów w postačí figurek dzików wspomina juž Tacyt w I w. n.e. (rozdz. 45). Jako obrona przeciwko zjym mocom síužyly tež árodki parzace i gryzace, jak ogieň i dym, przedmioty o ostrým smaku czy zápachu, jak sól i czos-nek, dalej budzace wstret, jak kal zwierzecy czy ludziki, zamykajace dostup, jak pasy, laňcuchy, wieňce, pierscienie, wymiataja.ce, jak miotly, wreszcie rozmaite kwiaty i ziola, szczególnie klujace (oset, tarnina itp.), parzace (pokrzywy), odurzajace (bagno) i gorzkie (piolun). Z wykopalisk w Gdaňsku 91 známy 4 woreczki kultowe z tkaniny welnianej zawierajace najcz?áciej mech, w jednym wypadku zas kiel bobra z otworem do za-wieszania, ulamek kražka bursztynowego i troch? nici welnianych. Jeden z woreczków z Opola 92 zawieral nieokrešlone bližej szczatki roálin. Zapew-ne woreczki te služyly jako amulety, podobnie jak kaptorgi metalowe. Osobno wspomnieé naležy o zabezpieczaniu si? przed zlem przez ota-
»n Zapewne tej rlomníemanej wtašciwoáci odstraszania zlých duchów zawdziqcza swq nazwQ rožlina: ezartoploch.
»i J. K a minská, A. N a h I] k: WióJcieitnictuns odítriskie X—Xíří 10. s. 104, rys. 18, B, 128, 145 i 229, rys. 87.
»s G. Sage: Die Gewebe aus dem aíteit Oppeln (Altschleslen VI s. 322 n. szczególnie 324—327. tabl. XXXIV 1—2). Sprawozd. Arch. VI, s. 121, 124 1 125, rys. 8, 3—4.
358 ~
czanie si? kolem magicznym nakresleným np. nožem, toporem czy glownia plonqcq na ziemi czy w powietrzu, a takže o praktykach majacych na celu oszukanie zla, np. przebieranie si? položnej w stroj meski, pozorná sprzedaž dzieci czy maskowanie (np. przy tryžnie, por wyžej s. 337). Charakter magiezny mialy tež byč može dwa phallusy drewniane odkryte w studni wykopanej w grodzie leczyckim 9:J.
Rozmaite z tych srodków i zabiegów magieznych služa nie tylko ochro-nie od czarów, uroeznych oezu i demonów, lecz takže do rozpedzania chmur burzowych czy gradowych, .do odstraszania zwierzqt drapiežnych, zlodziei itd. Praktykom i árodkom magicznym obronnym czy odwracaja.-cym zlo odpowiadajt) inne, majace na celu zapewnienie pomyšlnošci. Wažna. vol? odgrywalo tu niewatpliwie jajko, przede wszystkim jako sie-dziba ukrytego žycia, ale i z innych wzgl?dów. Swiadectwem znaezenia jajka sa. m. in. wspomniane wyžej pisanki gliniane z barwnq polewq, znaj-dowane ezasem \v grobach9i, oraz zwyczaj wkladania do grobów nieraz zwyklych jaj kurzych a*. Innym šrodkiem dajacym nowe žycie, udzielaja-cym plodnošci itd. jest róždžka wiosenna, zwana u nas pomlošciq"9, która. uderza si? wiosna. drzewa owocoweoraz bydlo wyp?dzane po raz pierwszy na pasz?. PlodnoÉč zapewniaio tež obrzucanie nowožeňców ziarnkami maku czy zboža i sádzanie ich na kosmatej skórze, co pozostaje niewatpliwie w zwiazku z ogromna^ liezbq ziamek w makówce czy klosie i wlosów w kožuchu. Szcz?šcie przynosi np. galazka czterolistnej koniezyny, ždžblo z podwójnym klosem czy zroáni?te z soba. owoce.
Innych árodków magieznych užywano do wzniecenia milosci. Obok košci i ezeáci ciala rozmaitych ptaków, noszonych przy sobie, služyly do tego celu ziola, przede wszystkim nasi?žrzal {Ophioglossum vulgatum) i lubezyk (Ligusticum levisticum). Nasi?žrzal zwal si? pierwotnie nasi?-žrza, co oznaeza, že po jego užyciu b?dzie wehodzaca w gr? para na si? žrzeč, czyli patrzeč. Nazwa lubezyka, pozornie calkiem przejrzysta, nie po-chodzi jednak, jak si? zdaje, od lubienia, lecz powstala z laciňskiej nazwy tej rošliny: „levisticum", stád brzmiala ona pierwotnie lubszczek, lubsz-czyk. Cz?stowaly tež dziewcz?ta upatrzonego mlodzieríca kolaczem czy jablkiem noszonym pod pácha., lub wodq, w której si? myly.
Umiano jednak w razie potrzeby powodowač równiež ostudzenie (ostroezenie) milošci jakieš osoby ku drugiej. Služyl do tego celu kozlek, czyli odolán (Valeriána officinalis), którego nazwa polska uchodzi za tlu-maezenie z laciný (odoléti = zwyckjžač, znaezy tyle, co valere). Ježeli tak bylo istotnie, to požyczka ta si?ga chyba bardzo dawnych czasów, o czym šwiadczy imie Odolán 97 oraz nazwa miejscowa Odolanów.
93 Studia tli s. 289. tabl. 143 a-b.
01 Kaldus   (W.   Lisa:   Kultu, o Pomorza s. 260), Lutormersk (Matena!« I s. 134). es Brzeí6 Kujawski w pow. wloclawskim 1 Koňskie. trn A.   Brückner:   Dsieje kultury polskiej I s. 165. 6> W Czechach  imie. Ociolan wystepuje juž w r.  loas (W. Slowlaňszezxjzny půIn.-zdcJt., t. 2, Poznaň 1889, s. 577, przyp. 274!.
w n.
Boguslawskl: Däiejc