1
13/2015
Journal of Urban Ethnology 13/20152
Redaktor naczelny: dr hab. Róża Godula-Węcławowicz, prof. nadzw. (etnologia)
Sekretarze redakcji: dr Ewa Baniowska-Kopacz (etnologia); dr Maria Godyń (etnologia)
Redaktor tematyczny: dr hab. Grażyna Ewa Karpińska, prof. nadzw. (etnologia)
Redaktor językowy: dr hab.Teresa Smolińska, prof. nadzw. (filologia polska)
Rada naukowa:
dr hab. Marcin Brocki (Uniwersytet Jagielloński, Kraków); Dr. Iwona Dudek-Blaise (Centre
national de la recherche scientifique,Marseille); doc.Ph Dr.Jan Horský,Ph.D.(Univerzita Karlova
v Praze, Praha); Ph.D. Laura Koloski Assoc Prof (University of William&Mary, Williamsburg,
VA, USA); prof. dr hab. Aleksander Posern-Zieliński (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu); PhD Agnieszka Sadrei (British Archaeological Association,Londyn); Peter Salner,
PhDr., DrSc. (Slovenská akadémia vied, Bratislava); doc. PhDr. Blanka Soukupová, CSc. (Univerzita
Karlova v Praze,Praha); prof.dr hab.Franciszek Ziejka (Uniwersytet Jagielloński,Kraków)
Zespół recenzentów:
dr hab. Marcin Brocki; dr hab. Anna Czajka-Cunico prof. nadzw.; dr hab. Dagnosław Demski,
prof. nadzw.; dr hab. Wojciech Dochnal, prof. nadzw.; prof. dr hab. Mirosława Drozd-Piasecka;
dr hab. Andrzej Gaczoł; prof. dr hab. Iwona Kabzińska; dr hab. Katarzyna Kaniowska, prof.
nadzw.; prof.dr hab.Ryszard Kantor; dr hab.Jolanta Kowalska prof.nadzw.; Daniel Luther CSc.;
prof. PhDr.Nina Pavelčíková,CSc.; dr hab.Adam Pomieciński; prof.dr hab.Marek Szczepański;
dr hab. Ryszard Tomicki, prof. nadzw.
Koncepcja okładki: Róża Godula-Węcławowicz
Autor zdjęcia na okładkę: Mirosław Mrozik, www.mrozilla.pl
Korekta: redakcja i autorzy
Tłumaczenia i korekta abstraktów:Klaudyna Michałowicz; korekta artykułu Kláry Brožovičovej
i Jany Pospíšilovej: Jana Pospíšilova (native speaker); korekta artykułu Ivana Murina oraz Juraja
Janto: Anna Hlôšková (native speaker)
Adres:
Redakcja Journal of Urban Ethnology
Pracownia Etnologii w Krakowie
IAiEPAN
ul. Sławkowska 17
31-016 Kraków
Polska
e-mail: jue.etno.pan@gmail.com
tel. : +48 12 422 48 65
www.iaepan.edu.pl/journal.html
PL ISSN 1429-0618
Opracowanie graficzne, skład: Drukarnia Ekodruk
 3
13/2015
Kraków
Journal of Urban Ethnology 13/20154 Journal of Urban Ethnology (12)4
Tom został dofinansowany przez Instytut Polonistyki i Kulturoznawstwa Uniwersytetu
Opolskiego
JUE znajduje się na liście ERIH od roku 2007 w grupie najważniejszych czasopism narodowych
w danej dziedzinie nauki – kategoria czasopism NAT.Zgodnie z aktualną punktacją Ministerstwa
Nauki i Szkolnictwa Wyższego za opublikowanie artykułu w czasopiśmie JUE autor uzyskuje
10 punktów.
Pismo założone w 1992 r., do 2001 r. wydawane przez Muzeum Niepodległości w Warszawie,
następnie do 2010 r. przez Polskie Towarzystwo Etnologii Miasta. Od 2012 r. prawnym właścicielem
tytułu jest Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Journal of Urban Ethnology © Copyright 2015. All papers are copyright to their authors and
Institute of Archaeology and Ethnology Polish Academy of Sciences.
SPIS TREŚCI – CONTENTS 5
SPIS TREŚCI – CONTENTS
Miasto z wojną w tle – Town with the war in the background
Róża Godula-Węcławowicz
„Plus ratio quam vis” i „Ne cedat Academia”. Uniwersyteckie dewizy z wojną w tle . . . . . . . . . . . . 7
Plus ratio quam vis and Ne cedat Academia. University mottoes with the war in the background
Renata Hołda
Czytanie Twierdzy Kraków.. .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .25
Reading the Cracow Fortress
Maria Godyń
Krzeszowicki pałac Potockich. (Nie)pamięć wojny .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 41
The Potocki palace in Krzeszowice. A (non-)memory of the war
Ewa Baniowska-Kopacz
U progu niepodległości ... Zamek prezydencki w Wiśle – zmienne znaczenia... .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 53
At the threshold of independence. The Presidential Palace in Wisła and its changing meanings
Katarzyna Marcol
Autoidentyfikacja cieszyńskich Ślązaków we współczesnym dyskursie publicznym.
Echa pierwszej wojny światowej... .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .69
The Cieszyn Silesians’ self-identification in the contemporary public discourse. Echoes of the First World War
Magdalena Sztandara
Brakujące światy. Miasto z perspektywy kobiet... .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 85
The missing worlds. A city from the women’s perspective
Karolina Koziura
The struggle over memory hidden in the contemporary cityscape: the example of Skopje 2014,
Macedonia .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 103
Walka o ukrytą pamięć we współczesnej przestrzeni miasta na przykładzie projektu Skopje 2014
Dominika Czarnecka
Mury jako kreacja miejsc pamięci o wojnie. .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 119
Walls in the creation of the sites of memory of the war
Miscellanea
Dominika Kuśnierz-Krupa
Historiozoficzne refleksje z podróży Jana Matejki po miastach Galicji. .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 133
Historiosophical reflections from Jan Matejko’s journey round the towns of Galicia
Magdalena Matysek-Imielińska
Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa – ideowy eksperyment i socjologia w działaniu. .  .  .  .  .  .  . 149
The Warsaw Housing Cooperative. An idealistic experiment and sociology in action
Journal of Urban Ethnology 13/20156
Agnieszka Szczepaniak-Kroll
Transkulturowość berlińskich Polaków .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 173
The transculturality of Poles living in Berlin
Jacek Jan Pawlik
Niedziela w metropolii Lomé... .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 195
A Sunday in the Lomé metropolis
Noty o autorach .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 209
Informacje dla autorów .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 213
Od robotníckych štvrtí k mestským sídliskám 7
Journal of Urban Ethnology 13/2015
PL ISSN 1429-0618
Juraj Janto, PhD.
Katedra etnológie a muzeológie
Filozofická fakulta Univerzity Komenského v Bratislave
Od robotníckych štvrtí k mestským sídliskám
Na príklade Bratislavy-Trnávky
Abstract
The paper deals with the character of the worker housing in Slovakia.The introduction provides an overview
of the research interest about industrial workers in ethnology.the following section provides a brief summary
of the development of their housing forms in connection with the process of industrialization. The author
focuses on the capital city of Bratislava, where he describes the industry and the types of housing for
industrial workers.The text focuses on the former suburb of Bratislava, Dornkappel (currently Trnavka), its
inhabitants, who were mostly industrial workers, and their way of life in the inter-war period. Finally, the
author examines the status of industrial heritage and the current attitudes of the Slovak society to it. The
conclusion is dedicated to the housing estates which to a certain extent constituted a continuation of the
worker housing schemes during the communist regime.
Key words: industrial workers, worker housing, housing estates
* * *
Predložený príspevok sa zaoberá charakterom a vývojom robotníckeho bývania na Slovensku.V úvode podáva
prehľad záujmu o spôsob života priemyselných robotníkov v etnológii,príp.v ďalších disciplínach.Nasleduje
stručný prehľad dejinného vývoja obytných foriem v súvislosti s rozvojom výrobných odvetví.Autor sa v texte
sústreďuje na hlavné mesto Slovenskej republiky – Bratislavu,kde opisuje stav priemyslu a druhy robotníckeho
bývania.Detailnejšie si všíma bývalú robotnícku obytnú štvrť Dornkappel (v súčasnosti Trnávka),jej obyvateľov
a ich spôsob života v období medzi svetovými vojnami. Napokon sa zamýšľa nad stavom priemyselného
dedičstva a vzťahom súčasnej slovenskej spoločnosti k nemu. Kontinuitu v bývaní robotníkov po 2. svetovej
vojne predstavovali sídliská, ktorým je venovaný záver štúdie.
Kľúčové slová: priemyselní robotníci, robotnícke bývanie, sídliská
Data wpływu: 31.10.2014
Data akceptacji: 01.07.2015
Journal of Urban Ethnology 13/20158
Napriek ideologickej preferencii proletariátu v období komunistického režimu,
v rokoch 1948 až 1989, jeho výskum sa na Slovensku sústredil viac-menej len na historiografické
skúmanie vývoja robotníckeho hnutia a jeho „triednych bojov“1
. K spôsobu
života a bývania vzniklo (na rozdiel napríklad od susedných Čiech a Poľska) iba niekoľko
odborných prác. Súviselo to najmä so skutočnosťou, že etnológia – ako v tejto oblasti
„najkompetentnejšia“ disciplína skúmania každodenného života – bola na Slovensku
plne ponorená do základného výskumu tradičnej kultúry vidieka a sústredená na prípravu
regionálnych,tematických monografií a neskôr syntéz.Rurálny charakter Slovenska a jeho
oneskorená modernizácia a urbanizácia, ktoré prebiehali najmä po druhej svetovej vojne
a s tým súvisiaci pocit potreby dokumentácie zanikajúceho,tvorilo vhodné prostredie pre
takúto orientáciu.
Aj napriek uvedeným skutočnostiam výskum problematiky života robotníkov bol
predmetom odborného záujmu v niekoľkých oblastiach2
.Najvýraznejšou z nich boli baníci
a baníctvo.Jedna z prvých povojnových etnografických monografií z r.1956 Banícka dedina
Žakarovce3
sa venuje práve tejto téme. Práca sa zaoberá jednotlivými oblasťami tradičnej
kultúry dediny so zohľadnením špecifík ďalšieho zamestnania jej obyvateľov – baníctva;
niektorým osobitostiam bývania4
, spoločenských a príbuzenských vzťahov5
a pod. Nejde
teda o robotnícku monografiu, ale o dielo, ktorého ambíciou (nepochybne aj politicky
motivovanou) bolo zamerať sa na problematiku, ktorá presahovala dovtedajší záujem
o tradičnú kultúru roľníckeho vidieka6
. Ďalšou prácou, v ktorom si etnológovia aspoň
čiastočne všimli tému robotníctva, bola regionálna národopisná monografia Horehronia
z roku 1974. V komplexnej syntéze kultúrno-historického vývoja celého regiónu sa v
jednej kapitole jej autor Ján Mjartan venuje aj bývaniu robotníkov horehronských hút7
.
Problematikou priemyselných robotníkov sa zaoberala vo svojich štúdiách najmä
Soňa Kovačevičová.Sumarizovala dejiny robotníckeho bývania na Slovensku,8
a osobitne
si všímala jeho charakter v Bratislave9
.Práve začiatky urbánnych etnologických výskumov,
osobitne Bratislavy v 80.rokoch 20.storočia,upriamili pozornosť aj na pracovníkov tunajších
priemyselných závodov.Okrem S.Kovačevičovej sa témy dotkol aj František Kalesný10
.
1
	 Pozri napr. Gosiorovský 1956.
2
	 K výskumu robotníctva v slovenskej etnológii viď. monotematické 2. číslo Slovenského národopisu z r. 1980.
3
	 Banícka... 1956.
4
	 Autorom kapitoly je Ján Mjartan. Banícka... 1956, s. 163-272.
5
	 Autorka Božena Filová. Banícka... 1956, s. 16-47.
6
	 Ako uvádza v úvode editorka Božena Filová: „Výskum v Žakarovciach je prvý rozsiahlejší výskum robotníckej
triedy.“ Ten mal pokračovať až po „výskum nových závodov založených v období socialistickej industrializácie.“
(Filová 1956, Úvod. In: Banícka... 1956, s. 7.)
7
	 Mjartan 1974.
8
	 Kovačevičová 1976.
9
	 Kovačevičová 1987.
10
	 Kalesný 1980.
Od robotníckych štvrtí k mestským sídliskám 9
Životu robotníkov sa spomedzi etnológov ešte venoval Jaroslav Čukan najmä v prostredí
baníckeho mesta Handlová11
a textilnej fabriky v Rybárpoli (dnes súčasť Ružomberka)12
.
Okrem etnológov si život robotníkov na Slovensku všímali aj iní.Jedným z prvých bol
novinár,fotograf a publicista Jozef Iľja Marko,ktorý v roku 1938 vydal prácu Dornkappel.
Predmestie troch jazykov. Zaoberá sa v nej životom v medzivojnovej robotníckej štvrti,
ktorá ležala na území súčasnej bratislavskej Trnávky. Uvádza množstvo faktov z rôznych
oblastí i vlastných postrehov; venuje sa vzniku štvrte, jej obyvateľom, ich národnosti,
zamestnaniu, politickým stranám, spolkom, cirkvi, mládeži, voľnému času a pod. Svojím
charakterom môžeme Markovo dielo označiť za akúsi prvú „etnografiu mesta“ presnejšie
jej štvrte,ktorá bola prechodom medzi rurálnym a urbánnym priestorom.Markova práca
je pozoruhodným dokumentom, ktorý svojím charakterom a časom vzniku predstihol
výskum každodenného života13
.
Priemyselným pamiatkam v Bratislave sa dlhodobo venuje aj historička Viera
Obuchová, ktorá si v rámci tejto problematiky všíma aj štvrte a kolónie robotníkov14
.
Okrem historických a pamiatkarských súvislostí z jej prác získame aj niektoré poznatky
o spôsobe ich života.Tie môžeme nájsť aj v prácach architektov, ktorí sa zaoberajú priemyselnými
objektmi, obytnými objektmi a celkovým urbanizmom mesta15
.
Robotnícke bývanie a jeho formy
Prvé písomné a ikonografické doklady o špecificky odlišnom bývaní (na rozdiel od
roľníckeho) a uspôsobení domov máme už zo 16. storočia z baníckeho prostredia.Tieto
často dvojpodlažné domy mali zložitejšie členenie a v neskoršom období boli prestavované
na bývanie pre viacerých rodín. Z rovnakého obdobia pochádzajú prvé doklady aj
o spoločných ubytovaniach (tzv.šandy) pre viacerých pracovníkov v baniach – slobodných,
námezdne pracujúcich alebo týždňovkárov či sezonárov. Ich spoločným znakom bolo
spanie na pričniach a varenie na ohnisku.Takéto ubikácie vznikali často vo väčších izbách
rodinných domov,alebo v prestavaných bývalých administratívnych alebo hospodárskych
objektoch. Ich domáce korene môžeme objaviť v hromadnom prespávaní baníkov pri
šachtách v krámoch; uhliarov a drevorubačov v kolibách16
.
Od 19. storočia si vznik a rozvoj priemyslu vyžadoval aj rozširovanie ubytovacích
kapacít pre svojich zamestnancov.Riešilo sa to prestavovaním pôvodných roľníckych,resp.
remeselníckych objektov na robotnícke byty. V hĺbkovo zastavaných dvoroch boli takto
transformované nielen pôvodne obytné, ale aj hospodárske objekty.
11
	 Čukan 1980.
12
	 Čukan 1985.
13
	 Marko 1938.
14
	 Obuchová 1986; Obuchová 1989.
15
	 Moravčíková 2003.
16
	 Kovačevičová 1976, s. 19-21.
Journal of Urban Ethnology 13/201510
Druhou formou riešenia bývania v období rozvíjajúceho sa priemyslu bol vznik
nových robotníckych osád a kolónií. V nich sa budovali samostatné robotnícke rodinné
domy, viacbytové budovy a hromadné ubytovne. Už v 1. polovici 19. storočia vznikli
takéto osady vo Vaľkovni, v Pohorelskej Maši, na Horehroní v Zlatne, v Červenej Skale,
v Novej Maši,v Hámri a inde.O polstoročie neskôr sú takéto kolónie známe z Rybárpoľa,
Podbrezovej,Krompách,či z Bratislavy17
.V 1.pol.20.stor.k nim pribudli napr.aj obytné
súbory pri obuvníckych Baťových závodoch v Partizánskom a vo Svite.
Od sklonku 19. storočia je pre robotnícke štvrte typická medzinárodná uniformita,
ktorá sa prejavovala v architektúre v používaní neomietnutej červenej tehly a v hrazdenej
konštrukcii, v typizácii stavieb a v ľahkých strešných konštrukciách. Špecifické boli aj
urbanistické zásady výstavby.
Robotníci v Bratislave
V rámci habsburskej monarchie bolo Uhorsko priemyselne zaostalejšou poľnohospodárskou
oblasťou. Neroľnícka produkcia súvisela najmä s baníctvom a so spracovaním
vyťažených rúd; s výrobou a spracovaním textilu. Programové budovanie priemyslu sa
zvýšilo najmä po rakúsko-uhorskom vyrovnaní v r. 1867. Bratislava (vtedajší Prešporok)
patrila medzi najpriemyselnejšie mestá krajiny.
Prvá priemyselná továreň tu vznikla v r.1853 (vyrábala tabak) a ďalšia (plynáreň) v r.
1856. Od 60. rokov 19. storočia sa Bratislava rýchlo industrializovala. Z významnejších
podnikov treba spomenúť továreň na patróny (1871), Steinov pivovar (1871), továreň na
kefy,ktorá nadviazala na činnosť manufaktúry (1872),Dynamit-Nobel na výrobu výbušnín(1873),
továreň na káble (1894), rafinériu Apollo (1895), podnik na výrobu čokolády
a cukroviniek Stollwerck (1896),továreň na smaltované nádoby (1899) a i.Na prelome storočí
bolo v Bratislave viac ako 50 priemyselných podnikov s asi 600 robotníkmi.Začiatkom
20. storočia vznikali ďalšie podniky; najväčšími bola elektráreň Siemens (1901), továreň
na nite Cvernovka (1901), elektrotechnický závod Danubius-Elektrik (1902), textilná
továreň Danubius (1907), závod na výrobu gumy a kaučuku Matador (1910) a Gumon
(1911).V roku 1910 pracovalo v Bratislave v priemysle 16 tisíc robotníkov,čo bola (spolu
s rodinami) približne tretina všetkých jej obyvateľov.Po vzniku Česko-Slovenskej republiky
v roku 1918 zostávala Bratislava najpriemyselnejšou oblasťou celého Slovenska.
Začiatok prvej etapy nárastu obyvateľov Bratislavy v súvislosti s príchodom priemyselnej
pracovnej sily môžeme datovať do 2. polovice 19. storočia, teda do obdobia vzniku
prvých fabrík. Druhá etapa súvisí so vznikom nového štátu v roku 1918. Vtedy v meste
hľadajú zamestnanie najmä bývalí zamestnanci pozemkovou reformou rozparcelovaných
veľkostatkov zo Žitného ostrova i Považia. Tretia vlna príchodu nových pracovníkov
nastala po druhej svetovej vojne a súvisí so socialistickou industrializáciou a urbanizáciou.
17
	 Ibidem, s. 18.
Od robotníckych štvrtí k mestským sídliskám 11
Bývanie pracovníkov tovární a ich rodín malo  niekoľko foriem18
.V prvom rade to boli
už existujúce kapacity rodinných domov v okolitých dedinách. Išlo často o tu pôvodne
žijúcich obyvateľov,ktorí si nachádzali zárobok vo fabrikách v Bratislave,do ktorých pravidelne
dochádzali.Takíto zamestnanci prevažovali nad ostatnými robotníkmi.Výhodou
bolo vlastné relatívne dôstojné bývanie a kombinácia s poľnohospodárstvom ako hlavným,
či doplnkovým zdrojom obživy (tzv.kovoroľníctvo).Nevýhodou naopak nutnosť dochádzať
na kratšiu či väčšiu vzdialenosť do mesta. Ďalšie formy obydlí sa nachádzali v Bratislave.
Jednu z nich predstavovali existujúce staršie, chátrajúce byty v centre mesta, ktoré boli
z tohto dôvodu výškou svojho nájmu dostupné pre chudobnejších robotníkov. Núdzovú
formu bývania predstavovali aj obydlia provizórne pozbíjané z dosák,plechu,lepenky atď.
Jednopriestorové obydlia sa rozširovali podľa potrieb a možností rodiny. Takáto osada
existovala napríklad na pravom brehu Dunaja v súčasnej Petržalke.Druhou skupinou boli
obytné budovy postavené s vysloveným cieľom poskytnúť ubytovanie pre zamestnancov
závodov a podnikov. Hoci  Bratislava nemala veľké robotnícke kolónie, existovalo tu asi
50 takýchto osobitých obytných štvrtí19
.
Podľa toho,kto bol iniciátorom stavieb,ich môžeme rozčleniť do niekoľkých skupín.
Vôbec prvá robotnícka kolónia v Bratislave vznikla na území časti Blumentál prebudovaním
Walterkirchenových kasárni z prostriedkov zámožného mecéna v r. 1866. Ďalšia
takáto štvrť sa budovala v rokoch 1892 – 1904 pri súčasnej Šancovej ulici.Túto kolóniu
filantropa Schulpeho tvorili byty pre 120 rodín so školou. Ďalej to boli domy, ktoré
vznikli z iniciatívy mesta. V blízkosti spomínanej Schulpeho kolónie vyrástlo od roku
1902 10 bytových domov so záhradkami pre 80 rodín. Domy boli dvojposchodové (v r.
1926 zvýšené o ďalšie poschodie), na každom poschodí boli tri jednoizbové byty so
samostatnou  kuchyňou a jeden dvojizbový. Sociálne zariadenie bolo spoločné pre každé
dva byty. Tento dodnes stojaci obytný súbor sa označuje niekedy aj ako železničiarska
kolónia (podľa pravdepodobných obyvateľov – zamestnancov železníc),ale uvádza sa aj,že
tu bývali najmä nižší mestskí úradníci, a teda nie robotníci20
. Aj ďalšie mestské nájomné
domy neboli priamo určené len pre robotníkov,hoci niektorí z nich bývali aj tu.Tak v roku
1913,po požiari Podhradia,boli postavené dva pavlačové trojpodlažné domy na Osadnej
a Mestskej ulici alebo obytné súbory na Jégého a Kalinčiakovej ulici. Nižším i stredným
vrstvám slúžili typizované súbory Unitas,Nová doba,tzv.Bellušové domy (na Miletičovej
a Trenčianskej ulici) z 30. rokov 20. stor. a iné21
.
Najpočetnejšou skupinou robotníckych kolónií boli tie, ktoré boli postavené pre
zamestnancov konkrétnych fabrík a ktorých výstavbu iniciovali ich majitelia. Motiváciou
bol aj zdravotnícky zákon, ktorý platil v Uhorsku od r. 1876, a podľa ktorého sa
18
	 Obuchová 1989, s. 388.
19
	Ibidem.
20
	 Obuchová 1986.
21
	 Obuchová 2009, s. 281-299.
Journal of Urban Ethnology 13/201512
zamestnávatelia vo väčších podnikoch mali postarať o primerané ubytovanie pre svojich
zamestnancov.
Jednou z nich bola kolónia závodu Dynamit-Nobel, ktorá vznikla v r. 1880. V ďalšom
desaťročí bola rozšírená o 6 jednoposchodových domov, takže v celej štvrti mohlo
bývať 90 rodín v jednoizbových bytoch so samostatnou kuchyňou. K dispozícii mali tiež
drevárne, spoločnú práčovňu, príp. aj záhradky. Neskôr tu bol sprevádzkovaný aj obchod
(konzum), kino, spoločenská sála, škola. V roku 1913 pribudlo ďalších 10 domov – tzv.
Nová kolónia,už so splachovacími záchodmi,ktoré slúžili najmä úradníkom.V 40.rokoch
20. stor. bola pre pracovníkov závodu postavená ďalšia štvrť – Mierová (pôvodne Vistra)
kolónia a v 50. rokoch sídlisko Biely Kríž22
. Ďalšou takouto kolóniou bolo 16 bytov
v jedno a dvojposchodových domoch závodu Stollwerck.Bytové domy pre zamestnancov
viacerých podnikov (Apollo,Danubius,Kablo,Klinger) existovali na Mlynských Nivách;
robotnícke domy boli aj na Dostojevského rade (Durvayova tehelňa),Suchomlynskej ulici
(Kühmayerova fabrika na sklenené výrobky) a inde.
Posledným typom bývania bolo také, ktoré si robotníci vybudovali samostatne príp.
s pomocou svojpomocných spolkov (a legálne,na rozdiel od vyššie spomínaných núdzových
barákov). Napríklad spolok bratislavských typografov obhospodaroval byty pre svojich
členov v dome na Dunajskej ulici. V severovýchodnej časti mesta bola postavená takto
celá jedna štvrť, ktorej sa budem venovať v nasledujúcej časti svojho príspevku.
Lokalita Dornakappel23
Po vzniku Česko-Slovenskej republiky nastáva druhá výrazná vlna prílevu robotníkov
do Bratislavy. Dochádza k nej najmä v 20. rokoch, keď pozemkovou reformou
rozparcelované veľkostatky uvoľnili veľké množstvo ich dovtedajších zamestnancov. Tí
prirodzene hľadali pracovné možnosti v najväčšom meste s množstvom fabrík a so stavebnou
konjunktúrou. Pochádzali najmä zo Žitného ostrova a z Považia. Prichádzali
tiež ďalší, najmä z preľudneného vidieka s malými možnosťami obživy. Prácu nachádzali
na stavbách a v priemyselných závodoch; niektorí len občasne ako námezdní robotníci.
Pokiaľ mali šťastie, získali lacnejší podnájom v podnikových, mestských, čí súkromných
bytoch.To sa však týkalo najmä kvalifikovanejších trvalých zamestnancov.Mnohí si
stavali provizórne prístrešky v osadách. Neúnosnú sociálnu situáciu a dopyt po bývaní sa
mesto snažilo riešiť výstavbou nových obytných štvrtí.To však nestačilo.Jedným z riešení
bola aj parcelácia územia v severovýchodnej časti mesta medzi dovtedajším majerom,
ktorý tú zriadil zámožný bratislavský mešťan Georg Häckler (odtiaľ názov Jurajov dvor)
a  tehelňou,ktorá tu stála od r.1872.Uvedené územie malo názov Dornkappel (predtým
tiež Thornkapel) podľa nemeckého dorn (tŕň) a kappel (kaplnka). Kaplnka so zvonicou
22
	 Ibidem, s. 197–202.
23
	Poznatky o lokalite čerpám predovšetkým z diela Jozefa Iľju Marka (1938), z publikovaných spomienok
obyvateľky Viery Hupkovej-Houškovej (2007) i z vlastného výskumu.
Od robotníckych štvrtí k mestským sídliskám 13
stála pri spomínanej tehelni. V jej blízkosti začali už od prelomu 19. a 20. storočia chudobní
robotníci vytvárať osadu, „kolóniu“. V roku 1928 mesto rozhodlo, že túto plochu
s veľkosťou vyše 18 ha predá prostredníctvom družstva Svojpomoc na individuálnu
výstavbu. Členovia spolku si mohli kúpiť parcely veľké približne 3 áre za 800 korún.
Keďže podmienkou predaja bola výstavba domu, každý sa snažil postaviť keď už nič iné,
aspoň drevenú búdu, v obave z odňatia parcely. Dopyt po pozemkoch bol veľký, a preto
mesto poskytlo v r. 1930 ďalších 113 parciel pri Trnavskej ceste. Ich ceny však už vzrástli
na štvornásobok. Okrem toho mesto poskytlo spolku aj materiál zo zbúraných stavieb
a neskôr i finančnú podporu.Členovia mohli parcely splácať; na úver mali tiež aj stavebný
materiál. Neskôr sa pôžičky zastavili. Niektorí obyvatelia zbierali materiál na stavbu aj
popri cestách a nevyhýbali sa ani krádežiam z likvidovaných stavieb (napr. z chladiarne
Dynamit-Nobel,z majera a pod.).Kým v roku 1928 bývalo v lokalite 1300 obyvateľov,v r.
1936 ich už bolo 6000. Podľa súpisu domov v r. 1936 bolo najviac jednoizbových bytov
s kuchyňou (443), potom obývacích kuchýň (378), dvojizbových bytov (78), manzardiek
(11). Bolo tu aj 10 pivničných bytov, v ktorých bývalo 62 obyvateľov. Z týchto spolu 920
bytov malo záchody 573 a kúpeľne 5 bytov. Priemerne na jednu izbu pripadlo teda viac
ako 6 obyvateľov.Z vyše 600 parciel malo vodovod len 91 (9%) a elektrinu 154 (26%).Aj
z tejto štatistiky vidieť, že v štvrti vládli zlé hygienické podmienky. V 30. rokoch tu bolo
vyše 400 studní, ale pitná voda bola len v troch štvrtinách z nich. Aj tá však páchla po
síre. Bolo to spôsobené tým, že z blízkej chemickej továrne vypúšťali odpad do otvoreného
kanála (nazývaného „Smradľavka“). Kvalitu vody znehodnocovalo aj to, že väčšina
z takmer 600 evidovaných záchodov mala podobu drevených latrín v záhradách. Časť
obyvateľov mohla brať vodu zo 7 verejných studní,ktoré vybudovalo mesto v r.1929,alebo
sa pripojiť na verejný vodovod. To však stálo najmenej 600 korún, okrem výkopových
prác. Preto  v roku 1936 bolo na mestský vodovod pripojených len necelých 10% bytov.
Rovnako iba v niekoľkých domoch bola samostatná kúpeľňa. Obyvatelia sa kúpali raz
do týždňa vo vani, do ktorej naliali zohriatu vodu, alebo, ak si to mohli dovoliť, navštívili
mestské kúpele24
.
Vykurovaná bola len menšia časť bytov. Chudobnejší zbierali alebo kradli uhlie
popri vagónoch na stanici, iní chodili do vzdialenejších malokarpatských lesov zbierať
drevo. V mnohých domoch sa nevetralo, aby neuniklo teplo a na noc sa dávali do postelí
vyhriate tehly. V takejto situácii neboli zriedkavosťou časté prechladnutia, choroby horných
dýchacích ciest u detí, tuberkulóza, či v neskoršom veku reumatizmus a ischias25
.
Čo sa týka kvality postavených stavieb, tak provizórnych domov z tehál a zbitých
z dosák bolo približne 39%.Išlo najčastejšie o obytné kuchyne.Kvalitnejších jednoizbových
bolo asi 41%. No a napokon vilových domčekov a dvojizbových s verandou bolo 10%.
Domy z dosák sa dali postaviť za 250-700 korún, tehlové domy so škvarou a dlážkou
24
	 Marko 1938, s. 75.
25
	 Hupková-Houšková 2007.
Journal of Urban Ethnology 13/201514
stáli od 2000, dôkladnejšie jednoizbové domy s výmerou 8x10 m mohli stáť 5000 korún,
ceny vilových domčekov sa pohybovali od 18 tisíc.Niektorí využívali domy a parcely i na
prenajímanie. Podnájomník na pozemku platil od 60 do 80 korún mesačne26
.
Ľudia v Dornkappel
V lokalite žili príslušníci hlavne nižšej sociálnej vrstvy.Jej obyvateľ ju charakterizoval,
podľa J. I. Marka, takto:
Ani dedina ani mesto. Bol by som rád, keby to bola dedina, ale býva tu plno chudobných
a všelijakých ľudí. Pre mesto to nie je mesto. Niet v ňom ničoho, len bieda27
.
Časť obyvateľov Dornkappel boli bývalí poľnohospodárski robotníci z veľkostatkov,
ktorí sa do Bratislavy prisťahovali v súvislosti s parceláciou pôdy pri pozemkovej reformy
po prvej svetovej vojne. Akúsi „lepšiu vrstvu“ predstavovali remeselníci a iní špecializovaní
zamestnanci týchto majerov. Ďalšiu skupinu prisťahovalcov tvorili chudobní roľníci
a bezzemkovia, ktorí hľadali v meste uplatnenie. No a napokon novovytváraná lokalita
prilákala aj robotníkov, ktorí boli už v meste dlhšie pred vznikom štvrte. Etnicky to boli
Slováci, Maďari, Nemci, Česi, Rusíni. Aj kvôli tejto pestrosti a tiež chudobe dostala štvrť
prezývku Mexiko.
Väčšina z obyvateľov sa živila ako robotníci.V Dornakappli žilo takmer 15% všetkých
pracovníkov bratislavských závodov.No len malá časť mala stále zamestnanie v továrňach.
Viac ako polovica bola odkázaná na námezdnú alebo sezónnu prácu. Mnohí, najmä
v časoch hospodárskej krízy, boli nezamestnaní (v r. 1937 približne 1/3 obyvateľov).
Robotníkmi neboli len muži, ale neskôr i mladšie ženy, dievčatá, ktoré pracovali najmä
v textilnom a chemickom priemysle (Cvernovka, Danubiuska)28
.
Napríklad,cvernová továreň zamestnávala v máji 1937 1600 žien a okolo 160 mužov,
asi desatina z nich bývala v Dornkappli. Pracovali týždenne 6 dní po 47 hodín v dvoch
zmenách (od 5 hod do 13.30 hod a od 13.30 hod do 22 hod), pričom si  zarobili od
50 do 140 korún, podľa náročnosti vykonávanej činnosti29
. Na raňajšiu zmenu vstávali
ženy už o tretej a z predmestia chodili do továrne vzdialenej 6 kilometrov pešo. Tým,
čo mali bicykel, stačila na presun trištvrte hodina. V závode aj raňajkovali; najčastejšie
chlieb, niekedy s maslom a kávu alebo mlieko. Niektoré len úchytkom popri práci, iné
počas platenej prestávky. Na obed mali neplatenú polhodinu a za tri koruny dostali
obed v miestnej kuchyni alebo si nosili vlastnú stravu z domu. Aby nemuseli zamestnávatelia
poskytovať robotníčkam trojtýždňovú platenú dovolenku, na ktorú mali nárok
26
	 Marko 1938, s. 87.
27
	 Ibidem, s. 104.
28
	 Marko 1938, s. 108.
29
	 Ibidem, s. 117.
Od robotníckych štvrtí k mestským sídliskám 15
po odpracovaní jedného roka, prepúšťali ich a znova prijímali do zamestnania vždy po
uplynutí nejakého času.Takto mala továreň stále k dispozícii masu vyučených sezónnych
robotníkov30
.
Ďalšou továrňou, ktorá zamestnávala Dornkappelčanov, najmä ženy, bola Danubiuska,
fabrika na umelý hodváb. 46 žien a 14 mužov denne meralo cestu dlhú 4 a pol
kilometra z predmestia 31
.V  Gumonke sa pohybovala hodinová mzda robotníkov od
1,73 do 4,2 korún.Týždenný príjem mužov za 48 hodín práce bol od 124 do 208 korún
(úradník zarobil asi 3x viac). Príjem žien predstavoval 69 až 112 korún týždenne32
.
Niekoľko mladých žien pracovalo v meste tiež ako úradníčky, predavačky alebo ako
upratovačky a slúžky.
Na severozápad od predmestia ležala tehelňa, ktorá fungovala už od roku 1872.
Približne 50 robotníkov tu kopalo hlinu a napĺňalo ňou malé železné vozíky (ponvágle).
Desiati naplnili priemerne 160 vozíkov,takže si zarobili každý 24,50 korún čistého za deň.
Muži boli pri tejto práci polonahí , v nohaviciach alebo plavkách. Ďalší potom pomocou
stroja formovali surové tehly, ktoré sa následne sušili a vypálili. V sezónne tu pracovali
mladí robotníci aj 58 hodín týždenne za asi 134 korún. Majster pri peci zarobil aj 300
korún mesačne. Okolo 20 stálych robotníkov pracovalo na miestnom majeri a do 50
pomocných pracovníkov u miestnych obchodníkov a živnostníkov33
.
Okrem občasnej práce vo fabrikách sezónni robotníci,ktorých v Dornkappli žila viac
ako polovica, nachádzali uplatnenie najmä na stavbách a v rôznych nárazových prácach.
Ich plat sa pohyboval od 2 do 3,20 korún za hodinu. Lepšie podmienky mali nádenníci
(kopáči, rezači, zberači) vo vinohradoch. Pri tzv. zelených robotách a zbere hrozna sa
zamestnávali aj ženy. Najhoršie zárobky boli vraj u bulharských zeleninárov, ktorých
záhrady boli na Trnavskej ceste a na mieste súčasného sídliska Ružinov34
.
Námezdní robotníci sa často prelínali s kategóriou nezamestnaných; mnohým z nich
sa pošťastilo pracovať len niekoľko týždňov v roku. Podpora v nezamestnanosti predstavovala
10 korún týždenne pre slobodných a 20 pre ženatých plus občasnú potravinovú
pomoc. (V apríli 1937 bolo v Dornkappli 981 nezamestnaných, z toho 381 slobodných
a zosobášení mali 1110 detí35
.) Do mesta prichádzali chudobní vidiečania často s nádejou
na ľahší život. Mysleli si, že tu jednoduchšie prežijú, keďže tu bolo viac možnosti, a počítali
aj s väčšou podporou. Tú dostávali aj na členov rodiny, takže neraz prišli za svojimi
deťmi aj rodičia, ktorí na dedine všetko popredali. Utŕžené peniaze spotrebovali za niekoľko
mesiacov a potom sa spoliehali už len na podporu alebo občasnú prácu. Často boli
30
	 Ibidem, s. 119-120.
31
	 Ibidem, s. 121-122.
32
	 Ibidem, s. 123.
33
	 Ibidem, s. 128-134.
34
	 Hupková-Houšková 2007.
35
	 Marko 1938, s. 147.
Journal of Urban Ethnology 13/201516
odkázaní na dobročinnosť a žobranie.V roku 1937 žila viac ako tretina Dornkappelčanov
zo sociálnej podpory36
.
Polievkové akcie najmä v zime zabezpečovalo od r. 1930 mesto, cirkevné a charitatívne
organizácie (Červený kríž, Masarykova liga, Charitas, saleziáni, Svoradov spolok,
spolok Philantropia)37
. Tie pomáhali aj v poskytovaní potravinovej, peňažnej pomoci,
oblečenia, uhlia, prípadne pri organizovaní pobytov pre deti. J. I. Marko tiež opisuje, ako
sa snažili chudobní prežiť pomocou žobrania,účelovou zmenou straníckej príslušnosti,či
formálnou účasťou na náboženských obradoch.Nedostatok pracovných príležitostí v čase
hospodárskej krízy túto účelovosť ešte zvýraznil.
Na stavbu sa môže dostať len prostredníctvom takej strany, ku ktorej patrí alebo merník,
alebo palier. Kým predtým stačila osobná protekcia, dnes treba odporúčanie strany. ... Kto
bol včera sociálnym demokratom, nesmie ťa prekvapiť, že zajtra jeho príslušnosť patrí
Hlinkovej autonomistickej strane38
.
Pracovníci z Dornkappel do mesta dochádzali okrem spomínanej pešej chôdze
a bicyklov aj vlakom a v 30. rokoch už aj autobusom linky T.
V lokalite žilo tiež niekoľko remeselníkov,obchodníkov,úradníkov a štátnych zamestnancov
(policajtov, železničiarov). Pôsobilo tu napríklad 12 obuvníkov, ktorí obuv najmä
opravovali, keďže Baťovi konkurovať nemohli a výrobu na mieru si tu sotvakto mohol
dovoliť. Podobne na tom boli aj miestne krajčírky a rovnako aj stolári skôr opravovali
nábytok,ako ho zhotovovali.Traja mäsiari predávali predovšetkým lacné konské,bravčové
mäso, klobásy, párky a hovädzinu. Na Dornkappli poskytovali svoje služby aj 2 jednoduché
holičstvá. V roku 1937 tu fungovalo aj 12 obchodov so zmiešaným tovarom, kde sa
dal kúpiť najpotrebnejší tovar od potravín cez drogériu až po petrolej. Najobľúbenejšími
prevádzkami v lokalite bolo 5 krčiem; 2 slovenské, 2 české a 1 maďarská. Boli otvorené
od 7. do 20. hodiny; v sobotu a nedeľu až do polnoci, kedy sa v krčmách konali zábavy.
Vyhrávali tu hudobníci; cigánski v maďarskej krčme, v ostatných hrávali najmä džezové
kapely. Podniky navštevovali obyvatelia podľa národnosti alebo podľa straníckej príslušnosti.
Konali sa v nich aj schôdze politických strán a spoločenských organizácií. Okrem
obyvateľov navštevovali zábavy aj mládenci z okolia, ktorých lákali lacnejšie podmienky
a miestne dievčatá. Práve spory o dievčatá medzi domácimi a cezpoľnými boli hlavným
zdrojom bitiek,ale konflikty vznikali aj medzi prisťahovanými dedinčanmi a usadlíkmi,či
medzi civilmi a vojakmi. V krčmách sa pilo najviac pivo, limonády, sódovka, víno (najmä
ako strik, tzv. špitzer) a liehoviny39
.
36
	 Ibidem, s. 144.
37
	 Hupková-Houšková 2007.
38
	 Marko 1938, s. 135.
39
	 Hupková-Houšková 2007.
Od robotníckych štvrtí k mestským sídliskám 17
V proletárskej lokalite boli zastúpení najmä voliči ľavicových strán, sociálnodemokratickej
a komunistickej strany. Čo sa týka náboženského vyznania, tak najviac, 54%
tu bolo rímskokatolíkov. Dornkappel patril spočiatku pod farnosť Blumentál, v r. 1934
prevzali správu saleziáni so sídlom na Miletičovej ulici.Omše sa najprv konali v telocvični
základnej školy. Až v roku 1938 bol daný do užívania novopostavený kostol. Pozemok
na jeho výstavbu i pre saleziánske oratórium daroval titulárny bojnický kanonik (o. i. aj
etnograf) Karol A.Medvecký,ktorý vykonal aj slávnostné položenie základného kameňa
rok predtým40
.
V Dornakappli pôsobili aj viaceré spolky: Kultúrny spolok,Spolok sv.Jozefa,Spolok
Božského srdca Ježišovho,Charitas,Živena,Orol,Sokol,Napred,Červený kríž,Hasičský
spolok, maďarský Toldyho kruh, robotnícka akadémia. Usporadúvali kultúrne podujatia
najmä pri príležitostí rôznych výročí a sviatkov. Boli to akadémie, kultúrne večery, divadelné
predstavenia,detské besiedky,zábavy a pod.Pôsobili tu aj divadelní ochotníci,ktorí
v hasičskom depe na jeseň a v zime uvádzali hry.Vstupné bolo 2-3 koruny.Akcie spolkov
sa konali u saleziánov,v škole,na ihriskách či v krčmách.Filmové predstavenia v miestnom
kine boli cez víkend a premietali sa dobrodružné,kriminálne,ľúbostné filmy a grotesky41
.
Miestna knižnica mala tri oddelenia podľa národností – slovenské,nemecké a maďarské.Najobľúbenejšie
boli ľúbostné romány a detektívky.Knižničný poplatok bol 20 halierov
týždenne, neskôr 35 korún ročne. Čitáreň novín bola prístupná bezplatne42
.
Výstavba školy sa začala na Dornkappli v r.1929.Vybudovala sa ľudová a meštianska
škola. Súčasťou areálu bola aj telocvičňa a športové ihrisko. Najpopulárnejším športom
v lokalite bol futbal. Prvý oddiel tu vznikol v r. 1932. Vstupné bolo dobrovoľné, a tak sa
hráči museli starať sami aj o svoje dresy a kopačky.Po zápase dostali nanajvýš zdarma pivo
a občas i jedlo, na ktoré im prispeli fanúšikovia. Futbal hrávali chlapci aj v rámci telesnej
výchovy v škole a u saleziánov43
.
Dornkappel sa postupne menil, po 2. svetovej vojne sa lokalita premenovala na
Trnávku, bytové provizória sa zmenili na trvalé obydlia. Postavili sa viacpodlažné tehlové
a neskôr panelové bytové domy. Vybudovali sa stredné školy, zdravotné a obchodné
strediská. Zmenili sa aj obyvatelia a v Trnávke dnes bývajú ľudia rôznorodých profesií.
Etnicky to už nie je predmestie troch jazykov,ale Nemcov (a zväčša aj Maďarov) nahradili
napríklad Rómovia,popri prevažujúcich Slovákoch,potomkoch bulharských zeleninárov
a českých prisťahovalcoch.V súčasnosti patrí Trnávka medzi vyhľadávané mestské lokality
a už len máločo v nej pripomína, že bola kedysi chudobnou robotníckou kolóniou. Hoci
pôvodné domy zmizli alebo boli výrazne prestavané, forma zástavby so štruktúrou ulíc
zostala viac-menej zachovaná.
40
	 Stručné dejiny saleziánskeho diela a kostola sv. Jána Bosca na Trnávke.
41
	 Hupková-Houšková 2007.
42
	Ibidem.
43
	Ibidem.
Journal of Urban Ethnology 13/201518
Lokalita Dornkappel bola jednou z niekoľkých foriem robotníckeho bývania v Brati-
slave,v ktorom si obyvatelia stavali domy svojpomocne.Nepredstavovala nejaký jednotný
architektonicko-urbanistický koncept. Výstavbu domov na vymedzených parcelách si
zabezpečovali obyvatelia podľa svojich možností a neskôr dochádzalo k prestavovaniu
pôvodných najmä provizórnych obydlí.
Aj z ucelených obytných robotníckych súborov, ktorých iniciátormi boli najčastejšie
podniky či mecéni, zostalo v Bratislave len minimum. Väčšina z nich bola zbúraná
alebo výrazne prestavaná. Najstaršou zachovanou je až kolónia Vistra (Mierová kolónia)
zo 40. rokov pre zamestnancov závodu Dynamit-Nobel (neskôr Chemických závodov
Juraja Dimitrova). Hoci sa v meste zachovali aj niektoré ďalšie typizované obytné celky
(spomínané vyššie) nepredstavovali už výlučne robotnícke bývanie, pretože v nich bývala
často najmä stredná vrstva. V blízkosti robotníckeho Dornkapplu to bola napríklad
Masarykova kolónia.Najbližšie k robotníckym má snáď tzv.železničiarska kolónia z roku
1902 pri bývalom kine YMCA.
Paradoxne (či práve preto?) ani minulý režim, ktorý sa vo svojej ideológii opieral
o významnú dejinnú úlohu proletariátu, nechcel uchrániť niekdajšie robotnícke obydlia
pred ich asanáciou.
S obydliami a bývaním robotníkov úzko súviseli aj výrobné a administratívne objekty
fabrík. Jediným priemyselným závodom, ktorý kontinuitne pokračuje vo svojej výrobe
od svojho vzniku spred storočia, je dnešná spoločnosť na výrobu čokolády a cukroviniek
Figaro,predtým Stolwerck.K výraznejšiemu vzostupu uvedomenia si hodnoty priemyselného
dedičstva došlo na Slovensku približne v poslednom desaťročí. Žiaľ, práve v tomto
období prebiehala aj asanácia väčšiny historických priemyselných objektov v Bratislave.
Kým robotnícke kolónie podľahli centrálne plánovanej socialistickej výstavbe,priemyselne
stavby neodolali tlaku súčasných kapitalistických developerov.
Socialistické sídliská
Po druhej svetovej vojne a najmä po nástupe komunizmu v roku 1948 prevzal
zabezpečovanie bývania pre robotníkov (ako aj pre ďalších pracujúcich) štát, prípadne
ním spravované podniky. Podobne, ako v ostatných krajinách, sa riešila naliehavá bytová
otázka budovaním sídlisk – teda monofunkčných obytných celkov s typizovanými a štandardizovanými
bytovými domami. Ich idea sa zrodila už pred vojnou v prostredí prívržencov
architektonickej moderny, ktorí hľadali riešenie dovtedajších problémov rýchlo
rastúcich miest, kvantity i kvality bývania. Väčšina vízií sa mohla realizovať až po druhej
svetovej vojne (výnimkou boli napríklad architekti Baťových podnikov), keď vznikla
potreba rýchlej výstavby lacných bytov pre čo najširšie vrstvy obyvateľstva. V krajinách
bývalého východného bloku široké uplatnenie nových myšlienok umožnila aj socialistická
ideológia.Opierala sa o štátne vlastníctvo a centrálne plánovanie,snahu zaistiť bývania pre
všetkých bez vzniku podstatných rozdielov a pod. Budovanie veľkých obytných súborov
Od robotníckych štvrtí k mestským sídliskám 19
tu pretrvávalo až do konca režimu, a aj preto sa stali sídliská akýmsi jeho symbolom. Od
60.rokov 20.stor.ich masívnejší rast umožnilo tiež zavedenie novej technológie výstavby
pomocou prefabrikovaných panelov. V rámci stredo a východoeurópskych krajín mala
každá krajina okrem toho svojho špecifiká. Na Slovensku to bola snaha po riadenej
rýchlej modernizácii a urbanizácii. Kým v roku 1950 žilo na Slovensku v mestách len 26
% obyvateľov, v roku 1990 to už bolo vyše 56%. Prostriedkom extenzívnej urbanizácie sa
stalo práve budovanie panelových sídlisk.
Sídliská predstavovali kontinuitu v riešení bývania robotníkov s predchádzajúcimi
formami, ktoré boli budované na podklade centrálneho plánu s typizovanými viacrodinnými
domami a ďalšími budovami pre služby (škola, obchod, kino). Panelové sídliská
podstatne riešili problémy s nedostatkom bytov a poskytovali priestorový i hygienický
štandard (ústredné kúrenie,elektrina,teplá voda) pre väčšinu obyvateľov.Ľavicové ideály
architektonickej moderny o zabezpečení bytu pre všetkých a stierania rozdielov v úrovni
bývania sa podarilo vo veľkom naplniť. Pridelenie samostatného bytu pre mladú rodinu
bolo významnou etapou v živote ľudí, ale viac-menej aj štandardom, ktorý bol vymoženosťou
režimu.Takmer zadarmo získaný byt znamenal nielen nové bývanie, ale aj ďalšie
výhody. Vďaka silnej dotačnej politike obyvatelia platili len nízke poplatky za dodávky
energií a kúrenie.
Kritika sídlisk sa sústredila najmä na monotónnosť a stereotypnosť, konštrukčné
a stavebné chyby,monofunkčnosť a,najmä v začiatkoch,chýbajúcu občiansku vybavenosť.
Spôsobili aj istú nivelizáciu mestského bývania,tým,že sa stali dominantným prostriedkom
riešenia bytovej otázky pre všetkých ľudí v urbánnom priestore. Pretrvávajúca sociálna
rôznorodosť ich obyvateľov však na druhej strane doteraz zabraňuje getoizácii (ku ktorej
napríklad došlo v západných krajinách). Nové obytné súbory sa stali aj prostriedkom
kvantitatívneho rastu miest, bez postupného budovania vzťahu novousadlíkov a zžívania
sa s novým urbánnym prostredím.
Štúdia bola vypracovaná v rámci projektu VEGA 1/0943/14 Dobrovoľnícke aktivity
a združovanie sa na Slovensku v 21. storočí.
Journal of Urban Ethnology 13/201520
Literatúra
Banícka... 1956, Banícka dedina Žakarovce, Vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, Bratislava.
Gosiorovský M. 1956, Dejiny slovenského robotníckeho hnutia 1848-1958, Slovenské vydavateľstvo
politickej literatúry, Bratislava.
Čukan J. 1980, Niekoľko poznámok k susedským vzťahom v starej baníckej kolónii v Handlovej.„Slovenský
národopis“, Vol. 28, No. 2, s. 227-246.
Čukan J. 1985, Narodenie a úmrtie v kolónii textilných robotníkov v Rybárpoli, [w:] Frolec V. (ed.),
Čas života, Blok, Brno, s. 163-174.
Hupková – Houšková V. 2007, Život na Trnávke. Séria článkov o živote v lokalite Dornkappel.
„Bratislavské noviny“, http://www.bratislavskenoviny.sk/najnovsie-spravy-z-bratislavy/
bratislava-kedysi/zivot-na-trnavke.html?page_id=52492&select_index=0, 23.9.2014.
Kalesný F. 1980, K niektorým etnografickým aspektom narastania robotníckej triedy v Bratislave.
„Slovenský národopis“, Vol. 28, No. 2, s. 247-256.
Kovačevičová S. 1976, K problematike životného prostredia robotníkov na Slovensku v minulosti.
„Slovenský národopis“, Vol. 24, No. 1, s. 1– 38.
Kovačevičová S. 1987, Ľudové byty, štvrte a centrá Bratislavy v 19. a 20. storočí. „Slovenský národopis“,
Vol. 35, No. 2-3, s. 267-280.
Marko J. I. 1938, Dornkappel. Predmestie troch jazykov. Európsky literárny klub, Praha.
Mjartan J. 1974, Ľudové staviteľstvo In: Horehronie II, Vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied,
Bratislava, s. 12-89.
Moravčíková H. 2003, Baťovany-Partizánske: vzorné slovenské priemyselné mesto. „Architektúra
a urbanizmus“, Vol. 37, No. 3-4, s. 113-146.
Obuchová V. 1986, Vznik a vývoj robotníckych štvrtí a ich postavenie v rámci mesta Bratislavy 1848
– 1938 (Kandidátska dizertačná práca, Katedra československých dejín a archívnictva FF
UK, Bratislava).
Obuchová V.1989,Diferenciácia bývania bratislavských robotníkov v rokoch 1848 – 1938.„Slovenský
národopis“, Vol. 37, No. 3, s. 386-397.
Obuchová V. 2009, Priemyselná Bratislava. Vydavateľstvo PT, Bratislava.
Slovenský... 1980, „Slovenský národopis“, Vol. 28, No. 2.
Stručné dejiny saleziánskeho diela a kostola sv. Jána Bosca na Trnávke, http://www.trnavka.sk/index.
php/historia-farnosti.html, 23.9.2014.
Praga – robotnicze miasto pod przymusem 21
Journal of Urban Ethnology 13/2015
PL ISSN 1429-0618
Blanka Soukupová
Fakulta humanitních studií
Universita Karlova v Praze
Praga – robotnicze miasto pod przymusem.
Nowy pejzaż miasta w okresie powojennym
Abstract
In the course of the 19th
century, Prague, the political, economic and cultural centre of the Czech lands,
witnessed the formation of a new social class – the working class. Driven by industrialization, the core of
this class consisted of factory workers. Industrial cities were newly divided into commercial and residential
districts; in Prague, workers sought accommodation near the city centre. Working-class Prague became
a major part of Czech Prague. In the last three decades of the 19th
century, the working class expanded out
to the Prague suburbs,but the suburbs did not become working–class areas.The districts of Holešovice,Libeň,
Smíchov, Košíře and the eastern part of Karlín were heavily working class, because tenement houses there
offered plenty of cheap apartments.The construction of apartment complexes for factory workers began in
the 1860s and reached a peak from the 1890s to the first decade of the 20th century. In 1921, 37.4% of the
capital’s population was working class.
As a consequence of the outcome of the Second World War,however,a new political force,i.e.the communist
party, backed by manual labourers, began to demand the entire municipal space for itself. The memory of
the city and even its social structure was to become “working class”.The author analyses the mechanisms by
which this ideological plan was to be achieved: settling the city centre with labourers, removing the political
undesirables from Prague,cleansing the Dejvice district of its “bourgeois”class,rewriting the history of Prague,
reconstructing “ideologically appropriate”landmarks,establishing museums of the workers’movement,creating
a new “ideological” urban center, and increasing investment into the suburbs of the city.
Key words: Prague, working class city, post-war period
* * *
W XIX wieku w Pradze,w centrum politycznym,gospodarczym i kulturalnym ziem czeskich uformowała się
nowa warstwa społeczna – klasa robotnicza.W związku z uprzemysłowieniem jego rdzeń tworzyli robotnicy
w fabrykach.W miastach przemysłowych na nowo wyodrębniło się jego środowisko rodzinne oraz środowisko
pracy; robotnicy w Pradze poszukiwali miejsca zamieszkania przede wszystkim w centrum miasta.Tzw.Praga
robotnicza stała się znaczącym elementem czeskiej Pragi. W ostatnim trzydziestoleciu ubiegłego stulecia
klasa robotnicza zaczęła przesuwać się na praskie przedmieścia. Ale nie one stały się lokalizacją robotniczą.
Journal of Urban Ethnology 13/201522
Charakter robotniczy miały głównie Holešovice, Libeň, Smíchov, Košíře, część wschodnia Karlína, gdzie
oferowano tanie mieszkania najemne w galeriowcach. W latach 60. (ze szczytem przypadającym na lata 90.
do pierwszej dekady XX wieku) zapoczątkowano budowę kolonii mieszkalnych dla robotników fabrycznych.
W 1921 roku klasa robotnicza stanowiła 37,4 % ludności stolicy.
Ze względu na wyniki drugiej wojny światowej nowa siła polityczna – partia komunistyczna, opierająca
się na pracownikach fizycznych – zaczęła rościć sobie prawo do całej miejskiej przestrzeni. Pamięć miasta
oraz jego struktura społeczna miały stać się „robotniczymi“. Autorka analizuje mechanizmy, za pomocą
których dążono do osiągnięcia niniejszego planu ideologiczno-politycznego: zasiedlanie centrum miejskiego
przodownikami pracy, eksmisja z Pragi niepożądanych dla państwa osób, oczyszczenie Dejvic z warstw
„burżuazyjnych“, spisanie nowej historii Pragi, przebudowa ideologicznie „odpowiednich“ zabytków,
zakładanie muzeów ruchu robotniczego,utworzenie nowego „ideowego“ centrum miejskiego,zwiększenie
inwestycji na rzecz peryferii.
Słowa kłuczowe: Praga, robotnicze miasto, okres powojenny
Data wpływu: 31.10.2014
Data akceptacji: 01.07.2015
Powstanie robotniczej Pragi
Proces modernizacji społeczeństwa związany jest z szerokimi przemianami miast,
z industrializacją oraz stosunkami międzyludzkimi w nich istniejącymi1
.Dlatego historia
współczesnych społeczeństw jest przede wszystkim historią miast2
.W połowie XIX wieku
Praga,stolica państwa czeskiego,stała się znaczącym ośrodkiem przemysłowym (produkcji
porcelany i wyrobów włókienniczych, głównie drukowanie kretonu, od połowy XIX
wieku zwłaszcza przemysłu maszynowego3
. W tym czasie na praskich przedmieściach
powstał kompleks budynków fabrycznych w dzielnicach Smíchov i Karlín4
. Praska klasa
robotnicza,której trzonem byli pracownicy fabryk5
,ukształtowała się w ostatniej trzeciej
części XIX wieku6
. Do praskiej przestrzeni publicznej weszła ona świętując Pierwszego
Maja (1890)7
i dziewięć lat przed pierwszą wojną światową poprzez masowe demonstracje,
popierające powszechne, równe i tajne prawo wyborcze (1905)8
.
1
	 * This study was supported by the grant project of the GA ČR No. P 410/12/2390. Horská, Maur, Musil
2002.
2
	 Schott 2008, s. 459-479.
3
	 Robek, Moravcová, Šťastná 1981, s. 6, s. 12; Horská-Vrbová 1970, s. 59, s. 63.
4
	 Museum...1957, s. 21-22.
5
	 Robek, Moravcová, Šťastná 1981, s. 5-6.
6
	 Ibidem, s. 25-26; Moravcová 1983, s. 71-76.
7
	 Robek, Moravcová, Šťastná 1981, s. 22-23; Urban 1982, s. 400-407.
8
	 Robek, Moravcová, Šťastná 1981, s. 28.
Praga – robotnicze miasto pod przymusem 23
W połowie ubiegłego wieku robotnicy prascy mieszkali w centrum miasta9
, jednak
w latach 40.(masowo 60.) zaczęli przeprowadzać się również do podmiejskich i miejskich
miejscowości Karlín10
,Smíchov,Libeň11
i Holešovice-Bubny12
.Žižkov powstał w „szczerym
polu“ jako przedmieście mieszkalne, a nie przemysłowe, dla drugiego pokolenia
imigracji robotniczej13
.W tym czasie robotnicy stanowili niecałą 1/3 mieszkańców Pragi,
mieszkających głównie na przedmieściach, zorganizowanych w licznych stowarzysze-
niach14
. Ostatnia fala imigracji robotniczej zasiedliła przedmieścia trzeciego pokolenia
(Vysočany, Dejvice, Michle, Bubeneč15
). W tym czasie Karlín i Smíchov zamieniły się
w przedmieścia willowe dla urzędników i rzemieślników16
.Josefov,część Holešovic-Buben,
Bubeneč i Dejvice swój robotniczy charakter utraciły w okresie międzywojennym17
.W tym
czasie na peryferiach wyrosły również kolonie robotnicze18
.
Znaczenie tradycji w powojennym społeczeństwie socjalistycznym
Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza zmiany funkcji tradycji industrializacji,która
w marksistowskiej historiografii utożsamiana jest z powstaniem społeczeństwa
kapitalistycznego i nowej grupy społecznej – robotników19
w powojennym społeczeństwie
socjalistycznym na przykładzie Pragi.
System, który deklarował władzę ludu: w ówczesnym pojęciu robotników, chłopów
i tak zwanej inteligencji pracującej20
,przyszedł nie tylko z ideą nowego człowieka,budowniczego
socjalizmu i komunizmu, ale również z myślą nowego wizerunku jego miasta21
.
Ponadto nowy system stworzył wiele miast i osiedli w „szczerym polu“22
. Ich wygląd
i znaczenie również odpowiadały istniejącej ideologii społecznej.W szczególności stolice
państw socjalistycznych miały stać się płaszczyzną,na której powstawało przyszłe idealne
społeczeństwo bez różnic klasowych, społeczeństwo pracujących, ale też dobrze odpoczywających
ludzi (w duchu często cytowanego przysłowia «Bez pracy nie ma kołaczy»).
9
	 Dotyczy 64%, tzn. 79 528, mieszkańców (Stará dělnická 1981, s. 14).
10
	 Míka 1975, s. 113-114.
11
	 Robek, Moravcová, Šťastná 1981, s. 7, 13, 8.
12
	 Pešek 1999, s. 145.
13
	 Robek, Moravcová, Šťastná 1981, s. 13, 18.
14
	 Ibidem, s. 14, 20.
15
	 Ibidem, s. 24.
16
	Ibidem.
17
	 Klímová i in. 1981, s. 260.
18
	 Ibidem, s. 273; Kotěra 1921, s. 2.
19
	 Klusáková 1986, s. 14-15.
20
	 Kalinová 2004, s. 87-89.
21
	 Kohout, Vančura 1986, s. 172-174.
22
	 Pavelčíková 2010, s. 54-55.
Journal of Urban Ethnology 13/201524
Nowa tożsamość miast powstawała na zasadzie oddzielenia się od miast poprzedniego
systemu – miast kapitalistycznych. Powojenni inżynierowie społeczni od samego
początku uświadamiali sobie, że nawet w społeczeństwie socjalistycznym budowa miast
będzie wyjątkowa, chociaż liczyli na stopniowe wyrównywanie poziomu życia w mieście
i na wsi.Negatywną ocenę kapitalistycznego miasta w przeszłości łączyli przede wszystkim
z jego przemysłem. Kapitaliści rzekomo nadali miastu charakter maszyny produkcyjnej.
Miasto kapitalistyczne charakteryzowało się rzekomo głębokim zróżnicowaniem pomiędzy
luksusowym centrum dla „burżuazji“ i zaniedbanymi peryferiami dla robotników23
.
W negatywnej ocenie współczesnego miasta kapitalistycznego widziano ośrodek idei
nowej wojny, miejsce, gdzie w największym stopniu koncentrowały się podziały spo-
łeczne24
. Kapitalistyczne miasto było miejscem, gdzie wychodziła prasa, oczerniająca
państwa socjalistyczne, ponieważ zazdrościła im ich sukcesów twórczych. Jednocześnie
było również miejscem bezczynności i upadłej oraz lubieżnej rozrywki.Natomiast miasto
socjalistyczne, miasto robotnicze upowszechniało ideę pokoju. Miało zapewnić dobre
wykształcenie wszystkim utalentowanym młodym ludziom,miało nauczyć mieszkańców
nowego myślenia, miało zagwarantować dobrej jakości i tanie budownictwo mieszkalne,
dobrą jakość usług, szlachetną rozrywkę.
Mit Pragi robotniczej po przewrocie lutowym
Sprzeczne poglądy na temat miasta dwóch systemów politycznych pojawiły się po
przewrocie lutowym również w Pradze,stolicy przywróconej Republiki Czechosłowackiej.
Zgodnie z ówczesną propagandą wielokrotnie podkreślano,że „nowa era historii Pragi“ była
związana z jej oswobodzeniem przez Armię Czerwoną.Dzięki zasłudze Związku Radzieckiego
klasa robotnicza i „lud pracujący“ mogli przejąć władzę państwową. Miasto pod
kierownictwem partii komunistycznej mogło wreszcie pełnić funkcję domu dla pracujących.
Nowa Praga dla pracujących była związana z budową mostów, tuneli, nowych sieci
komunikacyjnych prowadzących na przedmieścia, nowoczesnych osiedli, szpitali, szkół,
żłobków, centrów rekreacyjnych i kulturalnych25
, wieżowców26
, ale także placów zabaw,
zieleni między blokami mieszkalnymi, krytych poczekalni i placów dla manifestacji27
.
Opinia publiczna była optymistyczna; rozwój miasta nie powodował obaw,ale przeciwnie
potwierdzał sukces systemu.
Nowością była też funkcja edukacyjna miasta,upowszechnienie edukacji; w robotniczej
Pradze mieli studiować w szkołach wyższych również robotnicy – rdzeń kształtowanej
23
	 Zob. Chamrád 1951, s. 3; Kautský 1955, s. 2; Nekvasil 1956, s. 7.
24
	 Zich 1950, s. 13.
25
	 Museum...1957, s. 30; Průvodce 1955, s. 9.
26
	 Vojtěch 1955, s. 2.
27
	 Průvodce 1955, s. 9; Fleissig 1951, s. 50; K některým úkolům... 1951, s. 64; zob. też: Akční program...1948,
s. 289; Rodí se plány... 1951, s. 481-482; Chamrád 1953, s. 278.
Praga – robotnicze miasto pod przymusem 25
postępowej inteligencji28
. Oświatą szerokich warstw ludowych miały zajmować się także
muzea,które często zdobywały przestrzenie po wywłaszczonych pałacach29
.Miasta miały
być również miejscem wypoczynku; regularna migracja za wypoczynkiem poza miasto
upowszechniła się dopiero w latach 70. Rady narodowe otworzyły ogrody przylegające
do pałaców szlacheckich30
. Owa wizja poprawy miast nie dotyczyła jednak centrów, ale
jedynie peryferii robotniczych31
.
Zajmiemy się centrum miasta lub najpierw dzielnicami peryferyjnymi? Wcześniej błysk
był tylko w centrum,natomiast na peryferiach...Dla kapitalistów,którzy siedzieli w rządzie
oraz na ratuszu praskim, Praga to był tylko plac Wacława i najbliższe okolice. W cieniu
romantycznego piękna i wspaniałych pałaców na ulicy widoczna była bieda,
zapraszał gości Pragi ówczesny Przewodnik z połowy lat 50.32
.Pod hasłem zaspokojenia
potrzeb ludu pracującego, dzielnice biedoty i proletariatu miały zastąpić wystawne
części miasta.Karta cudownego socjalistycznego miasta przyszłości uwzględniała inwestycje
na peryferiach miast,natomiast podupadały ich centra,marniał standard mieszkaniowy.
Kolonie robotnicze (Na Krejcárku,na Žižkově,V Číně,wysokiej jakości kolonie Arizona
w Jinonicach33
) miały zostać zrównane z ziemią, w celu „ukrycia starej biedy”34
. W tym
samym czasie rozpoczęto budowę kilometrowych osiedli35
z centralnym ogrzewaniem,
elektrycznymi kuchenkami, by wymienić tu: Strašnice, Vršovice, Kobylisy (1947-1949),
Petřiny (1954-1965),Chmelnice (1959-1960),Jarov (1959-1962),Červený Vrch (1960-
1972), Hloubětín (1961-1965), Malešice (1961-1966), Spořilov (1961-1967), Zahradní
Město (1962-1968),Pankrác (1962-1967),Novodvorská (1967-1971),Krč (1964-1971),
Severní Město (Prosek (1964-1971),Kobylisy (1969-1973),Ďáblice (1969-1975),Bohnice
(1972-1980),Čimice (1976-1986),Jižní Město (1972-1985),Jihozápadní Město (1977-
1978)36
. Nowe sposoby wykorzystania obszaru miasta wymagały też nowej symboliki.
Emblematem nowego miasta stały się fabryki i przodownicy pracy.
Potężnie dymią kominy fabryczne na obrzeżach Pragi. Pociągi przywożą surowce i odjeżdżają
załadowane nowymi produktami. Na stanowiskach pracy współzawodniczą nowi
socjalistyczni ludzie,
28
	 Průvodce 1955, s. 10.
29
	 Ibidem. Zob. nadto: Richter 1957, s. 12.
30
	 Průvodce 1955, s. 10.
31
	 Soukupová 2010, s. 41.
32
	 Průvodce 1955, s. 58.
33
	 Přišla řada...1956, s. 1.
34
	 Soukupová 2009, s. 271. Zob. Sen... 1948, s. 500; Majerová 1955, s. 3; Také Košíře...1956, s. 7.
35
	 Dotyczy powstania osiedli praskich Dějiny Prahy (Historia Pragi) 1998, s. 455, 458-459.
36
	 Míka Z. a kol. 1998, s. 245, 254-255, 258, 266-267, 269.
Journal of Urban Ethnology 13/201526
tak opisano własną ideę miasta robotniczego w Przewodniku Pragi37
. W głównym
symbolu mista – Zamku Praskim – od czerwca 1948 roku zamieszkał prezydent klasy
robotniczej. Zamek na zewnątrz prezentował się jako korona robotnicza miasta:
Na zamek praski, niegdyś siedzibę władców i samowoli, i kiedyś tyle nienawidzoną przez
klasę robotniczą,obecnie przychodzą codziennie tłumy ludzi pracujących.Stał się miejscem
ich miłości i zaufania38
.
Oprócz Zamku i siedziby Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Czechosłowacji
przy Bramie Prochowej robotniczą Pragę w miejskiej przestrzeni symbolizowała
charakterystyczna dekoracja: pięcioramienna czerwona gwiazda umieszczona na zakładach
i budynkach,czerwone sztandary39
,plakaty z portretami założycieli marksizmu-leninizmu
oraz przedstawicieli partii komunistycznej,ale też architektura: wieżowce40
,domy w stylu
realizmu socjalistycznego (hotel International, dziś Holiday Inn, z lat 1852-1957), blokowe
osiedla41
.Symbolem robotniczej Pragi stała się również Letná,którą od lutego 1951
roku pracownicy zaczęli zmieniać w czynie społecznym42
.W latach 70. przybyły kolejne
znaczące budowle: autostrada z Pragi do Brna, most Klementa Gottwalda (1965-1973),
metro (od 1974 r.),studio telewizyjne (Kavčí hory od 1962 r.),Szpital Dziecięcy w Motole
(1960-1976),Dom Handlowy Kotva (1975 r.),hotel Intercontinental43
,w 1981 roku Pałac
Kultury, w którym odbywały się zjazdy partii.
Ulice,place,bulwary i parki otrzymały imiona znanych przedstawicieli partii komunistycznych
krajów obozu socjalistycznego (ul. Korunní w 1956 r. – Wilhelma Piecka)44
lub przedstawicieli czeskiego odrodzenia narodowego (ruchu), którzy rzekomo jako
pierwsi zauważyli potencjał tzw. warstw ludowych45
.
Robotnicza nowa Praga46
potrzebowała jednak nie tylko nowych symboli, ale też
nowej historii. Osią nowej praskiej pamięci stał się okres Karola IV, rewolucja husycka,
rewolucyjny 1848 rok,odrodzenie narodowe (ruch narodowy),Pierwszy Maja,tzw.walka
o Dom Ludowy (1920 r.),przez ówczesną historiografię uważana za impuls do założenia
37
	 Průvodce 1955, s. 8. Zob. też: Chamrád 1951, s. 3, 4.
38
	 Průvodce 1955, s. 11.
39
	Zob. Vlajte...1955, s. 1.
40
	 Soukupová 2009, s. 269.
41
	 Ibidem, s. 269, 271.
42
	 Ibidem, s. 275-276; Soukupová 2010, s. 45-46. Zob. Čerpejme... 1951, s. 133; Letná první staveniště ... 1951,
s. 9.
43
	 Prahou socialistickou...
44
	 Třída... 1956, s. 2.
45
	 Soukupová 2009, s. 269-270; Soukupová 2010, s. 40-41.
46
	 Zob. Hlavsa 1960, s. 22.
Praga – robotnicze miasto pod przymusem 27
partii komunistycznej (1921 r.),ogłoszenie nacjonalizacji (28.10.1945 r.) i tzw.Zwycięski
Luty (1948 r.)47
.W pamięci historycznej Pragi podkreślany był w mieście Pierwszy Maja,
głodujący bezrobotni mieszkańcy Pragi w czasie kryzysu gospodarczego lat 30., konspiracyjne
komórki młodych komunistów, rozpędzane przez policję demonstracje komuni-
styczne48
.Nowo budowana pamięć o mieście realizowana była za pośrednictwem nowych
instytucji: Miejsca Pamięci Narodowej na wzgórzu Vítkov (1950),Muzeum Aloise Jiráska
(Obora Hvězda /Gwiazda/49
, 1952 r.)50
, pisarza, który spopularyzował obraz husytyzmu
narodowego historiografa Františka Palackého. Bitwa pod Białą Górą (klęska czeskiego
powstania stanowego, 1620 r.) była nadal postrzegana jako tragiczny punkt zwrotny
w historii czeskiej. W 1962 roku rząd wpisał Białą Górę (letnią rezydencję Gwiazda
i pole walki) na listę narodowych zabytków kultury51
.W 1953 roku (21 stycznia) zostało
otwarte Muzeum W. I. Lenina w Domu Ludowym z pięcioma płaskorzeźbami z brązu
przedstawiającymi sceny z życia Lenina oraz sześcioma postaciami wojowników z Wielkiej
Socjalistycznej Rewolucji Październikowej na attyce gmachu (miejsce praskiej konferencji
Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, 1912 r.)52
.W tym samym roku powstało
Muzeum Początków Ruchu Robotniczego w zajeździe U kaštanu w Břevnově, gdzie 7
kwietnia 1878 roku odbył się pierwszy zjazd Czechosłowackiej Socjaldemokratycznej
Partii Robotniczej53
.Rok później (23 listopada 1954 r.) w budynku Praskiej Miejskiej Kasy
Oszczędności zostało otwarte Muzeum Klementa Gottwalda z autentycznym gabinetem
Gottwalda (ulica Rytířská)54
. W dwudziestu salach przedstawione zostały tzw. ludowe
tradycje rewolucyjne (powstania chłopskie, 1848 rok, spontaniczne ruchy robotnicze)
oraz historia czeskiego i międzynarodowego ruchu robotniczego55
.
Największą uwagę jednak skupiano na Miejscu Pamięci Narodowej.Miejsce Pamięci
Narodowej na terenie zwycięskiej bitwy husytów zaczęto budować już w latach 30. (1933
r.) jako Wojskowy Instytut Historyczny i Muzeum Wojska Czechosłowackiego. Podczas
okupacji służył wermachtowi jako magazyn wojskowy.Podczas uroczystości nazistowskich
obchodzonych w czasie przesilenia letniego na wzgórzu Vítkov zapalano ognie. Po wojnie
47
	 Dotyczy  uznawanych tradycji historycznych: Hlavsa 1958, s. 54, 46.
48
	 Kniha o Praze (Księga o Pradze) 1963, s. 12-27.
49
	 Muzeum powstało w ramach tzw. działań Jiráskovych. Jego ojcem duchowym był minister Zdeněk Nejedlý.
Biała Góra miała stać się miejscem „czeskiej sławy historycznej”. W 1964 roku zostało założone wspólne
Muzeum Aloise Jiráska i Mikuláše Alše (Vorlíčková 1968, s. 37). Zob. też: Jirásková 1951, s. 257; Zápotocký
1951, s. 325.
50
	 Novotný 1960, s. 44.
51
	 Pavel 1968, s. 4.
52
	 Průvodce 1955, s. 43, s. 49-50; Poche 1985, s. 209.
53
	 Průvodce 1955, s. 36, s. 54-55; Soukupová 2010, s. 48-49. Zob. też: Otevření musea... 1953, s. 127; Hlavsa
1958, s. 17.
54
	 Soukupová 2010, s. 49.
55
	 Průvodce 1955, s. 51-54.
Journal of Urban Ethnology 13/201528
przy budynku wzniesiono z brązu pomnik jeźdźca przywódcy husyckiego Jana Žižki (Bohumil
Kafka)56
.Pomnik został odsłonięty 14 lipca 1950 roku w rocznicę bitwy na Vítkově57
.Na
wzór Związku Radzieckiego,który pod ścianą Kremla pochował przedstawicieli rosyjskiej
klasy robotniczej, Vítkov został wybrany jako miejsce ostatniego spoczynku nieznanego
bohatera Dukelskiego oraz sławnych przedstawicieli czeskiej i słowackiej klasy robotniczej58
.
Jako pierwsi zostali tu pochowani 17 maja 1951 roku Bohumír Šmeral,prawnik,założyciel
partii komunistycznej i członek Międzynarodówki Komunistycznej,Josef Haken,nauczyciel,
założyciel partii, poeta komunistyczny Stanislav Kostka Neumann i lekarz Bohuslav
Vrbenský, przewodniczący Stowarzyszenia Przyjaciół Związku Radzieckiego59
.
Na miejscach,które swoją krwią zbroczyli bojownicy Žižki przed ponad pięcioma wiekami
w zwycięskiej walce przeciwko połączonej reakcji całego ówczesnego świata, spoczną ci,
którzy całe swoje życie, każdą swoją ideę poświęcili walce robotników z wyzyskiwaczami,
walce o lepszy, bardziej sprawiedliwy ład, czołowi bojownicy klasy robotniczej i Komunistycznej
Partii Czechosłowacji,
powiedział przy tej okazji Václav Kopecký, Minister Informacji i Oświaty60
.
Miejsce Pamięci Narodowej stanie się naszą ścianą kremlowską, rewolucyjnym Slavínem,
gdzie nasz lud będzie składał szczątki swoich najlepszych i szanowanych synów i córek,
obiecywał Jindřich Veselý61
. Symbol walki na Dukli, gdzie żołnierze I Korpusu
Armii Czechosłowackiej weszli na terytorium swojej ojczyzny (6 października 1944
r.), prezydent Klement Gottwald przypomniał jako dzień, kiedy zrodziło się hasło „Ze
Związkiem Radzieckim na wieczne czasy!”62
Wielu mówców potem połączyło tradycję
średniowieczną husycką ze współczesną robotniczą.
Dziś nasz lud pracujący pod przewodnictwem klasy robotniczej i partii komunistycznej,
nauczony doświadczeniem przeszłości, rozbił w porę reakcję i na czele ze swoim prezydentem
Klementem Gottwaldem pewnie i mocno dąży do celu,który przed sobą Taboryci
widzieli tylko mgliście – do socjalizmu, do społeczeństwa bezklasowego63
,
56
	 Novotný 1960, s. 63.
57
	 Hojda, Pokorný 1997, s. 162.
58
	 Kopecký 1951, s. 7-8.
59
	 Veselý 1951, s. 11-14. Zob. Čest průkopníkům... 1951, s. 5.
60
	 Národní památník ...1951, s. 7.
61
	 Veselý 1951, s. 15.
62
	 Kohout 1951, s. 21.
63
	 Durdík 1951, s. 29.
Praga – robotnicze miasto pod przymusem 29
stwierdził dr Jan Durdík64
. Tradycję husycką miała przypominać również odbudowana
Kaplica Betlejemska (5 lipca 1954 r.)65
. Także ona stała się częścią tzw. nowej
Pragi66
. W słynnych powojennych rozważaniach minister Zdeněk Nejedlý (1946 r.)
charakteryzował komunistów jako nosicieli rewolucyjnych i postępowych tradycji naro-
dowych67
. Husycki segment pamięci służył do potwierdzenia wiodącej roli klasy robotniczej
w społeczeństwie68
. Tradycja Taborytów została uznana jako zarodek państwa
ludowo-demokratycznego69
. Zdaniem Nejedlého społeczeństwo burżuazyjne celowo
spowodowało upadek Kaplicy Betlejemskiej, aby stłumić rewolucyjne nastroje70
. Pozostałe
muzea (w Pradze Muzeum miasta stołecznego Pragi) dodały do swoich wystaw
ekspozycję ruchu robotniczego,partii komunistycznej,ruchu oporu podczas drugiej wojny
światowej,prowadzonego przez partię komunistyczną,oraz powojennej budowy miasta71
.
Do miejsc pamięci partii komunistycznej należał przede wszystkim dom U Zábranských
(Karlín – miejsce konstytuującego się zjazdu KPCz,14-16 maja 1921 r.),Dom Narodowy
(Smíchov – miejsce VII Zjazdu połączeniowego, 1936 r.) i dom nr 32 Na Maninách
(miejsce V Zjazdu – 1929 r.)72
.
Nową pamięć miały utwierdzać także pomniki i rzeźby.Największe znaczenie przywiązywano
do pomnika Józefa Wissarionowicza Stalina na Letenské pláni (1955-1962)73
.
Zwycięski projekt rzeźbiarza Otakara Švece został nagrodzony, ponieważ łączył Stalina
z ludem74
.W 1950 roku doczekał się swojego pomnika poeta Jan Neruda,75
w 1951 roku
Josef Mánes76
.W 1955 roku została odsłonięta rzeźba poświęcona odrodzeniowej pisarce
Boženě Němcovej wykonanej przez Karla Pokorného77
.
W dniu 8 września 1953 roku,w rocznicę egzekucji Julia Fučíka,dziennikarza komunistycznego,po
wojnie bohatera narodowego,został otwarty Park Kultury i Wypoczynku
64
	 Od 1954 roku do marca 1962 znajdowało się tu Mauzoleum Klementa Gottwalda (Hojda, Pokorný 1997,
s. 162).
65
	 Soukupová 2009, s. 281-282. Zob. Vrkoč 1952, s. 137.
66
	 Průvodce 1955, s. 57; Kubíček 1955, s. 3; Ve svatyni.. 1955, s. 1.
67
	 Nejedlý 1946; Soukupová 2013, s. 29-31.
68
	 Zob. Spáčil 1950, s. 7.
69
	Soukupová 2013, s. 28-30. Dotyczy innego znaczenia tradycji husyckiej po drugiej wojnie światowej:
Soukupová 2013, s. 28-33.
70
	 Ibidem, s. 32.
71
	 Průvodce 1955, s. 27-30.
72
	 Památná místa dějin... 1951; Památná místa bojů... 1951, s. 213-214.
73
	 Památník...1955, s. 1.
74
	Hojda, Pokorný 1997, s. 209-210; Soukupová 2010, s. 45-46. Dotyczy pomnika Stalina: Soukupová 2009,
s. 278-279; Praha bude mít pomník... 1950, s. 6-7; Vrkoč 1952, s. 354.
75
	 Průvodce 1955, s. 43.
76
	 Poche 1985, s. 126. Zob. też: 1951, Praha splácí...1951, s. 11.
77
	 Novotný 1960, s. 30. Zob.: Pomník B. Němcové 1955, s. 1.
Journal of Urban Ethnology 13/201530
Julia Fučíka78
.Ochrona zabytków,ogłoszona jako interes publiczny,uwzględniała powstanie
rezerwatów zabytków79
. Najbardziej znaczącym z nich stała się Mała Strana (1951
r.)80
.Wiele uwagi poświęcono również Zamkowi Praskiemu oraz Teatrowi Narodowemu,
dotychczas rzekomo służącym rozrywce burżuazji. Nowym wzorem teatru miał zostać
teatr rosyjski, wystawiający sztuki dla robotników81
. W przeciwieństwie do tego dzielnice
robotnicze nie były postrzegane jako cenne historycznie. Zostały przeznaczone do
przebudowy lub do rozbiórki.
Jako symbol robotniczej Pragi traktowane były także nowe święta Bożego Narodzenia.
Na początku lat 50., w 1952 roku na krótko Bożego syna („Ježíška”) przynoszącego
czeskim dzieciom prezenty zastąpił Dziadek Mróz – symbol dostatku w społeczeństwie
socjalistycznym82
.
Symbolicznej okupacji miasta towarzyszyły również liczne represje. Wiosną 1946
roku w partii komunistycznej było zrzeszonych 11,6% mieszkańców Pragi83
. W powojennych
wyborach do rad narodowych było ośmiu komunistów z trzynastu lokalnych
rad narodowych84
. W majowych wyborach do Zgromadzenia Narodowego w 1946 roku
głosowało na komunistów 36% mieszkańców Pragi85
.Zwycięstwo partii komunistycznej
znalazło odzwierciedlenie w wysiłkach zajęcia przestrzeni miasta także w rzeczywistości.
Po przewrocie lutowym doszło do jednej z pierwszych czystek politycznych w magistra-
cie86
. W kwietniu 1948 roku zostały wydane dekrety, na podstawie których nacjonalizowano
zakłady pracy zatrudniające powyżej 50 pracowników87
. W maju następnego roku
Rudolf Slánský, sekretarz generalny partii, przedstawił na V Konferencji Wojewódzkiej
o administracji ludowej plan zmiany struktury społecznej stolicy:
Praga musi być miastem ludu pracującego...Stworzymy plan systematycznego wzmacniania
udziału klasy robotniczej w ludności Pragi i będziemy wytrwale i szybciej niż kiedykolwiek
wypierać z Pragi wszystkie elementy pasożytnicze i reakcyjne.Analiza społeczna i klasowa
Pragi pokazuje, że odsetek pracowników w stosunku do całej populacji wynosi tylko 30
procent.To jest nieproporcjonalna liczba członków rządzącej klasy robotniczej,która musi
78
	 Kniha o Praze (Książka o Pradze) 1963, s. 208. Zob. Za krásnější... 1954, s. 216-217.
79
	 Rozporządzenie w sprawie rezerwatów zabytków wydało Ministerstwo Szkolnictwa, Nauki i Sztuki w 1950
roku. Lidová správa... 1951, s. 196.
80
	 Malá Strana... 1957, s. 47. Zob. też: Hlavsa 1957, Sedm století..., s. 10-11.
81
	 Průvodce 1955, s. 41.
82
	 Soukupová 2009, s. 280; Franc 2008. Zob. też: Co přichystal... 1952, s. 414-415; Děda Mráz... 1953, s. 398.
83
	 Dějiny Prahy (Historia Pragi) 1998, s. 417.
84
	 Ibidem, s. 417.
85
	 Ibidem, s. 417-418.
86
	 Ibidem, s. 450-451. Zob. Kabát 1948, s. 267.
87
	 Dějiny Prahy 1998, s. 463.
Praga – robotnicze miasto pod przymusem 31
nadawać charakter i ton stolicy.Nasi przodownicy,elita klasy robotniczej,musi mieć prawo
pierwszeństwa do najlepszych mieszkań88
.
W październiku 1949 roku rozpoczęto działaniaT-43,w ramach których Praga miała
zostać oczyszczona z elementów reakcyjnych89
.Na początku lat 50.,w latach 1951-1953,
podjęto działania B – wysiedlenie rodzin „wrogich“ oficerów armii czechosłowackiej90
.
Pragę musiało opuścić 3700-4 tys. osób. Ich mieszkania otrzymali oficerowie wojska,
służby bezpieczeństwa państwa i działacze partii komunistycznej91
.
Podsumowanie
Urbanizacja i jej podstawa – industrializacja – przebiegły na ziemiach czeskich
z opóźnieniem w stosunku do Europy Zachodniej92
. Zakładowe kolonie robotnicze,
budowane od lat 90. XIX wieku (Záběhlice 1904 r. według wzoru angielskiego93
), charakteryzowała
już solidność budowlana94
. Mimo to po drugiej wojnie światowej istniało
przekonanie, że przedmieścia nie stanowią cennej pod względem historycznym części
miasta95
.Niewątpliwie przyczyniło się do tego zanieczyszczone powietrze,dym i hałas oraz
komunikacja w przemysłowych obszarach miasta96
. Przedmieścia były postrzegane jako
produkt gorączki przedsiębiorczości97
.Nowa fala urbanizacji po drugiej wojnie światowej
(budowa osiedli) w sposób obiektywny poprawiła standard mieszkaniowy pracowników
fizycznych,którzy opuścili stare mieszkania w domach galeriowych z toaletą przypadającą
na jedno piętro. Jednocześnie towarzyszył jej upadek kultury; kultura na najwyższym
poziomie została zastąpiona ludową rozrywką dla każdego, kulturalne zachowania stanowiły
wyjątek. W przedmowie do książki o Pradze Pełna piękna, chwałą i przeklęciem
bogata ... Prago! z  1948 roku w końcowej części podkreślone zostało znaczenie ludowej
88
	 Pražská konference...1949, s. 3; także: Akční program... 1949, s. 1; Richter 1949, s. 1. Zob. nadto: Přidělování
nových bytů 1951, s. 173.
89
	 Dějiny Prahy 1998, s. 250.
90
	 Ibidem, s. 445.
91
	 Kaplan 1992.
92
	 Machačová, Matějček 2009, s. 22.
93
	 Kotěra 1921, s. 1-2.
94
	 Machačová, Matějček 2009, s. 39.
95
	W Przewodniku historycznym po Pradze Bedřicha Ševčíka (1946) pominięto je.
96
	 Wchodzę na wzgórze Vítkov, aby popatrzeć na inną Pragę... Wielki praski prospekt otula tu dworzec pod
wzgórzem stałymi zasłonami gryzącego dymu. Tutaj wciska się do oczu obcesowość rzeczy surowych
oraz nieład, tymczasowość wieje z zakopconych tyłów domów, których monstrualne bloki sypią sadze na
zieleń wzgórza. Kominy dymią, aż do wnętrza miasta wdzierają się tory kolejowe, przynosząc mu hałas
i zamieszanie. Tutaj można zobaczyć negliż funkcjonowania dużego miasta..., tak opisał widok na praski
Žižkov V. V. Štech i Josef Ehm (Štech, Ehm 1948, s. 23).
97
	 Ibidem, s. 31.
Journal of Urban Ethnology 13/201532
Pragi,która określa losy narodu i państwa98
.Rzeczywistość była inna.Faktycznym trybem
życia klasy robotniczej system się nie interesował. Realistyczny obraz jej życia, zmaterializowany
właśnie w zamieszkiwaniu na peryferiach, został zastąpiony przez wypaczony
obraz historii klasy robotniczej. Jego osią były pomniki walki klasy robotniczej, które też
nie były bezpieczne.W 1955 roku np.w związku z budową komunikacji został częściowo
zburzony dom U kaštanu99
.Mit robotniczej Pragi rodził się z represji wobec politycznych
niepewnych warstw burżuazyjnych,które miały być wysiedlone z Pragi,albo przynajmniej
przeniesione do jej dzielnic robotniczych i tu – przebywając w kontakcie z robotnikami
– reedukowane. Często mit robotniczej Pragi był odrzucany przez krytyczny mit Pragi
burżuazyjnej. Znaczenie tego miasta miało być zatem osłabione. Część władzy została
Pradze odebrana celowo po powstaniu krajów (1960 r.).
Przebudowa na dużą skalę dzielnicy Žižkov nie została – na szczęście – zrealizowana
wg jej pierwotnego zakresu. Zwolennicy starego Žižkova wskazywali na deprymującą
blokową zabudowę, utratę ludzkiego wymiaru, niepewność nowej przestrzeni i poczucie
bezpieczeństwa, jaką wywoływały stare zabudowania100
. Po 1989 roku ich głos został po
raz pierwszy wysłuchany. Peryferie zaczęły być stopniowo postrzegane jako wartościowe
pod względem urbanistycznym i architektonicznym. Dywanowa rozbiórka galeriowców,
oznaczona jako „barbarzyństwo kultury w samym sercu miasta”101
, została zastąpiona
przez ich modernizację.
W niniejszych badaniach zainteresowano się z pomocą metody historycznej problemem
znaczenia szerokich zmian historycznych (szczególnie przewrotem politycznym
w Czechosłowacji w 1948 r.) w odniesieniu do czeskiej i czechosłowackiej metropolii Pragi.
Objęły one jej nowy wygląd,charakter polityczno-społeczny,symbolikę.W centrum badania
etnologicznego (historyczno-antropologicznego) znalazło się konkretne dzieło ludzkie (miasto)
przekształcane za pomocą budowlanego entuzjazmu nowych inżynierów społecznych
i w wyniku represji. Doświadczenia historyczne czeskiej stolicy można przenieść również
na inne miasta epoki radykalnego socjalizmu. Do ogólnie przyjętych zmian po szerokim
przewrocie społeczno-politycznym można zaliczyć aktywizację snu o idealnym mieście,
nowy entuzjazm budowlany,wysiłki na rzecz ustanowienia nowej symboliki miasta (zmiana
nazw przestrzeni publicznych, nowe atrakcje, nowe zabytki, instytucje pamięci /muzea/).
Jako powszechnie obowiązujące zmiany po przejściu do totalitaryzmu można wyróżnić
represje wobec przeciwników politycznych oraz przymusowe przesiedlanie ludności.
Wraz z angielskim historykiem Peterem Burkem zapytaliśmy się, jak przenosi się
w czasie oraz wykorzystuje pamięć publiczną102
. W przypadku czeskiej stolicy (ale też
98
	 Ibidem, s. 8, 18.
99
	 Poche 1985, s. 383.
100
	Seminář..1990, s. 9.
101
	Ibidem, s. 38.
102
	Burke 2006, s. 53.
Praga – robotnicze miasto pod przymusem 33
innych czeskich miast) można jako szczególne i osobliwe scharakteryzować wysiłki
inżynierów społecznych w zakresie wywłaszczenia tradycji historycznych (w tym w treści
monitorowanej tradycji industrializacji) na rzecz nowego systemu. System „polutowy”
w Czechosłowacji również próbował osłaniać interpretowaną historię. To stwierdzenie
jest zgodne z opinią historyka francuskiego Jacqua Le Goffa na temat pamięci zbiorowej
jako narzędzia mocarstwowości i celów103
.Wydaje się,że inne społeczeństwa socjalistyczne
tak wielkiego zapotrzebowania legitymizacji historii nie miały.
W tym sensie, czyli w badaniu, nie chodziło o historię polityczną ruchu komunistycznego,
ale o próbę interpretacji nowego działania miejskiej polityki komunalnej,
całkowicie podporządkowanej nowemu przywództwu politycznemu.Tekst odzwierciedla
wiedzę Marca Augé,francuskiego etnologa współczesnego miasta,że „wszelka tożsamość
jest tworzona w drodze negocjacji z różnymi odmiennościami“104
; w naszym przypadku
z poprzednim rozwojem, z poprzednimi tradycjami, z miastami w państwach kapitalistycznych.Augé
jednak także charakteryzował miasto jako „symbolizowaną przestrzeń“105
.
Potrzeba własnej historii, znaków i symboli ma oczywiście zastosowanie do miasta po
każdej zmianie historycznej; w przypadku miasta socjalistycznego (Pragi) można nawet
rozważać „poczucie przepełnienia“106
.Badanie przedstawia także praską koncepcję miejsc
pamięci lub raczej miejsc pamiątkowych historyka francuskiego Pierra Nory,a ostatecznie
nawet koncepcję przenikania pamięci i tożsamości107
.
103
	Le Goff 2007, s. 111.
104
	Augé 1999, s. 93.
105
	Ibidem, s. 110.
106
	Ibidem, s. 121.
107
	Assmann 2001, s. 17; 2005, s. 132-133.
Journal of Urban Ethnology 13/201534
Bibliografia
Akční program... 1948, Akční program ústředního Národního výboru hlav. města Prahy, „Věstník
hlavního města Prahy”, Vol. 51, No. 13, s. 289.
Akční program... 1949, Akční program pražské lidové správy, „Praha”, Vol. 52, No. 27, s. 1.
Assmann J. 2005, Das kulturelle Gedächtnis. Schrift, Erinnerung und politische Identität in frühen
Hochkulturen, Beck, München.
Assmann J. 2001, Kultura a paměť. Písmo, vzpomínka a politická identita v rozvinutých kulturách
starověku, Prostor, Praha.
Augé M. 1999, Antropologie současných světů, Atlantis, Brno.
Burke P. 2006, Historie jako sociální paměť, [w:] Burke, P., Variety kulturních dějin, Wydawnictwo
CDK, Brno, s. 50-66.
Co přichystal... 1952, Co přichystal děda Mráz letos Pražanům, „Nová Praha”, Vol. 55, No. 25-26,
s. 414-415.
Čerpejme... 1951, Čerpejme z dosavadních zkušeností na Letné, „Nová Praha”, Vol. 54, No. 7, s. 133.
Čest průkopníkům... 1951, Čest průkopníkům socialistických zítřků, „Rudé právo”, No. 115, s. 5.
Děda Mráz... 1953, Děda Mráz – posel hojnosti, „Nová Praha”, Vol. 56, No. 25-26, s. 398.
Dějiny Prahy II...1998,Dějiny Prahy II.Od sloučení pražských měst v roce 1784 do současnosti,Paseka,
Praha, Litomyšl.
Durdík J. 1951, Bitva na Vítkově, [w:] Národní památník na hoře Vítkově, Osvěta, Vydavatelství
Ministerstva informací a osvěty, Praha, s. 24-29.
Fleissig J. 1951, Vzhůru na první staveniště, „Nová Praha”, Vol. 54, No. 3, s. 50.
Franc M. 2008, Šťastné a bohaté! Vánoce v českých zemích v padesátých a šedesátých letech jako svátky
konzumu,[w:] Tůma,O.,Vilímek,T.(red.),Pět studií k dějinám české společnosti po roce 1945,
Ústav pro soudobé dějiny AV ČR, v. v. i., Praha, s. 240-256.
Hlavsa V. 1957, Sedm století Malé Strany, „Nová Praha”, Vol. 7, No. 13, s. 10-11.
Hlavsa V. 1958, Nové Město pražské, Sportovní a turistické nakladatelství, Praha.
Hlavsa V. 1958, Po stopách dělnického hnutí, „Nová Praha”, Vol. 8, No. 7, No. 8, s. 17.
Hlavsa V. 1960, Praha očima staletí, Orbis, Praha.
Hojda Z., Pokorný J. 1997, Pomníky a zapomníky, 2. vydání, Paseka, Praha, Litomyšl.
Horská P., Maur E., Musil J. 2002, Zrod velkoměsta, Urbanizace českých zemí a Evropa, Paseka,
Praha, Litomyšl.
Horská-Vrbová P. 1970, Pražský průmysl v druhé polovině 19. století, [w:] Pražský sborník historický
1969-70, Orbis pro Archív hlavního města Prahy, Praha, s. 52-69.
Chamrád V. 1951, Za novou krásnou Prahu, „Nová Praha”, Vol. 54, No. 1, s. 3-5.
Chamrád V. 1953, Praha zítřka, „Nová Praha”, Vol. 56, No. 18, s. 278.
Jirásková A. 1951, Praha splácí dluh Jiráskovi, „Nová Praha”, Vol. 54, No. 14, s. 257.
Kabát J. 1948, Pohled do pražské osvěty, „Věstník hlavního města Prahy”, Vol. 51, No. 12, s. 267.
Kalinová L. 2004, Východiska, očekávání a realita poválečné doby. K dějinám české společnosti v letech
1945-1948, Česká společnost po roce 1945, sv. 1, Ústav pro soudobé dějiny AV ČR, Praha.
Praga – robotnicze miasto pod przymusem 35
Kaplan K. 1992, Akce B – vystěhování „státně nespolehlivých osob” z Prahy, Bratislavy a dalších měst
1952-1953. Dokumenty a seznamy, Ústav pro soudobé dějiny ČSAV, Praha.
Kautský F. 1955, Staví se nové město, „Večerní Praha”, Vol. I, No. 6, s. 2.
Klímová D.i in.1981,Život dělnictva a proletářská kultura v buržoazní republice,[w:] Stará dělnická
Praha. Život a kultura pražských dělníků 1848-1939, Academia, Praha, s. 259-291.
Klusáková L.1986,Evropská města na prahu kapitalismu,Acta Universitatis Carolinae Philosophica
et Historica Monographia CIV – 1984, Univerzita Karlova, Praha.
K některým úkolům... 1951, K některým úkolům organisací KSČ v Praze,„Nová Praha”, Vol. 54, No.
4, s. 64.
Kniha o Praze... 1963, Kniha o Praze, Orbis, Praha.
Kohout J.,Vančura J. 1986, Praha 19. a 20. století,Wydawnictwo Státní Nakladatelství Technické
Literatury, Praha.
Kohout V. 1951, Neznámý československý bojovník, [w:] Národní památník na hoře Vítkově, Osvěta,
Vydavatelství Ministerstva informací a osvěty, Praha, s. 16-23.
Kopecký V.1951,Národní památník na hoře Vítkově,Osvěta,Vydavatelství Ministerstva informací
a osvěty, Praha, s. 7-8.
Kotěra J. 1921, Dělnické kolonie, Knihovna „Stavitele”, sv. 1, „Stavitel”, Praha.
Kubíček A. 1955, Husův Betlem, “Večerní Praha”, Vol. I, No. 8, s. 3.
Le Goff J. 2007, Paměť a dějiny, Argo, Praha.
Letná první staveniště... 1951, Letná první staveniště socialistické Prahy, Ústřední národní výbor
hlavního města Prahy, Praha.
Lidová správa... 1951,Lidová správa zachraňuje pražské památky,“Nová Praha”,Vol.54,No.10-11,
s. 196.
Machačová J., Matějček J. 2009, Město a městská společnost v českých zemích v 19. století,
[w:] Kladiwa P., Zářický A. (red.), Město a městská společnost v procesu modernizace 1740-1918,
Ostravská univerzita v Ostravě, Ostrava, s. 20-42.
Majerová M. 1955, Která je krásnější?, “Večerní Praha”, Vol. I, No. 1, 1. 4., s. 3.
Malá Strana... 1957, Malá Strana. Z minulosti pražského podhradí, Sportovní a turistické nakladatelství,
Praha.
Míka Z. 1975, Průmyslové předměstí Karlín v 19. století a jeho význam pro Prahu, [w:]
Pražský sborník historický IX, Orbis, Archív hlavního města Prahy, Praha, s. 78-145.
Míka Z. a kol. 1999, Dějiny Prahy v datech, Mladá fronta, Praha.
Moravcová M. 1983, Formování společenských aktivit dělnictva v prostředí velkého města 2. poloviny
19. století, [w:] Město v české kultuře 19. století, Studie a materiály I, Národní galerie, Praha,
s. 69-77.
Museum ... 1957, Museum hlavního města Prahy, Sportovní a turistické nakladatelství, Praha.
Národní památník ... 1951, Národní památník na hoře Vítkově, Osvěta, vydavatelství Ministerstva
informací a osvěty, Praha.
Nejedlý Z. 1946, Komunisté – dědici velkých tradic českého národa, Kulturně propagační oddělení
Ústředního výboru KSČ Svoboda, Praha.
Journal of Urban Ethnology 13/201536
Nekvasil M. 1956, Libeň včera a zítra, „Nová Praha”, Vol. 59, No. 10, s. 7.
Novotný J. 1960, Pražské sady, Sportovní a turistické nakladatelství, Praha.
Otevření musea ...1953,Otevření musea počátků dělnického hnutí,„Nová Praha”,Vol.56,No.53,s.127.
Pavel J. 1968, Národní kulturní památka Bílá hora, bojiště a letohrádek Hvězda s oborou, [w:] Bílá
hora národní kulturní památka, Olympia, Praha, s. 3-4.
Památná místa bojů ... 1951, Památná místa bojů dělnické třídy, „Nová Praha”, Vol. 54, No. 12, s.
213-214.
Památná místa dějin ... 1951, Památná místa dějin naší strany, „Rudé právo”, No. 113.
Památník upřímné ... 1955, Památník upřímné vděčnosti, „Večerní Praha”, Vol. I, No. 26, s. 1.
Pavelčíková N.2010,Mýtus Ostravy – ocelového srdce socialistického Československa,[w:] Soukupová,
B., Novotná, H., Jurková, Z., Stawarz, A. (red.), Evropské město. Identita, symbol, mýtus,
ZING PRINT, Bratislava, s. 54-63.
Pešek J.1999,Od aglomerace k velkoměstu.Praha a středoevropské metropole 1850-1920,Documenta
Pragensia, Monographia, Vol. 9, Scriptorium, Praha.
Poche E. 1985, Prahou krok za krokem, Panorama, Praha.
Pomník B. Němcové 1955, Pomník B. Němcové, „Večerní Praha”, Vol. I, No. 49, s. 1.
Praha bude mít pomník 1950, Praha bude mít pomník generalissima J. V. Stalina, „Praha”, Vol. 53,
No. 1, s. 6-7.
Praha splácí ... 1951, Praha splácí dluh svým předkům, „Nová Praha”, Vol. 54, No. 1, s. 11.
Prahou socialistickou a historickou (b.d.),Prahou socialistickou a historickou,Odbor obchodu a cestovního
ruchu Národního výboru hlavního města Prahy, Praha.
Pražská konference ... 1949, Pražská konference o lidové správě, „Praha”, Vol. 52, No. 21, s. 3.
Průvodce Prahou 1955, Průvodce Prahou , Státní tělovýchovné nakladatelství, Praha.
Přidělování nových bytů 1951, Přidělování nových bytů, „Praha”, Vol. 54, No. 9, s. 173.
Přišla řada ... 1956, Přišla řada na nouzovky, „Večerní Praha”, Vol. 2, No. 235, 3. 10., s. 1.
Richter, A. 1949, Akční plán referátu pro informace, osvětu a tělesnou výchovu, „Praha”, Vol. 52, No.
31, s. 1.
Richter, A. 1957, Využijme zahrad ke kulturní práci, „Nová Praha”, Vol. 7, No. 14, s. 12.
Robek A., Moravcová M., Šťastná J. (red.) 1981, Stará dělnická Praha. Život a kultura pražských
dělníků 1848-1939, Academia, Praha.
Rodí se plány...1951,Rodí se plány socialistického města,„Nová Praha”,Vol.54,No.25-26,s.481-482.
Seminář ... 1990, Seminář k aktuálním problémům přestavby Žižkova II., Obvodní národní výbor
Praha 3, Svaz českých architektů, Dům techniky ČSVTS Praha, Praha.
Sen...1948, Sen, který se stane skutečností, „Věstník hlavního města Prahy”, Vol. 51, No. 22, s. 500.
Schott, D. 2008, Stadt und Moderne. Die Stadt als Modernisierungssagent? , [w:] Schneider, U.,
Raphael, L. (red.), Dimensionen der Moderne, Festschrift für Christof Dipper, Peter Lang,
Frankfurt am Main, Berlin, Bern, Wien, s. 459-479.
Soukupová B. 2009, Father Frost Welcomes You or the Myth of New Prague as a Beautiful City in
a Socialist Way, „Urban people”, Vol. 11, No. 2, s. 263-290.
Praga – robotnicze miasto pod przymusem 37
Soukupová B. 2010, Paměť sovětizovaného města (příklad Prahy), [w:] Soukupová, B., Novotná,
H., Jurková, Z., Stawarz, A. (red.), Evropské město. Identita, symbol, mýtus, ZING PRINT,
Bratislava, s. 36-53.
Soukupová B. 2013, Místo husitské tradice v moderní české společnosti: základní kámen národní
identity?, [w:] Soukupová, B., Nosková, H., Bednařík, P. (red.), Paměť – národ – menšiny
– marginalizace – identity I, Urbánní studie, sv. 6, Fakulta humanitních studií Univerzity
Karlově v Praze, Praha, s. 9-40.
Spáčil B. 1950, „Praha”, Vol. 53, No. 19-20, s. 7.
Ševčík B. 1946, Historický průvodce Prahou, Občanská knihtiskárna v Praze, Praha.
Štech V.V.,Ehm J.1948,Krásy plná,slávou i kletbou bohatá...Praho! Pohledy na minulost i přítomnost
města, Družstevní práce, Praha.
Také Košíře... 1956, Také Košíře rozkvétají do krásy, „Nová Praha”, Vol. 59, No. 21, s. 7.
Třída... 1956, Třída Wilhelma Piecka, „Večerní Praha”, Vol. 2, No. 1, s. 2.
Urban O. 1982, Česká společnost 1848-1918, Svoboda, Praha.
Veselý J. 1951, Pantheon revoluce, [w:] Národní památník na hoře Vítkově, Osvěta, Vydavatelství
Ministerstva informací a osvěty, Praha, s. 11-15.
Ve svatyni... 1955, Ve svatyni národa, „Večerní Praha”, Vol. I, No. 89, s. 1.
Vlajte ... 1955, Vlajte, vítězné prapory! „Večerní Praha”, Vol. I, No. 24, s. 1.
Vojtěch J. 1955, Výšková budova v Praze, „Večerní Praha”, Vol. I, No. 21, s. 2.
Vorlíčková M.1968,Stálá expozice „Národní kulturní památka Bílá hora” v Letohrádku Hvězda,[w:]
Bílá hora národní kulturní památka, Olympia, Praha, s. 23-37.
Vrkoč, V. 1952, Betlemská kaple vstává z trosek zapomnění, „Nová Praha”, Vol. 55, No. 14, s. 137.
Vrkoč V. 1952, Pomník lásky, úcty a vděčnosti, „Nová Praha”, Vol. 55, No. 21-22, s. 354.
Za krásnější ... 1954, Za krásnější a bohatší život všech pracujících, „Nová Praha”, Vol. 57, No. 13, s.
216-217.
Zápotocký, A. 1951, Jiráskovo museum ve Hvězdě otevřeno, „Nová Praha”, Vol. 54, No. 18, s. 325.
Zich R. 1950, Masově rozvineme kritiku a sebekritiku, „Praha”, Vol. 53, No. 2, s. 13.
Journal of Urban Ethnology 13/201538
Zdobne fasady, smętne palimpsesty 39
Journal of Urban Ethnology 13/2015
PL ISSN 1429-0618
Grażyna Ewa Karpińska
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Uniwersytet Łódzki
Zdobne fasady, smętne palimpsesty.
Nie tylko o wyglądzie łódzkich osiedli robotniczych
Abstract
The facade and the palimpsest are metaphors by means of which it is possible to describe any city, its users,
functions and events. I use them to present working-class residential estates, that is definite architectural
creations within a city.The number of layers and richness of meanings inscribed therein permit me to focus
on only a few of them, to present selected phenomena associated with them, and to describe what they are
telling us and in whose name they speak.
Key words: working-class estates, façade, palimpsest, Łódź
* * *
Fasada i palimpsest to metafory,za pomocą których można opisać każde miasto,jego użytkowników,funkcje,
wydarzenia.Posługuję się nimi,by zaprezentować osiedla robotnicze,czyli konkretne twory architektoniczne
w mieście. Liczebność warstw i bogactwo zapisanych w nich treści pozwalają mi zwrócić uwagę tylko na
niektóre, przedstawić niektóre zjawiska z nimi związane, opowiedzieć co „mówią” i w czyim imieniu.
Słowa kluczowe: osiedla robotnicze, fasada, fasadowość, palimpsest, Łódź
Data wpływu: 31.10.2014
Data akceptacji: 01.07.2015
Metafora
Termin „fasada”oznacza frontową ścianę budynku,często wyróżniającą się bogatszą
kompozycją architektoniczną i dekoracyjną. Zasłania ona to, co znajduje się wewnątrz,
przykrywa to, co jest niewidoczne. Pojęcie to jest też „architektoniczną” metaforą
Journal of Urban Ethnology 13/201540
przekierowującą myślenie na płaszczyzny: społeczną, kulturową i komunikacyjną. Mówi
o powierzchowności, pozorach, stwarzaniu efektownych pozorów, o efekciarstwie,
blichtrze1
.
Ewa Rewers zauważa, że konteksty językowe, w których występuje słowo „fasada”
pokazują, że krąży ono między nie tylko silnymi, lecz i sprzecznymi nastawieniami:
troską o fasadę (troska o wygląd) i niechęcią do fasady2
. Podkreśla, że fasada nie stanowi
jednolitej i jednorodnej płaszczyzny, wprost przeciwnie – składa się z wielu warstw
kulturowych tekstów, znaków, śladów pochodzących z różnych czasów, poplątanych
i poukrywanych, które można odkrywać jak palimpsest. Znaczy to, że fasada nie jest raz
na zawsze wykończonym i zakończonym tworem,podlega nieustannym modyfikacjom.Są
w niej warstwy nowe i stare,warstwy wyróżnione,konstytuujące – jak na fasadę przystało –
dobre „pierwsze wrażenie”,świadczące o prestiżu miejsca lub wyrażające troskę o miejsce:
one często tworzą piękną, zabytkową fasadę uzupełniającą miejski pejzaż i nadającą mu
postać spójnego przekazu wypowiadanego w czyimś imieniu3
.Są też takie pozostałości po
historycznych warstwach, czyniące niedobre nie tylko pierwsze, lecz i kolejne wrażenia.
W tym przypadku fasada może być przyrównana do ekranu, na którym
wyświetlana jest nieustanna entropia miasta, a różne stadia zniszczenia ukazane są obok
siebie. Proces ten może być powolny i stopniowy bądź raptem przyspieszać. Może się
zatrzymywać i wznawiać, a nawet cofać, gdy budowlę poddamy restauracji, renowacji lub
zburzymy ją i wzniesiemy nową4
.
Szczególnie podatna na odkładanie się w niej wszelkich kolejnych, różnorodnych
warstw jest materia fizyczna miasta.
Fasada i palimpsest to metafory, przy pomocy których można opisać miasto, jego
użytkowników,wydarzenia,funkcje,zmiany.Wykorzystuję je,by zwrócić uwagę jedynie na
fragment miasta,jakim są osiedla robotnicze,zwane też osiedlami patronalnymi.W przeszłości
stanowiły ważny fragment wizerunku przemysłowej Łodzi,świadczyły o jej nowoczesnym
charakterze.Ich powstanie związane było z rozwojem przemysłu włókienniczego
pod koniec XIX wieku.Budowano je,jak na innych ziemiach polskich,dla pracowników
z inicjatywy właścicieli fabryk. Największe zespoły domów dla robotników powstały
w Łodzi przy fabrykach Karola Scheiblera, Izraela K. Poznańskiego, Juliusza Heinzla,
Juliusza Kunitzera oraz przy Fabryce Nici. Mniejsze zespoły wznieśli Ludwik Grohman
czy „Starzy Francuzi” – Allart, Rousseau i S-ka. W większości przypadków możemy
mówić o celowo skomponowanych osiedlach,o których pisano,że są „miastami w mieście”,
1
	 Słownik języka polskiego 1978, hasło: fasada.
2
	 Rewers 2006, s. 177.
3
	 Ibidem, s. 181.
4
	 Van Berkel, Bos 2000, s. 119.
Zdobne fasady, smętne palimpsesty 41
czyli dobrze zorganizowanymi cząstkami większego miejskiego organizmu. Składały się
z domów robotniczych, budynków fabrycznych i rezydencji fabrykanta (w postaci willi
lub miejskiego pałacu) uzupełnianych konsumami, szkołami i ochronkami, szpitalami,
salami zabaw.Obiekty przemysłowe w tych osiedlach stanowiły zazwyczaj zwarty zespół
architektoniczno-urbanistyczny,a poszczególne budynki odzwierciedlały wprowadzanie
przez właściciela coraz pełniejszego procesu produkcyjnego: od wytworzenia przędzy do
gotowej tkaniny. Życie osiedli i w osiedlach związane było z losami fabryk, przy których
były budowane oraz z dziejami Łodzi; drogi ich rozeszły się w okresie restrukturyzacji
przemysłu,po 1989 roku.Dziś osiedla są wizualnymi śladami po przemysłowej przeszłości
Łodzi i jej potędze, o zróżnicowanym stanie zachowania. Odzwierciedlają odmienne
systemy symboliczne właściwe dla przeszłości i teraźniejszości określonej społeczności
oraz szerokiego kontekstu współczesności,stanowią też – jak zaraz się przekonamy – krąg
zjawisk wzajemnie warunkujących się i dopełniających w sposób, który nie troszczy się
o linearny porządek. Liczebność, różnorodność oraz bogactwo zapisanych w nich treści
pozwalają mi zwrócić uwagę tylko na niektóre z nich, przedstawić wybrane zjawiska
z nimi związane, opowiedzieć, co „mówią” i w czyim imieniu.
Warstwa komunikacyjna
Mury, choć należą do struktury budynku i posiadają swój ciężar, wysokość i grubość,
jednocześnie „stanowią o kształcie przestrzeni zewnętrznej – komunikują się z jej
użytkownikami”5
. Fasada jest „twarzą” budynku, podkreśla Wojciech Kalaga, czyli jest
„pozbawiona możliwości prawdziwego odsłonięcia wnętrza,[...] jest simulacrum wnętrza,
jego gorszą kopią [...], gorszą z powodu nadmiaru, przesady i naddatku”6
, informuje też
o charakterze miasta.
Istniał bardzo silny kontrast między ozdobnymi fasadami ówczesnych wielkomiejskich
kamienic czynszowych a surowością murowanych famuł. Również fasady domów
czynszowych niskiego standardu,które były budowane dla robotników przez prywatnych
przedsiębiorców,miały bogatsze od famuł zdobienia.Prymitywnym czynszówkom usiłowano
nadać wygląd śródmiejskich kamienic przez – jak pisze Irena Popławska – artykulację
fasad, co miało sprawiać wrażenie, że kryją się za nimi bardziej komfortowe wnętrza7
.
Innymi słowy, fasady czynszówek zapowiadały więcej niż rzeczywisty stan wnętrza.
Mury domów familijnych przy zakładach przemysłowych Heinzla, Scheiblera czy
Poznańskiego wyraźnie podkreślają ich przynależność do tych fabryk: mają ten sam
charakter, co wielokondygnacyjne budynki przędzalni czy tkalni. Na solidnych murach
jednych i drugich niejednokrotnie powtarzane są niektóre elementy dekoracyjne w oknach,
5
	 Kalaga 2006, s. 19.
6
	Ibidem.
7
	 Popławska 1982, s. 61.
Journal of Urban Ethnology 13/201542
portalach czy fryzach,co nadaje obiektom tym „posmak monumentalności”8
i upodobnia
je do fabryk-twierdzy, których obronność została określona konkretnymi konstrukcjami.
Budynki w osiedlach robotniczych akcentowały istniejące relacje między fabryką,
domami patronalnymi i robotnikami.Budynki mieszkalne były własnością pracodawców,
którzy, zapewniając swym robotnikom dach nad głową, nie kierowali się altruistycznymi
pobudkami, lecz tworzyli dyspozycyjną, stałą i oddaną załogę, uzyskiwali takie korzyści,
jak „ograniczenie prawa do buntu, strajku, zakładania związków zawodowych czy nawet
takiego <niepożądanego> zachowania jak picie alkoholu”9
.Wielu z nich podzielało przekonanie,
że „skoszarowana siła robocza to siła robocza pod kontrolą”10
. Fronty budowli
przyfabrycznych uświadamiały stojącemu przed nimi człowiekowi nie tylko to, „z kim
we wnętrzu będzie miał do czynienia”11
, lecz były też wskazówką na temat wnętrza, jego
wyposażenia i organizacji. Jednocześnie symulowały „jakości i walory związane z osobą
jego posiadacza”12
,wzmocnione przez nierzadko znajdujące się tuż obok wille – rezydencje
fabrykantów,zwane w Łodzi pałacami – wyróżniające się od otoczenia reprezentacyjnymi
fasadami.
Wszystkie budowle w osiedlach robotniczych komunikowały o organizacji życia
mieszkańców. Ich dzień podporządkowany był rytmowi pracy w fabryce stanowiącej
podstawę funkcjonowania każdego osiedla, o czym „informowała” jej monumentalna
bryła.To praca wyznaczała egzystencję ludzi, którzy – jak podkreśla Andrzej Lipiński –
Poddawali się bez reszty rytmowi czasu wyznaczanemu rytmem maszyny, doświadczając
na sobie bezwzględnej tożsamości: fabryka – ja. Fabryka oddziaływała poprzez fabryczne
domy, fabryczne sklepy, szpital fabryczny: nawet węgiel, wodę i światło dawała fabryka.
Czas wolny, to były imprezy w teatrze fabrycznym, także stowarzyszenia i orkiestra były
fabryczne13
.
Ponadto przestrzenny układ budynków,które stawały się centrami życia sąsiedzkiego,
towarzyskiego i zabawowego, także rodzaj używanego budulca, architektura skromna
i surowa w ornamentyce sprzyjały tendencjom dośrodkowym życia mieszkańców, „tworzyły
ramy określające sposób życia zależny od opinii społecznej i kontroli sprawowanej
przez otoczenie zarówno w wymiarze indywidualnej biografii,jak i biografii społeczności
tam mieszkającej”14
.
8
	 Ibidem, 1964, s. 311.
9
	 Rykwert 2013, s. 125.
10
	 Ibidem, s. 129.
11
	 Kalaga 2006, s. 20.
12
	 Ibidem, s. 20.
13
	 Lipiński 1965, s. 9.
14
	 Świątkiewicz 1987, s. 38.
Zdobne fasady, smętne palimpsesty 43
Andrzej Turowski, analizując układ semiotyczny Księżego Młyna, zwraca uwagę,
że „przymuszał [on] do przestrzennej organizacji życia w ramach wspólnoty.Wspólnoty
konkretyzowanej fabryką,szkołą i domem,wspólnoty szyfrowanej rezydencją jako przestrzenią
życia”15
.Innymi słowy uczony dowodził,że architektura osiedla przyfabrycznego
przyczyniała się do zorganizowania w sposób niemal całościowy egzystencji robotników,
została wykorzystana jako narzędzie do modelowania terytorialnej wspólnoty i utwierdzania
mieszkańców w tym,że awans społeczny zależny jest od terytorium.Status społeczny
w obrębie grupy był zagwarantowany przez zamieszkiwanie, a nie przez posiadanie czy
zawód, co typowe było dla końca XIX wieku, „kiedy poczucie więzi społecznej wśród
robotników oparte było na tożsamości <ja – fabryka>, przeważając nad nowym, kształtującym
się dopiero wraz z rewolucją 1905 r. związkiem <ja – mój zawód>”– przekonuje
Turowski16
.W tak kreowaną tożsamość społeczności wpisywała się nazwa własna osiedli
robotniczych.Ludzie nazywali je domami familijnymi lub famułami, co oznaczało sposób,
przez który przestrzeń osiedli przejawiała się jako sprzyjająca zażyłości, bliskości, atmosferze
„takiej jak w rodzinie”. Często dopełniano nazwę nazwiskiem właściciela osiedla
i fabryki: mówiono o famułach Poznańskiego,famulach Scheiblera czy famułach Anglików
(osiedle przy Łódzkiej Fabryce Nici),co było też sposobem istnienia osiedli w przestrzeni
miasta.Nazwy te również izolowały i identyfikowały ich mieszkańców,nadawały właścicielom
i mieszkańcom „jednostkowe”tożsamości,informowały też o niepowtarzalności tej
przestrzeni.Można oceniać,że w ten sposób architektura w połączeniu ze sposobami organizowania
przestrzeni i zamieszkiwania wpisywały wspólnotowe narracje w przestrzeń.
Sytuacja ta ulega stopniowej zmianie po drugiej wojnie światowej, a przyczyniła się
do tego centralnie sterowana ideologia wymazywania pozostałości po starym, przedwojennym
porządku, polegająca między innymi na upaństwowieniu fabryk i nadaniu im
nowych nazw: robotnicy nie pracowali już – jak przed wojną – w fabrykach wybudowanych
i należących do potomków Scheiblerów,Poznańskich czy Grohmanów,również nie
mieszkali w wybudowanych przez nich domach. W socjalistycznym państwie robotnicy
pracowali w państwowych fabrykach,których patronami zostali ludzie związani z ruchem
komunistycznym (nazwy niektórych zakładów nawiązywały do haseł głoszących pochwałę
rewolucji),a mieszkali w budynkach,które należały do miasta.Jedynie starzy pracownicy
fabryk znali nazwiska przedwojennych właścicieli.
Dziś już nie pracują fabryki – wspólne miejsca pracy mieszkańców osiedli robotniczych,
zniknęły sale zabaw czy przydomowe ogródki, gdzie ludzie spotykali się po pracy,
zmianie uległa wewnętrzna struktura mieszkańców famuł, o czym piszę dalej. Innymi
słowy,mamy do czynienia z sytuacją,w której wraz z transformacją ustrojową wyczerpały
się kanały symbolicznej komunikacji wytwarzające efekt robotniczej wspólnoty.
15
	 Turowski 1976, s. 162.
16
	Ibidem.
Journal of Urban Ethnology 13/201544
Pomiędzy rzeczywistością a rekonstrukcją
Zanik wspomnianych wyżej narracji wspólnotowych spowodowany był też między
innymi coraz większymi zaburzeniami między rysunkiem czy planem architektonicznym
a jego realizacją – budynkiem przeznaczonym na konkretne cele. Po wojnie przebudowywano
gmachy fabryk,dostawiano nowe pomieszczenia (szatnie,świetlice czy umywalnie),wzmacniano
stropy,zakładano wentylacje,dobudowywano piętra.Niektóre zakłady
przekazano instytucjom użyteczności publicznej,a wówczas konieczność zmiany funkcji
wymuszała duże przekształcenia bądź całkowitą likwidację obiektów.Dzisiaj obserwujemy
dalsze zaburzenia,o których wspomniałam wyżej.Neil Cossons,opisujący proces zmian na
przykładzie przemysłowych obiektów Wielkiej Brytanii,stwierdza,że dziś fabryki zostały
„skolonizowane dla nowych funkcji”, obcych w stosunku do tych, dla których je zbudo-
wano17
.Mamy możność przekonać się o tym również w Łodzi,w której na przełomie XX
i XXI wieku pojawiły się trendy od lat występujące w Europie: rekonstrukcja i rewitalizacja
budynków fabryk. Mimo że elewacje budynków poprzemysłowych pozostały niezmienione
pod względem architektury,inna już została nadana im funkcja poprzez lokowanie
w ich przestrzeniach nowych inwestycji. Wymienię dla przykładu te z ostatnich dekad:
przędzalnię przerobiono na lofty (fabryka Scheiblera) lub przekształcono w nowoczesny
hotel (fabryka Poznańskiego); niegdysiejsza tkalnia wykorzystywana jest na potrzeby
Muzeum Sztuki (fabryka Poznańskiego), którego zbiory nie są związane z wcześniejszą
funkcją obiektu.Przykładem „skolonizowania dla nowych funkcji”są też domy na Księżym
Młynie – jedynym łódzkim osiedlu robotniczym poddanym dotąd rewitalizacji. Artyści,
stanowiący zdefiniowaną przez Richarda Floridę „klasę kreatywną”,w mieszkaniach przerobionych
na pracownie pędzlem i dłutem kreują nowe wartości i idee,zastępując dawnych
robotników produkujących nici i tkaniny bawełniane. Rację ma Teresa Pękala pisząc, że
„rekonstrukcje zawsze pozostaną realizacjami pragnień współczesnych” i że „mamy do
czynienia z rzutowaniem teraźniejszości na obraz przeszłości i dopiero z nałożenia tych
obrazów powstaje projekt rekonstrukcji”18
. Dodam, że realizowane współcześnie przez
pragnienia wiążą dziś hasła klucze: rekonstrukcja i rewitalizacja, których sednem jest
reinterpretacja i akceptacja poprzemysłowych przestrzeni, a inwestorami zainteresowanymi
ponownym wykorzystaniem budynków poprzemysłowych są prywatne korporacje19
.
Rekonstruowanie niszczejących poprzemysłowych obiektów produkcyjnych i mieszkalnych,należy
do praktyk stwarzających pozór ciągłości.Podejmuje się w nich zazwyczaj
„przekładu na język architektury wyobrażeń przeszłości opierających się na zasadzie
selekcji: rekonstrukcji podlega z reguły jeden aspekt historii miejsca bądź jedna warstwa
17
	 Cossons 2008, s. 225.
18
	 Pękala 2013, s. 232.
19
	 W tekście nie podejmuję wątku społecznego odbioru rekonstrukcji i rewitalizacji przez łodzian, uznając,
że jest to temat na odrębny artykuł.
Zdobne fasady, smętne palimpsesty 45
czasu,pozostałe zostają zignorowane”20
.Wyrazistym przykładem tej wybiórczości w przypadku
Łodzi jest byłe imperium Poznańskiego: z jednej strony mamy Manufakturę,
czyli zrekonstruowany kompleks budynków fabrycznych wkomponowanych w centrum
handlowo-rozrywkowe,z drugiej strony – w fatalnym stanie domy robotnicze,znajdujące
się tuż obok fabryki,po drugiej stronie ulicy.Sytuację tę można odebrać jako „dokuczliwe
pęknięcie w tkance miasta”21
. Dodam jeszcze, że zaprojektowana nowa przestrzeń, jaką
jest Manufaktura,przypomina opisywane przez Jeana Baudillarda symulakry – kopia stała
się oryginałem. Nazwa „Manufaktura”, jej architektura i pofabryczne budynki nie tylko
są odwołaniem do przeszłości, lecz świadczyć mają o zakorzenieniu w lokalny (łódzki)
kontekst oraz zaznaczać ciągłość względem przeszłości.Chociaż gdy sięgniemy do innej
tradycji konceptualizowania współczesnych przestrzeni i potraktujemy Manufakturę
jako heterotopię, odsłoni się jej semantyczna głębia, wydobywająca tkwiące w niej różne
znaczenia i odmienne opowieści.
Warstwa społeczna
Mieszkania w famułach otrzymywali robotnicy najbardziej potrzebni fabryce.Ta idea
legła w gruzach najpierw w okresie budowy i utrwalania socjalizmu (osiedlali się tu nowi
pracownicy, przybywający ze wsi do przemysłu włókienniczego, a starzy robotnicy przenosili
się do mieszkań z wygodami w blokach), następnie w czasie strukturalnych przekształceń
łódzkiej klasy robotniczej po upadku przemysłu włókienniczego w 1989 roku
i tworzenia,a później trwania,względnie izolowanych przestrzennie i społecznie obszarów
określanych jako enklawy biedy.
Kim są dzisiejsi mieszkańcy osiedli robotniczych? Znaczna część mieszkań w tych
osiedlach została przydzielona na mocy administracyjnych decyzji rodzinom niezaradnym,
ludziom biernym zawodowo,wyrzuconym na margines życia społecznego.Za ich sprawą
budynki osiedlowe jeszcze bardziej niszczeją, są poddane zapomnieniu i zakrywaniu (na
przykład osiedle przy Łódzkiej Fabryce Nici).Jak wynika z badań Wielisławy Warzywody-Kruszyńskiej
i Bogdana Jankowskiego, wielu mieszkańców jest byłymi robotnikami
dawnych fabryk i – podobnie jak ich rodziny – nie mają stałego zajęcia, są schorowani,
nic ich nie łączy z miejscem zamieszkania.Sytuacja finansowa zmusiła ich do opuszczenia
blokowisk, mieszkanie na osiedlu przyfabrycznym traktują jako wygnanie, „przejściowe
miejsce przymusowego osiedlenia – wrogie i niechciane”, które naruszyło ustanowioną
wcześniej więź między „ja”i miejscem,powodując niemożność przyjęcia nowej przestrzeni
jako własnej. Wielu mieszkańców tutaj urodziło się w latach 80. i 90. XX wieku i na
początku XXI wieku: ich świat stanowi lokalna szkoła,podwórko,najbliższe ulice i rodzina
wraz z rodzicami, których boleśnie dotknęła transformacja ustrojowa; mieszkają tu też
osoby uzależnione od alkoholu i narkotyków, których nazywa się menelami, lumpami,
20
	 Bartetzky 2008, s. 9.
21
	 Dymnicka 2004, s. 197.
Journal of Urban Ethnology 13/201546
elementem lub po prostu – patologią22
. Są to ludzie skazani na życie w zniszczonych
osiedlach, albowiem nie posiadają innego swojego miejsca, ale – użyję sformułowania
Michela de Certeau – nieustannie podejmujący taktyki, których celem jest pozyskanie
tej przestrzeni (graffiti, wandalizm, kradzieże, włóczenie się po okolicy). Starzy robotnicy,pracujący
dawniej w pobliskich fabrykach lub ich potomkowie,już nie żyją bądź też
przenieśli się do bloków. Ci, którzy zostali na osiedlach, to najczęściej emeryci, stanowiący
ostatnie pokolenie łódzkich robotników, którzy pamiętają, jak wyglądała okolica
kilkadziesiąt lat temu oraz kim byli ich sąsiedzi, to są ci, którym famuły wciąż kojarzą
się ze wspólnotą mieszkańców, z czasami, po których zostały wspomnienia, fotografie
i dokumenty23
. Dla nich famuły nadal są miejscem doświadczanym intymnie – rozumianym
jako prywatne miejsce nie tylko obdarzone znaczeniem, lecz uświęcone pamięcią,
stanowią rodzaj zakorzenienia, oznaczającego „pewien szczególny typ relacji człowieka
z zamieszkiwanym przezeń terytorium”,związek w miarę trwały,subiektywnie znaczący,
istotny z punktu widzenia tożsamości jednostki24
.Jest to doświadczenie zapamiętane,które
jest reprezentacją tego,czego już nie ma w sensie materialnym,społecznym i kulturowym.
Pamięć,która obejmuje takie doświadczenia,jest „konstrukcją ze wspomnień”,odsyłającą
poprzez doświadczenia przede wszystkim do wydarzeń, a nie do faktów25
.
Specyfiką domów w osiedlach robotniczych jest bardzo niski standard – są one
pozbawione podstawowych mediów,często z toaletami w korytarzach lub na podwórkach,
a codzienną rzeczywistość stanowią powybijane szyby w oknach klatek schodowych,
powyrywane drzwi wejściowe,grzyb na ścianach.Mury budynków,zwłaszcza te na osiedlu
przy fabryce Poznańskiego,nieremontowane od lat wyglądają żałośnie.Wyznaczają świat,
o którym pisze Zygmunt Bauman, że w nim
ludzie zamieszkują przestrzeń: ociężałą,rozciągliwą,nienaruszalną; przestrzeń,która wiąże
czas i odbiera im możliwość sprawowania nad nim kontroli.Ich czas jest próżny; w ich czasie
<nic się nigdy nie zdarza>. Jedynie wirtualny czas telewizji ma strukturę, rozkład – reszta
to czas upływający w monotonnym tykaniu zegara: przychodzi i odchodzi, nie stawiając
żadnych wymagań i nie pozostawiając żadnego wyraźnego śladu. [...] Niematerialny, lekki
i efemeryczny,pozbawiony czegokolwiek,co mogłoby go wypełnić sensem i nadać mu ciężar,
czas nie ma władzy nad realną przestrzenią, która ogranicza mieszkańców [tego] świata26
.
Mamy zatem do czynienia z sytuacją, w której – zgodnie z diagnozą Krzysztofa
Kalitko, opartej na koncepcji reprezentacji Stuarta Halla – „reprezentowane znaczenia
22
	 Warzywoda-Kruszyńska, Jankowski 2013, s. 89-108.
23
	 Ibidem, s. 90-92.
24
	 Wódz 1991, s. 114.
25
	 Koss-Jewsiewicki 2007, s. 10.
26
	 Bauman 2000, s. 105-106.
Zdobne fasady, smętne palimpsesty 47
tracą swój jednoznaczny charakter,tracą moc wynikającą z ich systemowego charakteru”27
.
Kolejne warstwy składające się na fasadę osiedli robotniczych obnażają konwencjonalny
charakter reprezentacji, która „(jak inne języki) podlega logice gier, ich strategiom i taktykom”.
Nie można już odczytać ich idei, albowiem sieć znaczeń została zerwana, stąd
„problem reprezentacji nieodmiennie kieruje nas ku interpretacji”,a pochodną tego procesu
jest przenoszenie znaczeń w obszar mitu28
.
Fasadowość
Według Rolanda Barthes’a mit rozjaśnia, porządkuje i oswaja świat, a ludzi nie
wiąże z mitem relacja prawdy, ale relacja użyteczności29
. Jego konstatacje, przekładające
się na konkretne działania, można obserwować w tych przestrzeniach miasta, w które
wkraczają nowe ideologie, takie jak re-branding miasta w duchu Richarda Floridy czy
komercjalizacja na usługach przemysłu turystycznego30
. Obserwować je można również
w Łodzi na osiedlach robotniczych; ich obecność pokazuje, że także ich przestrzeń staje
się towarem. Zwrócę uwagę na niektóre działania.
Głównym narzędziem procesu estetyzacji miasta nocą jest dziś sztuczne światło –
nośnik zdarzeń odgrywający kluczową rolę w tworzeniu przestrzeni.Za pomocą oświetlenia
fragmentów ważnych budynków przyciąga się nie tylko uwagę turystów,tworzy nastrój
przynoszący powiew tajemnicy,ale przywraca się ich status oraz wyznacza strukturę przestrzeni
publicznej.W Łodzi światłem udekorowano zrekonstruowane budynki fabryczne
w Manufakturze i pałac Poznańskiego,przędzalnię Scheiblera na Księżym Młynie.W ten
sposób indywidualnie naznaczono je,poświadczając ich niepowtarzalność i zakorzenienie
w historii miasta.Tuż obok nich, przypomnę, zasłonięte ciemnością nocy stoją famuły.
Wśród artystów i lokalnie działających grup miejskich popularne stało się inicjowanie
doświadczania przeszłości osiedli robotniczych. Jednym z nich jest oprowadzanie
wycieczek w strojach z epoki (przewodnicy przebierają się za fabrykantów i ich żony).
W 2011 roku przez kilka wakacyjnych weekendów organizowano akcję Letnisko na
Księżym Młynie: warsztaty, wystawy, przedstawienia, spacery. Inicjatorów takich akcji
sięgających do przeszłości Księżego Młyna jest coraz więcej – coraz śmielej sięgają oni
po historie mówione zbierane wśród starych mieszkańców osiedla i umieszczają je na
stronach www swoich przedsięwzięć.Są to opowieści o ich przeszłym życiu na osiedlach,
życiu bez konfliktów i w pełnej zgodzie, które konstruują jednorodny świat bez sprzeczności
i są podstawą mitologizacji czasów i miejsca. Dzięki takim zabiegom animatorzy
i artyści wypełniają puste wizualnie, ale znaczeniowo ważne miejsca w rewitalizowanych
przestrzeniach; jednocześnie działania takie potwierdzają uwagę Ewy Rewers, że
27
	 Kalitko 2005, s. 53.
28
	 Ibidem, s. 55-56.
29
	 Barthes 2000, s. 278.
30
	 Rybicka 2011, s. 211.
Journal of Urban Ethnology 13/201548
„to zdarzenia produkują miejsca, a nie miejsca wykorzystuje się jako pojemniki, jakie
naturalne tło zdarzeń”31
. Teresa Pękala, zastanawiając się nad oddźwiękiem społecznym
takich praktyk kulturowych, zauważa, że
mamy do czynienia z pozorną sprzecznością co do siły oddziaływania rekonstruowanych
przestrzeni.Im większa <realność> odtworzenia,tym powszechniejsza świadomość <fikcji>.
[...] Im więcej symulacji, tym więcej radości z uczestnictwa w wydarzeniu [...]. Możliwość
wielorakiej percepcji i wielu interpretacji jest właśnie tym, co nadaje doświadczeniom
rekonstruowanych przestrzeni autentyczność32
.
Jak oto widać, możliwe jest rekonstruowanie życia osiedli robotniczych, jednakże
przy założeniu,że w rekonstrukcji obecne są i ślady przeszłości,i reprezentacje teraźniejszości.
A ponieważ estetyka ponowoczesnego miasta ma na celu wywoływanie wrażeń,
stąd w jego przestrzeni mnogość projektów artystycznych,kampanii społecznych,działań
grup rekonstrukcyjnych, jarmarków, gier ulicznych itp., albowiem „świat ma nam służyć
do kolekcjonowania wrażeń, i tyle on wart, ile wrażeń dostarcza” – pisze Bauman33
.
Na zakończenie
Spojrzenie na osiedla z perspektywy fasady i palimpsestu pozwala dostrzec, że nie
tworzą one jednego i jednolitego obrazu. Idąc za sugestią holenderskich architektów
zauważę, że architekturę fasady osiedli robotniczych określa dwuznaczność34
. Z jednej
strony pełni ona rolę ekranu pokazującego kadry z filmu o dziejach miasta oraz maskuje
wnętrza budynków. W obu przypadkach wskazuje na utrzymywanie swego stabilnego
charakteru poprzez „wizualizację swoistej granicy między tym, co wewnętrze i tym, co
zewnętrzne, między tym, co prywatne, i tym, co publiczne, między istotą i pozorem”35
.
Z drugiej strony utraciła stabilny charakter i do niczego nie odsyła. Zmiany w warstwie
społecznej spowodowały,że rozsypała się na wiele fragmentów,utraciła już rolę narratora
absolutnego i nie opowiada już całego zdarzenia36
. Aby poznać charakter fasady osiedli,
trzeba odkryć poszczególne warstwy,które nadają tejże fasadzie objętości.A warstw tych
jest dużo, mają odmienne pochodzenie i są odpowiedzialne „za różne konotacje, jakie
rodzić się mogą w wyniku obserwacji miasta”37
. Warstwa osadzona na dnie – jest warstwą
uporządkowaną,umiejscowioną,nazwaną.Następne warstwy są kolejnymi nowymi
31
	 Rewers 2005, s. 73.
32
	 Pękala 2013, s. 229.
33
	 Bauman 1994, s. 32.
34
	 Van Berkel, Boss 2000.
35
	 Zimpel 2006, s. 106.
36
	 Van Berkel, Boss 2000, s. 121.
37
	 Nieszczerzewska, Skórzyńska 2006, s. 50.
Zdobne fasady, smętne palimpsesty 49
obiektami, wydarzeniami czy sytuacjami, dodają one określone, nowoczesne konteksty,
podczas gdy stare konteksty stopniowo zanikają lub ulegają zniekształceniu. Nie znaczy
to, że przeszłość w fasadzie traci na znaczeniu – ona nigdy nie gaśnie, pozostawia trwałe
ślady i stale liczy się, a to głównie dlatego, iż – jak zauważa Harvey –
przedstawia sobą zbiorową pamięć, polityczną tożsamość i silnie oddziałuje symbolicznie,
będąc równocześnie w takim samym stopniu źródłem nowych możliwości tworzenia środowiska
mieszkalnego, co barierą dla twórczej zmiany społecznej38
.
Ta cecha upoważnia do stwierdzenia, że fasada jest jednym wielkim palimpsestem.
Świadczy ona o przygodności,chwiejności,klęsce,znijaczeniu (termin Zbigniewa Rykiela),
jak i o świetności, potędze, urodzie fasady. Trudno więc mówić o przejrzystej fasadzie
osiedli robotniczych, albowiem jest ona wielowymiarowa, nie jest dana raz na zawsze,
o czym piszą holenderscy architekci,gdy zwracają uwagę,że fasady ukazują,„jak doświadczanie
miasta może zmieniać się pod wpływem czasu i w zależności od indywidualnego
podejścia”39
.Możemy zatem rzec: fasada jest projektem,dynamiczną strukturą,taką samą
jak warstwy w palimpseście, nad którymi, jak ocenia Ewa Rewers, „praca ciągle trwa”40
.
38
	 Harvey, 1996, s. 28.
39
	 Van Berkel, Boss 2000, s. 119.
40
	 Rewers 2000, s. 111.
Journal of Urban Ethnology 13/201550
Bibliografia
Bartetzky A. 2008, Czyje miasto? Spory o wizerunki miast i przestrzeń miejską w postsocjalistycznej
Europie, „Res Publica Nowa”, nr 3, s. 6-17.
Barthes R. 2000, Mitologie, Wydawnictwo KR, Warszawa.
Bauman Z. 1994, Dwa szkice o moralności ponowoczesnej, Instytut Kultury, Warszawa.
Bauman Z. 2000, Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika, PIW, Warszawa.
Van Berkel B., Bos C. 2000, Niepoprawni wizjonerzy, Wydawnictwo Murator, Warszawa.
Cossons N.2008,Yesterday’s Industry,Tomorrow’s Legacy?,[w:] Franger B.(ed.),Průmyslové dĕdictví.
Industrial Heritage, Vyzkumné centrum průmyslového dédictví Českého vysokého učení
technického v Praze, Praha, s. 248-257.
Dymnicka M. 2004, Miasto i jego obywatele, [w:] Majer A., Starosta P. (red.), Wokół socjologii przestrzeni,
Uniwersytet Łódzki, Łódź, s. 193-206.
Harvey D. 1996, Kwestia urbanizacji, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 4, s. 15-32.
Kalaga W. 2006, Twarz, maska, fasada, „Kultura Współczesna. Teoria. Interpretacje. Praktyka”,
nr 3, s. 15-34.
Kalitko K. 2005, Architektura między materialnością i wirtualnością,Wydawnictwo UAM, Poznań.
Koss-Jewsiewicki B. 2007, Przedmowa. Doświadczenie, pamięć, wyobrażenia społeczne, [w:] Skórzyńska
I.,Lavrence Ch.,Pépina C.(red.),Inscenizacje pamięci,Wydawnictwo Poznańskie,
Poznań, s. 7-15.
Lipiński A.1965,Pozostałości kultury tradycyjnej w łódzkich rodzinach robotniczych,„Łódzkie Studia
Etnograficzne”, t. 7, s. 5-39.
Nieszczerzewska M., Skórzyńska A. 2006, Jak analizować fasady? „Kultura Współczesna.Teoria.
Interpretacje. Praktyka”, nr 3, s. 49-75.
Pękala T. 2013, Estetyczne konteksty doświadczenia przeszłości, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Popławska I.1964,Budownictwo domów robotniczych w Łodzi w drugiej połowie XIX w.,„Kwartalnik
Architektury i Urbanistyki”, nr 4, s. 295-312.
Popławska I. 1982, Architektura mieszkaniowa Łodzi w XIX wieku, Politechnika Łódzka, Łódź.
Rewers E.2000,Niepewny urok tożsamości,[w:] Kostyrko T.,Zgółka T.(red),Kultura wobec kręgów
tożsamości, Wielkopolskie Towarzystwo Kulturalne, Poznań – Wrocław, s. 109-119.
Rewers E. 2005, Post-polis. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta, Universitas, Kraków.
Rewers E. 2006, Fasada narodowa – bricolage, „Kultura Współczesna.Teoria. Interpretacje. Praktyka”,
nr 3, s. 177-190.
Rybicka E. 2011, Pamięć i miasto. Palimpsest vs. pole walki, „Teksty Drugie”. nr 5, s. 201-211.
Rykiel Z. 2005, Miasto jako miejsce a przemiany jego architektury, symboliki i świadomości terytorialnej
mieszkańców, [w:] Jałowiecki B., Majer A., Szczepański M.S. (red.), Przemiany miasta.
Wokół socjologii Aleksandra Wallisa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, s. 68-82.
Rykwert J. 2013, Pokusa miejsca. Przeszłość i przyszłość miast, Międzynarodowe Centrum Kultury,
Kraków.
Słownik języka polskiego 1978, t. 1. A – K, Szymczak M. (red.), PWN, Warszawa.
Świątkiewicz W. 1987, Kultura miejskiej społeczności lokalnej, [w:] Sztumski J., Wódz J. (red.),
Zdobne fasady, smętne palimpsesty 51
Społeczności lokalne regionu Górnego Śląska, Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków
– Gdańsk – Łódź, s.15-66.
Turowski A.1976,Styl wzniosły i przestrzeń bogata (Struktura przestrzenna założenia urbanistycznego
Księży Młyn), „Teksty”, nr 4-5, s. 149-172.
Warzywoda-Kruszyńska W., Jankowski B. 2013, Ciągłość i zmiana w łódzkich enklawach biedy,
Wydawnictwo UŁ, Łódź.Wódz K. 1991, Zakorzenienie w miejscu zamieszkania. Analiza
wybranych elementów nieformalnych powiązań społecznych mieszkańców badanych obszarów
Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego,[w:] Wódz K.(red.),Przestrzeń wielkiego miasta w perspektywie
badań nad planowaniem i żywiołowością,Uniwersytet Śląski,Katowice,s.114-131.
Zimpel J. 2006, Jak kwestionować fasady? „Kultura Współczesna.Teoria, Interpretacje, Praktyka”,
nr 3, s. 97-108.
Journal of Urban Ethnology 13/201552
Szlezyng. Przyczynek do antropologii (nie)obecności 53
Journal of Urban Ethnology 13/2015
PL ISSN 1429-0618
Andrzej Paweł Wejland
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Uniwersytet Łódzki
Szlezyng.
Przyczynek do antropologii (nie)obecności
Abstract
Based on research studies and narrative texts relating to a small fragment of the city of Łódź bearing the
name “Szlezyng”,the author shows the initial overlap and the gradual separation,lasting three centuries (i.e.
from “the beginnings” to “now”), of the two meanings of the name: the geometrical one, whose reference is
the material urban space, and the cultural one, denoting the non-material space of quotidian experience and
everyday discourse.In his contribution to the anthropology of (non)presence,the author uses the conceptual
figure of a trace and is inspired by theoretical ideas of Michel de Certeau.
Key words: the city of Łódź, Szlezyng, geometrical and cultural meaning of urban spaces, the figure of trace
and the anthropology of (non)presence, Michel de Certeau
* * *
Na podstawie opracowań badawczych i tekstów narracyjnych odnoszących się do niedużego fragmentu miasta
Łodzi,noszącego nazwę „Szlezyng”,autor ukazuje początkowe nakładanie się oraz – postępujące w ciągu trzech
wieków (to znaczy od „początków”do „teraz”) – rozszczepianie się dwóch sensów tej nazwy: geometrycznego
(którego referencją jest materialna przestrzeń miejska) i kulturowego (czyli denotującego niematerialną
przestrzeń codziennego doświadczenia i codziennego życiowego dyskursu).W swoim przyczynku do antropologii
(nie)obecności autor wykorzystuje myślową figurę śladu i inspiruje się ideami Michela de Certeau.
Słowa kluczowe: miasto Łódź, Szlezyng, geometryczny i kulturowy sens przestrzeni miejskich, figura śladu
i antropologia (nie)obecności, Michel de Certeau
Data wpływu: 31.10.2014
Data akceptacji: 01.07.2015
Journal of Urban Ethnology 13/201554
Szlezyng i antropologia (nie)obecności
Zajmuję się Szlezyngiem, pewnym nieokazałym fragmentem miasta Łodzi, z chęci
czysto badawczej diagnozy: takiej,która z jednej strony byłaby opisem opartym na materiałach
źródłowych i obserwacjach,z drugiej zaś sięgałaby po wyraźnie teoretyczny aparat
pojęciowy.Gdy więc z nadzieją mówię,że diagnoza,do której zmierzam,mogłaby stać się
przyczynkiem do antropologii (nie)obecności, daję do zrozumienia, iż uwzględnić chcę
i etnograficzny opis Szlezynga,i nakładającą się na ten opis antropologiczną interpretację,
posługującą się bardziej ogólnymi ideami i konceptami.
Wyrażenie „antropologia (nie)obecności” nie kryje w sobie nawet cienia postmodernistycznej
aporii, nie jest również – choćby w sensie klasycznym – paradoksalne, nie
stawia też w mojej intencji pytania o to, co w parze pojęć „obecność”i „nieobecność”jest
semantycznie pierwsze, a co dopiero wtórnie definiowane za jego pomocą. Termin ten
sugeruje raczej – i to sugeruje stanowczo – antropologiczną koniunkcję,może zatem wręcz
nakazuje łączyć obecne z nieobecnym i nieobecne z obecnym: szukać tego, co obecne
w nieobecnym lub pośród nieobecnego,i wypatrywać tego,co nieobecne w obecnym albo
pośród niego. By to szczególne powiązanie opisać i zinterpretować, antropologia (nie)
obecności korzysta przede wszystkim – co zaskoczeniem chyba nie jest – z myślowej figury
śladu.To bowiem,co jest tu,na Szlezyngu,wciąż obecne,odsyła do tego,co tu kiedyś było,
lecz czego tu już nie ma; zarazem jednak to, czego tu, na Szlezyngu, nie ma, lecz co było,
nadal kreśli ramy dla tego, co przetrwało: na tym, co jest, pozostawia – jak podpowiada
Barbara Skarga – „swoją pieczęć mniej lub bardziej wyraźną”1
.
Figura tak rozumianego śladu „wiąże się – to znów jej słowa – z przestrzenią i czasem”,
w szczególności z przestrzenią i strukturą czasową, odnoszącą teraźniejszość do
przeszłości określonego tutaj: „Ślad jest zawsze tu, w danym miejscu [...]” – dopowiada
Skarga2
. I jest widoczny, wtrącam od siebie, a więc i dostępny badaniu, w danym czasie,
bo i po śladzie może przecież za jakiś czas nie zostać ani śladu. Dzięki takiemu ujęciu
mogę utrzymywać, że tu, na Szlezyngu, etnograficznie opisywane i antropologicznie
interpretowane ślady pozwalają mi wypatrywać teraźniejszości w przeszłości i odnajdywać
przeszłość w teraźniejszości.
Poszukiwania badawcze, przeprowadzane zgodnie z tym ujęciem, wymagają najpierw
cofnięcia się do początków Szlezynga, potem zaś śledzenia – aż do teraźniejszości
– dokonujących się tutaj zmian, czyli tego wszystkiego, co sprawiło i sprawia, że to, co
dawne,przeszłe,historyczne,pozostawiło i pozostawia swój ślad,a zatem – mimo iż nieobecne
– wciąż w śladzie gwarantuje swoją,nawet ułamkową,niekiedy ledwie wyczuwalną
i uchwytną obecność. Antropologia (nie)obecności, jaką chciałbym w odniesieniu do
Szlezynga uprawiać, stanie się wszakże antropologią w poważniejszym i głębszym znaczeniu,
gdy uświadomi sobie, czego obecność lub nieobecność tutaj zamierza odkrywać
1
	 Skarga 2002, s. 29.
2
	Ibidem.
Szlezyng. Przyczynek do antropologii (nie)obecności 55
i analizować.Odpowiedź,jak sądzę,zależy od tego,jaki sens uwzględniający czasową strukturę
przeszłości i teraźniejszości – geometryczny czy kulturowy – nada samemu „tutaj”.
„Tutaj”,czyli Szlezyng w sensie geometrycznym,to przestrzeń urbanistyczna,„geometryczna
– jak właśnie mówi o niej Michel de Certeau – przestrzeń planistów i architektów”:
fizycznie, materialnie kiedyś wyodrębniony i być może wciąż w ten sposób
wyodrębniający się kwartał mieszkalny Łodzi3
.„Tutaj”,czyli Szlezyng w sensie kulturowym
czy po prostu antropologicznym, to – znów za de Certeau, ale też za Maurice’em Merleau-Pontym
i Markiem Augé – przestrzeń niematerialna, ściśle wprawdzie odniesiona
do wynikających z zamieszkania interakcji i doświadczeń, przestrzeń – co de Certeau
z naciskiem podkreśla – zamieszkiwania ludzkich opowieści o tym miejscu, opowieści,
które to miejsce, czyli Szlezyng, w przestrzeń kulturową „przepracowują”4
.
W rekonstrukcji ciągów czasowych prowadzących od początków Szlezynga do
„teraz”oba sensy zwykle się sklejają,bywa jednak,że – zwłaszcza wobec wędrownej natury
i ruchliwości tego drugiego – rozbiegają się, a nawet wchodzą w dysonans. Dzieje się
tak głównie za sprawą odrywającej się od przestrzeni geometrycznej nazwy „Szlezyng”,
ulokowanej pośród innych nazw własnych odpowiadających bliższym lub dalszym fragmentom
Łodzi.„Cóż zatem – pyta de Certeau – określają nazwy własne?”5
.Nie bez racji,
chwilę wcześniej,przydawkę „własne”ujmuje on w cudzysłowy: odnoszą się one bowiem
coraz słabiej do tego, co materialnie obecne w przestrzeni geometrycznej, podtrzymują
zaś,z ubywającą wszak siłą,związek – poprzez codzienne praktyki przestrzenne – z egzystencją
i życiowym doświadczeniem osadzenia w „tutejszości”6
.
Tworząc konstelacje hierarchizujące i porządkujące semantycznie powierzchnię miasta
i zarządzając chronologicznym porządkiem oraz historycznym legitymizowaniem, słowa
te [...] tracą stopniowo,podobnie jak zużyte monety,wyrytą na nich wartość; niemniej jednak
możliwość tworzenia znaczenia jest w nich trwalsza niż ich pierwotne przeznaczenie. [...]
Otwierają się one na wieloznaczności [...]; odrywają się od miejsc i służą jako wyobrażone
miejsca spotkań metaforycznym podróżom [...].To przedziwna toponimia, odłączona od
miejsc, wisząca nad miastem [...]7
.
Czy tak jest również w odniesieniu do Szlezynga? Nie o Szlezyngu i nie o Łodzi
pisał to przecież francuski myśliciel8
.By się o tym przekonać,wystarczy w tej chwili – być
3
	 de Certeau 2008, s. 101.
4
	 Ibidem, s. 93–110; Augé 2010, s. 54; por. Buchanan 2000, s. 109-111.
5
	 de Certeau 2008, s. 105.
6
	 Ibidem, s. 104.
7
	 Ibidem, s. 105.
8
	 Koncepcje Michela de Certeau, które – ledwie ich dotykając – czynię ramą własnych rozważań, są na tyle
osobliwe, że błędem byłoby ich proste zestawianie z rozmaitymi innymi ujęciami miejsca i przestrzeni,
Journal of Urban Ethnology 13/201556
może z myślą o kontynuacji – prosta badawcza eksploracja: pobranie próbek czasowych
z sekwencji „od początków do teraz”. Niechby to były – dla uproszczenia – trzy próbki,
odzwierciedlające mniej więcej stuletnie skoki w czasie.
Początki Szlezynga
Pierwsza zatem to próbka odnosząca się do „początków”. Okaże się dzięki niej, że
nazwa „Szlezyng”– z całkiem dosłowną,geometryczną denotacją – występowała w grupie
paru jeszcze nazw: „Schlesing” lub „Neu-Schlesing” były określeniami używanymi dla
„tutaj”przez śląskich osadników,podczas gdy nazwa „Szlezyng”stała się ich dźwiękowym
spolszczeniem,„Ślązaki”zaś – termin całkiem już polski – odnosił się albo do osadników,
albo – metonimicznie – do ich ówczesnej osady czy też kolonii (stosowała go głównie
zasiedziała ludność miejscowa). „Schlesing bedeutet in schlesischer Mundart nichts
anderes als «Schlesien» selbst“ – tłumaczy Oskar Kossmann9
.
Nazwa „Szlezyng“ w sensie kulturowym jest równoznaczna z nazwą „Ślązaki“, jeśli
kojarzyć ją z prządkami przybyłymi tutaj ze Śląska jako robotnikami mającymi pracować
w pobliskich fabrykach.
Nową, przemysłową Łódź – pisze Marek Budziarek – tworzyli przede wszystkim sukiennicy
niemieccy wyznania luterańskiego [...]. Wśród nowo przybyłych byli także tkacze
wyznania katolickiego, wywodzący się z czeskich Sudetów. Zasiedlili oni osadę Łódka,
położoną w południowej części traktu piotrkowskiego i przylegającej od wschodu do
Böhmische Linie (dzisiejszej ulicy Przybyszewskiego). W niedługim czasie w rejonie tym
zaczęli się osiedlać także katoliccy imigranci ze Śląska. Stworzyli oni odrębną osadę, do
dziś nazywaną Szlezyngiem10
.
zwłaszcza w odniesieniu do miasta. Poważniejszych komentarzy wymagałyby tym bardziej próby ich
dopełniania o ujęcia z nimi niezbieżne i niespójne. Michel de Certeau – jak trafnie i bez uszczypliwości
zauważył Tim Cresswell 2008, s. 38 – „normalną” dystynkcję miejsca i przestrzeni kłopotliwie zagmatwał
i „postawił na głowie”. Postąpił bowiem jakby na przekór tradycji fenomenologicznych ujęć geografów
humanistycznych (w tym choćby znakomitych klasyków: Edwarda Relpha i Yi-Fu Tuana), teoretyków
architektury (by wymienić tylko Christiana Norberga-Schulza), filozofów miejsca (takich jak Jeff E. Malpas,
twórca filozoficznej topografii), socjologów (od Floriana Znanieckiego poczynając) i antropologów
(wśród nich więc także Marka Augé, u nas zaś Grażyny Ewy Karpińskiej). Koncepcji Michela de Certeau nie
można też wprost wtłoczyć w obręb nawet najwspanialej ukształtowanych i empirycznie podbudowanych
idei (antropologizującej) psychologii miejsca, czyli psychologii środowiskowej – w świecie rozpoznawanej
między innymi poprzez nazwiska Irwina Altmana i Sethy M. Low, u nas zaś uprawianej w świetnym stylu
przez Marię Lewicką. O osobliwościach koncepcji Michela de Certeau, dużo przecież rozleglejszych niż
to jedno wąskie zagadnienie, piszą Ian Buchanan 2000 (zwłaszcza s. 108-125) oraz Ben Highmore 2006.
9
	 Kossmann 1966, s. 77, cyt. za: Lassotta 2008, s. 32; cytowane zdanie w polskim przekładzie: „Schlesing
w dialekcie śląskim nie znaczy nic innego jak sam «Śląsk»”.
10
	 Budziarek 2002, s. 281-282.
Szlezyng. Przyczynek do antropologii (nie)obecności 57
Geometryczny i kulturowy sens nazwy „Szlezyng”u początków wydają się pozostawać
w zgodzie. Czytamy jeszcze u Marka Kotera:
Podstawowe prace związane z regulacją osady Łódki zakończono w zasadzie do 1827 r.Już
jednak w rok później terytorium osady uległo dalszemu powiększeniu na skutek przyłączenia
do niej tzw. kolonii Ślązaki, zwanej też Neu-Schlesing lub Szlezyng.
Powstanie tej kolonii związane było z osobą największego na one czasy przedsiębiorcy
łódzkiego – T. Kopischa.W 1828 r.sprowadził on do Łodzi sto rodzin tkaczy lnu ze Śląska
w celu zatrudnienia ich przy wyrobie płócien, wykańczanych następnie w jego zakładach
płócienniczych.W związku z tak licznym napływem tkaczy rezerwa placów budowlanych
w osadzie tkackiej przy ul. Piotrkowskiej zaczęła się szybko zmniejszać. Dążąc do zapewnienia
na przyszłość pomieszczeń dla napływających z zagranicy rękodzielników, władze
nabyły w 1828 r. na rzecz miasta wójtostwo zarzewskie położone w przedłużeniu Nowej
Łódki przy ul. Zarzewskiej.
Na zakupionym terenie,którego powierzchnia wynosiła 132 morgi,tj.73,9 ha,utworzono
nową kolonię tkacką,zwaną od zamieszkującej ją ludności Ślązakami.Osią kolonii była ul.
Zarzewska.Po południowej jej stronie wytyczono frontem do ulicy 27 bardzo wydłużonych
parcel, zupełnie nie przystosowanych do późniejszych potrzeb budownictwa miejskiego.
Szczątkową osią południkową kolonii była niesymetrycznie usytuowana ul. Przędzalniana.
Prowadziła ona do przędzalni Wendischa, wybudowanej na miejscu dawnego Księżego
Młyna. Frontem do tej ulicy wytknięto 15 dalszych działek, znacznie bardziej zwartych
od poprzednich. W sumie kolonia składała się z 42 przeciętnie 3-morgowych placów11
.
Szlezyng w okresie międzywojennym
Druga próbka obejmuje okres międzywojenny.Sens geometryczny nazwy „Szlezyng”
jest wciąż podtrzymywany,aczkolwiek tylko nieoficjalnie: na planach miasta Łodzi z 1920
i 1925 roku (sporządzonych dla wydawnictwa A. J. Ostrowskiego) nazwa ta nie pojawia
się, na niedawno wykonanej przez Jacka Wesołowskiego rekonstrukcji kartograficznej,
odnoszącej się do Łodzi z 1939 roku, występuje natomiast nazwa „Ślązaki”, z wyraźnym
rozciągnięciem terytorium Szlezynga w kierunku zachodnim, poza ulicę Kilińskiego12
.
Nazwa „Szlezyng” zdaje się więc w okresie międzywojennym pozostawać jedynie
nazwą zwyczajową, tradycyjną, przywiązaną swoją historią do określonego kwartału
miasta – rzecz w tym,że ten,zachowując z grubsza te same geometryczne ramy,znacznie
już wtedy przekształcił swoją wewnętrzną strukturę urbanistyczną i architektoniczną.
Mimo zachowania sporej części substancji materialnej w starej lub niewiele zmienionej
siatce ulic, Szlezyng upodobnił się po trosze do wielkiego miasta – do innych części
„Łodzi kamienic”. Znika na co dzień skojarzenie z osadą czy kolonią, pojawia się za
11
	 Koter 1969, s. 87.
12
	 Plan m. Łodzi 1920; Plan m. Łodzi 1925; Wesołowski 2002.
Journal of Urban Ethnology 13/201558
to słowo „dzielnica”.To ostatnie używane jest zwłaszcza w splocie sensu geometrycznego
z kulturowym, gdy Szlezyng przedstawia się – i inni również tak go przedstawiają – jako
„dzielnica robotnicza”. Tak jest na przykład w opowiadaniu Dom na Szlezyngu Rafała
Lena, z pochwałami dla całego tomu określonym w „Dodatku społeczno-literackim”do
„Głosu Porannego” numer 69 z niedzieli, 11 marca 1934 roku jako „reportaż, opisujący
mieszkańców pewnego domu w robotniczej dzielnicy Łodzi”13
.Akcent ten równie mocno
wybrzmiewa w „powieści z życia łódzkiego”, przez Jerzego Zawieyskiego najpierw drukowanej
w odcinkach w „Ilustrowanej Republice” pod tytułem Owoc grzechu naszego...,
w rok później wydanej jako książkowa całość nosząca tytuł Gdzie jesteś, przyjacielu? (tytuł
ten pochodzi od ostatnich zdań wersji odcinkowej)14
.
W numerze 32 „Republiki”z 1931 roku pojawił się zatem pierwszy odcinek opowieści
osnutej wokół losów łódzkiego działacza robotniczego Jana Ostrogi, mającej ukazać –
zgodnie z wcześniejszymi zapewnieniami redakcji – „przekrój życia rodziny robotniczej
łódzkiej od czasów przedwojennych, poprzez wielką wojnę i okupację aż do ostatniego
okresu wskrzeszenia życia państwowego polskiego”15
.Wydrukowany w niedzielę,1 lutego
1931 roku, odcinek ten zaczyna się solidną eksplikacją kulturową:
Jan Ostroga – bohater niniejszej opowieści urodził się w Łodzi, przy ulicy Zarzewskiej i tam
też większą część swego życia spędził. Ulicę tę wraz z kilku sąsiadującymi nazywają tutejsi
mieszkańcy „Ślezyngiem”,chociaż w oficjalnych aktach miasta nazwa taka nie istnieje.Zapewne
pierwsi robotnicy – tkacze, którzy tu w ubiegłym stuleciu przybyli ze Śląska, nazwali swoją
dzielnicę z niemiecka Schlesing, co przetrwało do dziś w brzmieniu z lekka zmiękczonym.
Ów Ślezyng,jak wszystkie przedmieścia robotnicze Łodzi powstał nie tak dawno,za pamięci
wielu nie bardzo starych jeszcze tamtejszych robotników.Niejedni z nich opowiedzieć mogą,
w którym to miejscu dawniej rosło zboże,lub płynęła jakaś cuchnąca rzeczka – nim stanęły
tu wielkie fabryki Ossera, Grohmana, Szajblera, Gajera, Sztajgerta. Mimo że miejsca te są
niedawne,tak zdawałoby się bez „wczoraj”– to jednak mają one swoją przeszłość,może nie
tak sławną na kraj cały, ale za to drogą sercu i pamięci tutejszych robotników.
Wystarczy wspomnieć rok 1905 i 1907,rewolucje,walki bratobójcze,aresztowania,więzie-
nia.Tu przez Ślezyng, przez ulicę Zarzewską prowadziła droga na cmentarz w Zarzewie,
gdzie przed kościołem Św. Anny przez trzy dni toczyła się największa walka z policją,
wojskiem i miejscowym prałatem o ostatnią barykadę; tutaj te marne, wyboiste ulice, jak:
Rawska.Skierniewicka,Ozorkowska,Przędzalniana,Emilii,Milionowa – stanowią ważną
pozycję zarówno dla historii miasta, jak i dla dziejów tego ogromnego frontu pracy, na
którym walka toczy się ustawicznie16
.
13
	 Młodość za kratą, s. 3.
14
	 Zawieyski 1931; Zawieyski 1932.
15
	 Owoc grzechu naszego..., s. 1.
16
	 Zawieyski 1931, s. 11; pisownia uwspółcześniona – APW.
Szlezyng. Przyczynek do antropologii (nie)obecności 59
W powieści Zawieyskiego mocy nabierają trzy scalone motywy: etosu robotniczego,
wiejskiego pochodzenia robotników, mieszkańców Szlezynga, i – co jest refleksem ogólniejszego
schematu kulturowego – „łódzkich rewolucyjnych tradycji robotniczych”(drugi
z motywów Zawieyskiego przypomina Bronisława Kopczyńska-Jaworska)17
.
Obraz Szlezynga z tamtych czasów – jeśli wychylić się poza autoetnografię Zawieyskiego
(mieszkał tu w latach trzydziestych, w kamienicy pod numerem 86 przy obecnej
ulicy Przybyszewskiego – kiedyś Zarzewskiej, a następnie Napiórkowskiego) zdradza
jednak i inne,ciemne strony dzielnicy.Nazwa „Szlezyng”w sensie kulturowym kojarzona
jest wówczas niezmiennie z przestępczością,awanturnictwem i pijaństwem.Stygmatyzację
Szlezynga – jako dzielnicy złej,niebezpiecznej i bez perspektyw – łatwo jest wyczuć choćby
w łódzkiej prasie, z nazwą „Szlezyng”postępującej zresztą dość swobodnie. Na przykład
na łamach „Ilustrowanej Republiki” czy „Expressu Wieczornego Ilustrowanego” swoim
kulturowym sensem nierzadko odrywa się ona od historycznego podglebia – nieoczekiwanie
ujawnia „obecność”Szlezynga nie tam,gdzie jego rzeczywiste miejsce.Narracyjnie
bywa on zwłaszcza powiększany: jego granice są przesuwane, jak w relacjach z przełomu
1935 i 1936 roku dotyczących wstrząsającej „zagadki, związanej z odnalezionym [...]
w stawie scheiblerowskim tułowiem”,która wywołała „wielkie poruszenie na Szlezyngu”18
.
Rzecz w tym, że staw scheiblerowski należał i wtedy do fabrycznego kompleksu
Księżego Młyna, znajdującego się, co prawda, po sąsiedzku. Nazwa „Szlezyng” staje się
nieostra, jego przestrzenne rozmieszczenie rozmazane, mimo zdecydowanej pewności,
jaką pod innymi względami jest on dzielnicą:
Są na ulicy Emilii, koło stawu i przepływającej w tym miejscu rzeczki Jasieni mimo bezpośredniego
sąsiedztwa z największymi w kraju zakładami przemysłu włókienniczego,
ustronia o charakterze wiejskim prawie: ta dzielnica zwana po dziś dzień jeszcze Szlezyngiem
– najpewniej od Ślązaków,którzy pierwsi ją skolonizowali – zachowała swą odrębność
i dawność mimo gwałtowny rozwój otaczającego ją wielkiego i stale rosnącego miasta19
.
Przy okazji sądowego procesu „Bazeli”, ta sama gazeta w numerze 70 z czwartku,
11 marca 1937 roku, uznała za konieczne wyjaśnić, gdzie znajduje się Szlezyng:
Przed sądem okręgowym odpowiadał wczoraj 32-letni Jan Piekarski,znany awanturnik,już
10 razy karany za najrozmaitsze przestępstwa i wykroczenia, uchodzący na Szlezyngu, t.j.
w okolicy Księżego Młyna,za postrach wszystkich mieszkańców tej fabrycznej dzielnicy20
.
17
	 Kopczyńska-Jaworska 1999, s. 27.
18
	 Tajemnica zwłok... 1935, s. 5; por. także Rodzina Bielczyków... 1936, s. 1.
19
	 Tajemnica zwłok... 1935, ibidem; pisownia uwspółcześniona – APW.
20
	 „Bazela” – postrach Szlezyngu 1937, s. 9.
Journal of Urban Ethnology 13/201560
Coraz mniej wyraźna co do zakresu i znaczenia nazwa „Szlezyng” gubi prócz tego
czasem dawną bezpośrednią trafność, zastępowana wyrażeniem „tak zwany Szlezyng” –
dystansującym i ironicznym,jak w wypadku tekstu w „Orędowniku”,także z marca 1937
roku:
Że mieszkał na Szlezyngu, wracał towarzysz Śrubka długo, ale się ostatecznie do
domu dokołatał jakoś, a że był zmordowany, od razu zasnął21
.
Szlezyng współcześnie
Trzecia próbka pochodzi z czasów nam współczesnych. Nazwa „Szlezyng”w sensie
geometrycznym odnoszona bywa, jak dawniej, bo głównie przez specjalistów, do – tylko
w sporym przybliżeniu – tej samej siatki urbanistycznej i architektonicznej.Wymienia się
więc te,co przed stu laty ulice wewnętrzne i prawie te same ulice lub inne linie graniczne.
Na „zwykłym” planie Łodzi nazwa ta nie występuje, nie ma jej również na rozsianych
po mieście tablicach kierujących ku historycznym dzielnicom Łodzi (chociaż trafia się
na nich nazwa „Księży Młyn”), brak jej w rozmaitych wykazach „osiedli nieurzędowych”
Łodzi (mimo iż – to zestawienie jest nieuchronne – „Księży Młyn” w nich figuruje)22
.
Na mapie Google’a pojawia się w paruzdaniowym opisie kościoła pw.św.Anny we frazie
„dzielnica Szlezyng – Ślązaki”23
. Odnaleźć ją za to można, albo nazwę „Ślązaki”, w turystycznych
przewodnikach,spacerownikach i innych pracach nastawionych na ukazywanie
osobliwości i ciekawostek łódzkich24
.
Gdy przed półwieczem pojawiła się w socjologicznej rozprawie Wacława Piotrowskiego
(w zbitce pojęciowej „Zarzew-Szlezyng” określającej jedną z łódzkich – robotni-
czych – „dzielnic podstawowych”), sam autor – do dziś pamiętam i trochę ze wstydem
przywołuję ten autobiograficzny epizod – przekonał się, że dla jego studentów, w sporej
części łodzian, była ona nazwą nieznaną25
.
Większość mieszkańców – wyjaśniał ledwie parę lat temu Andrzej Majer – to przybysze,
dłużej lub krócej zasiedziali, ale płytko zakorzenieni. Znaczy to – ujmując rzecz sym-
bolicznie – że nazwy, takie jak Szlezyng czy Gryniach, są dla większości z nich puste.
Odnajdziemy je wszakże jako żywe i funkcjonujące w świadomości społecznej jako obiegowe
nazwy – wyznaczniki ekologicznych fragmentów struktury miasta i zarazem «małe
ojczyzny» w Społeczno-przestrzennej strukturze m. Łodzi Wacława Piotrowskiego [...]26
.
21
	 Sen... 1937, s. 2; pisownia uwspółcześniona – APW.
22
	Por. Osiedla w Łodzi 2008; Podział administracyjny Łodzi 2014.
23
	 Kościół pw. św. Anny 2012.
24
	 Por. Bonisławski, Podolska 2007, s. 3 (tu także obok nazwy „Księży Młyn”, w bardziej już rozbudowanym
opisie architektury i historii kościoła pw. św. Anny); Kowalski 2009, s. 32.
25
	 Piotrowski 1966, s. 78 i nast.
26
	 Majer 2011, s. 32.
Szlezyng. Przyczynek do antropologii (nie)obecności 61
Już wtedy jednak nazwa „Szlezyng”była – choć zapewne jeszcze nie dla ówczesnych
jego mieszkańców – nazwą gasnącą albo wygasłą, pozbawioną przestrzennej referencji
i kulturowej treści. Kiedy na początku lat siedemdziesiątych (geometrycznie rozumiany)
Szlezyng został rozcięty ruchliwą arterią komunikacyjną (to dzisiejsza aleja Śmigłego-Rydza)
i kiedy na jego wschodnich oraz południowych skrajach – po wyburzeniu sporej
części starej zabudowy – zaczęto tworzyć złożone z wieżowców osiedla (przy Ozorkowskiej
oraz przy Śmigłego-Rydza i Tatrzańskiej), ale i w środku stawiać małe bloki (przy Rawskiej),wówczas
także jako dawna kulturowa całość Szlezyng uległ istotnemu nadwątleniu.
Rozszczepienia sensu geometrycznego i sensu kulturowego nazwy „Szlezyng” nie
usuwają rzadkie próby restytucji: napisy i rysunki na murach przy ul. Rawskiej lub tuż
obok, oznajmiające, że Szlezyng jest tutaj i nigdzie indziej, parę wpisów na (w części już
nieaktywnych) blogach,specjalny profil na Facebooku utworzony jako fanpage „Szlezyng –
Wiara z Osiedla”, z postami wskazującymi na kibicowskie zainteresowania piłką nożną
i klubem „RTS Widzew”, z hasłami, także na sfotografowanych koszulkach lub murach:
„Szlezyng zawsze obecny”, „Szlezyng – braci się nie traci”, „Szlezyng – only the strong
survive”, z pozdrowieniem: „Witamy na szlezyingu gdzie przetrwają najsilniejsi tutaj
już nie jeden chciał być lepszy [...] to nie problem stanąć twarz w twarz [...] bo jak tego
nie potrafisz to nie jesteś z stąd mieszkam tu od urodzenia [...] od małego znam to całe
osiedlę bo jestem z stąd”27
. Parę lat temu założona tu została amatorska drużyna piłkarska
„K.S. Szlezyng” albo „F.C. Szlezyng”, od niedawna (czyli po transferze zawodników
z innej drużyny uczestniczącej w ligowych rozgrywkach Nike Playarena) przedstawiająca
się już oficjalnie bez słowa „Szlezyng”w nazwie – przemianowana na „Rossoneri Łódź”,
z własną podstroną internetową i profilem na Facebooku28
.
Na objawiającym zacięcie literackie blogu „Dobrze Udawany Przerost Ambicji”14
sierpnia 2012 roku jego autor, łodzianin, umieścił opowiadanie Kurtka zaczynające się –
gdy o Szlezyng chodzi – jawnym przesunięciem jego granic ku zachodowi:
Jadźka piła już od samego rana, jak zwykle. Bo co innego można robić na Szlezyngu, jak
się nie ma pracy, a dzieci chodzą do gimnazjum? Żeby chociaż jakąś fabrykę otworzyli
w okolicy, to zaraz by się tam zatrudniła jako szwaczka, czy choćby sprzątaczka. Ale nie.
Bezrobocie, panie, syf i gil. Zapomoga z MOPS-u ledwie wystarcza na fajki i gorzałę, a co
tu dopiero mówić o jakichś poważniejszych inwestycjach,jak na przykład obiad albo nowe
buty dla córeczki. Zresztą córeczka sobie radzi. Naciąga starszych panów na kosmetyki
i ciuszki.Całe dni spędza w galeriach handlowych i jakoś ją stać na te wszystkie potrzebne
rzeczy,bo i lodówka zawsze pełna i czynsz zapłacony.Synek też już jest znany na dzielnicy.
27
	 Kosa Kuba K 2014; pisownia oryginalna.
28
	 Por. http://playarena.pl/team/index?team_id=9842, 26.03.2014;
http://pl-pl.facebook.com/pages/Rossoneri/184165675065994, 26.03.2014; https://www.facebook.com/PlayarenaLodz/posts/680760711945770,
26.03.2014 .
Journal of Urban Ethnology 13/201562
Pierwsze radio skroił jeszcze w podstawówce,a w zeszły czwartek to nawet w wytrzeźwiałce
był. Zuch chłopak. Od placu Reymonta aż do Kilińskiego Jędruś ma szacun i „jakby ktoś
do ciebie fikał, to wiesz...”.
Dalsze fragmenty opowiadania jeszcze zwiększają wyrazistość mitu„złego Szlezynga”:
Dzisiaj Bożena jeździ trójką.To przeklęta linia.[...] Torowisko jest tam ładnie wyremontowane,
ale za to ludzie tam mieszkający budzą grozę. Bo są nieprzewidywalni. Prowadzący
tramwaj jest odpowiedzialny za zdrowie i życie pasażerów, a ponadto musi zachować
szczególną ostrożność, bo przy zderzeniu z tramwajem nikt nie ma szans. Nie może więc
za bardzo się rozpędzać,gdy jedzie przez Szlezyng,bo roi się tam od pijanych ludzi,którzy
nie wiedzą o tym, że tramwaj bywa niebezpieczny29
.
Ten sam mit „złego Szlezynga”pobrzmiewa – w pełnym nostalgicznej dumy – „wierszu”autora
przedstawiającego się jako „Michnik”,opublikowanym na forum towarzyszącym
nieistniejącej już stronie internetowej Jacka Łaszczoka, znanego pod artystycznym
pseudonimem „Stachursky”:
,,SZLEZYNG”
Jest w Łodzi taka dzielnica co SZLEZYNG sie zwie
Kiedys mogłeś spotkać tam mnie
Wywodze sie z obskurnej dzilnicy
Brud syf i pijacy na ulicy [...]
Do Dziś jakoś sie trzymamy
Jesteśmy ze SZLEZYNGA więc rade damy30
.
Retoryka stosowana przez mieszkańców Szlezynga jest dziś – w swej dominancie –
retoryką szukania śladów w przeszłości, odwołań do „dawnych czasów”, do tego, co jest
już tutaj nieobecne.Tryb opowieści „było, minęło” dotyczy więc na przykład – gdy sięga
się do przemysłowych początków Łodzi – „dawnej osady tkackiej Ślązaki” albo – gdy
następuje cofnięcie do okresu Łodzi wielkoprzemysłowej – „dawnej dzielnicy robotniczej
Szlezyng” (oba te wyrażenia znaleźć można także w relacjonującej miejscowe opowieści
książce Tadeusza Gicgiera)31
.
Użycie dzisiaj w opowieściach gwarowej nazwy zmiękczonej, o której pisał Jerzy
Zawieyski, i którą posługiwały się również dawne łódzkie gazety, występuje równolegle,
głównie bodaj u osób chcących podkreślić swoją tutejszość; korzystał z niej na przykład
29
	 Kurtka 2012.
30
	 Michnik 2008; pisownia oryginalna.
31
	 Gicgier 1994, s. 26.
Szlezyng. Przyczynek do antropologii (nie)obecności 63
w przeprowadzonym z nim w 2005 roku dziennikarskim wywiadzie aktor Janusz Kłosiński:
Urodziłem się [...] w 1920 roku w Łodzi w dzielnicy robotniczej Ślezyng,gdzie mieszkało
dużo Niemców. Ojciec był kierownikiem w zarządzie tramwajów miejskich. Mój dziadek
Walenty Kłosiński,mąż babci Ludwiki,pracował w Księżym Młynie w fabryce Scheiblera32
.
Motyw niemieckości Szlezynga,ale i pobliskiego Księżego Młyna,podnosili – warto
przy okazji zauważyć – i inni.Witold Kowalski,łódzki pisarz,krytyk i dziennikarz,osobiście
pamiętający,jak Janusz Kłosiński,czasy łódzkiego międzywojnia,tak pisał powołując
się na źródła i łódzkie podania:
Ciekawą tradycję ma dzielnica Księży Młyn, zwany przez niemiecką część łodzian „Pfafendorfem”.
Powstał tu pierwszy w Łodzi publiczny ogród angielski, czyli Źródliska. Po
południowej stronie niezabudowanego Wodnego Rynku, był plac, gdzie odbywały się
tzw. „fajerki” (nie wiedzieć, dlaczego przez niektórych zwane „fajkami”), nazwane tak od
niemieckiego słowa „Feier”– święto. Były to ludowe festyny, połączone z jarmarcznymi
imprezami, jak wchodzenie po słupie nasmarowanym mydłem, aby wejść w posiadanie
umieszczonego na wierzchołku cennego przedmiotu czy zgoła flaszki wódki.Były karuzele,
strzelnice i huśtawki. Mówi się dzisiaj w Łodzi, że także dzielnicę „Schlesing” (Szlezyng)
zawłaszczyli niemieccy koloniści.Jest to tylko półprawda,bo mieszkał tu legendarny Marek
Kamizela,słabo wprawdzie mówiący po polsku,ale rdzenny Polak z Górnego Śląska,który
ostro protestował, gdy ktoś nazywał go Niemcem33
.
(Nie)obecność Szlezynga
„Tu było...”,„tam niedaleko był...”jest w opowieściach o Szlezyngu nutą dzisiaj przytłaczającą,
potwierdzającą obecność tego, co nieobecne w zbiorowej pamięci i dyskursie
lokalnym,„mieszkającą”w nim i przywoływaną w codzienności – jak zauważyłby Michel
de Certeau – „mową błądzących kroków”34
.Z pewnością też dodałby jeszcze:„Opowieści
o miejscach to bricolages.Są zrobione z resztek świata”35
.W tym znaczeniu – jako noszący
ślady na powierzchni i w swej palimpsestowej głębi – świat ten zarazem jest i nie jest
tutaj obecny. Antropologia (nie)obecności, jaką przedstawiam, z konieczności jest zatem
antropologią okruchów, szczątków i ech. Coraz drobniejszych, coraz mniej widocznych
i coraz słabszych.
32
	 Lubczyński 2005.
33
	 Kowalski 2009, s. 32.
34
	 de Certeau 2008, s. 98.
35
	 Ibidem, s. 108.
Journal of Urban Ethnology 13/201564
Bibliografia
Augé M. 2010, Nie-miejsca. Wprowadzenie do antropologii hipernowoczesności, przeł. Chymkowski
R., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
„Bazela” – postrach Szlezyngu 1937, „Ilustrowana Republika”, nr 70, czwartek, 11 marca, s. 9.
Bonisławski R., Podolska J. 2007, Widzew i nie tylko. Spacerownik, „Gazeta Wyborcza”, dodatek,
czwartek, 11 października.
Buchanan I. 2000, Michel de Certeau. Cultural Theorist, Sage Publications, London–Thousand
Oaks–New Delhi.
Budziarek M. 2002, Inni, ale nie obcy. Początki katolickiej diaspory niemieckiej w Łodzi XIX wieku,
„Przegląd Powszechny”, nr 9, s. 281-290.
de Certeau M.2008,Wynaleźć codzienność.Sztuki działania,przeł.Thiel-Jańczuk K.,Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
CresswellT.2008,Place.A Short Introduction,Blackwell Publishing Ltd.,Malden–Oxford–Carlton.
Gicgier T. 1994, Wędrując z mikrofonem. Dzielnice Łodzi, Oficyna Bibliofilów, Łódź.
Highmore B. 2006, Michel de Certeau. Analysing Culture, Continuum, London–New York.
Kopczyńska-Jaworska B. 1999, Miasto i wiejskość w systemie wartości Polaków, [w:] eadem, Łódź
i inne miasta, Katedra Etnologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 17-34.
Kosa Kuba K 2014, Witamy na szlezyingu..., http://pl-pl.facebook.com/pages/Szlezyng-Wiara-z-Osiedla/112276915612503,
26.03.2014.
Kossmann O. 1966, Lodz. Eine historisch-geographische Analyse (Marburger Ostforschungen, Bd.
25), Holzner-Verlag, Würzburg.
Kościół pw. św. Anny 2012,https://maps.google.pl/maps/ms?gl=pl&ie=UTF8&oe=UTF8&msa=
0&msid=213814996857760146096.000497c8b92d911ae335f, 26.01.2014.
Koter M. 1969, Geneza układu przestrzennego Łodzi przemysłowej, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa.
Kowalski W. 2009, Miejsca zapomniane, „Piotrkowska 104”, nr 6 (73), s. 32.
Kurtka 2012, blog „Dobrze Udawany Przerost Ambicji”, wpis z 14 sierpnia 2012, http://rot23.
blog.onet.pl, 30.01.2014.
Lassotta W.-D. 2008, Gesteuerte Arbeitsmigration: Das Beispiel der Stadt Łódź im 19. Jahrhundert,
[w:] Kissau K.i in.(Hrsg.),Migration steuern oder verwalten? Deutschland im internationalen
Vergleich, Westfälische Wilhelms-Universität Münster, Münster, s. 26-36;
http://miami.uni-muenster.de/servlets/DerivateServlet/Derivate-4337/buchprojekt_2008-03-20.
pdf, 30.01.2014.
Lubczyński K.2005,Od Żyda do Żyda,„Trybuna”nr 269,piątek,11 listopada; http://www.e-teatr.
pl/pl/artykuly/18666,druk.html, 7.05. 2014.
Majer A. 2011, Miasto osobiste,„Acta Universitatis Lodziensis – Folia Sociologica”, t. 36, s. 17-34.
Michnik 2008, Szlezyng; forum nieistniejącej już strony internetowej stachursky.art.pl, http://
webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:swJqLZnad8gJ:www.stachursky.art.pl/
forum/viewtopic.php%3Ft%3D899%26sid%3Dd130ed7e968a55b80cfb06c7041a654c+
&cd=1&hl=pl&ct=clnk&gl=pl, 24.01.2014.
Młodość za kratą. Tom nowel, który zapowiada wartościowy talent 1934, „Głos Poranny. Dodatek
Szlezyng. Przyczynek do antropologii (nie)obecności 65
Społeczno-Literacki” nr 69, niedziela, 11 marca, s. 3.
Osiedla w Łodzi 2008, http://lodz24.eu/Wiadomosci-o-Lodzi/Podzial-administracyjny-miasta/
Osiedla-w-Lodzi.html, 26.01.2014.
Owoc grzechu naszego 1931,„Ilustrowana Republika”,nr 29,czwartek,29 stycznia,Dodatek,s.1-2.
Piotrowski W.1966,Społeczno-przestrzenna struktura m. Łodzi. Studium ekologiczne,Zakład Narodowy
im. Ossolińskich, Wrocław-Kraków.
Plan m. Łodzi 1920, Drukarnia, Hurtowy Skład Papieru i Materjałów Piśmiennych A. J. Ostrowski,
Łódź.
Plan m. Łodzi 1925, Nakładem A. J. Ostrowskiego, Łódź.
Podział administracyjny Łodzi 2014,http://pl.wikipedia.org/wiki/Podział_administracyjny_Łodzi,
26.04.2014.
Rodzina Bielczyków zamordowała Kubika 1936,„Express Wieczorny Ilustrowany”,nr 5,niedziela,
5 stycznia, s. 1.
Sen towarzysza Śrubki 1937, „Orędownik”, nr 61, poniedziałek, 15 marca, s. 2.
Skarga B. 2002, Ślad i obecność, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Tajemnica zwłok w stawie 1935, „Ilustrowana Republika”, nr 357, niedziela, 29 grudnia, s. 5.
Wesołowski J. 2002, Atlas miasta Łodzi. Plansza VI: Łódź w okresie międzywojennym i w latach
okupacji hitlerowskiej, http://www.mapa.lodz.pl/atlas/pdf/P-06.pdf, 27.01.2014.
Zawieyski J. 1931, Owoc grzechu naszego..., „Ilustrowana Republika”, nr 32-94.
Zawieyski J. 1932, Gdzie jesteś, przyjacielu?!..., Nakładem księgarni F. Hoesicka, Warszawa.
Źródła internetowe
Strona internetowa rozgrywek ligi Nike Playarena:
http://playarena.pl/team/index?team_id=9842
Profil drużyny Rossoneri na Facebooku:
http://pl-pl.facebook.com/pages/Rossoneri/184165675065994
Komentarze na Fecebooku dotyczące drużyny K.S. Szlezyng, czyli Rossoneri Łódź w lidze Nike
Playarena:
https://www.facebook.com/PlayarenaLodz/posts/680760711945770
Journal of Urban Ethnology 13/201566
Modrzejówka – osiedle robotnicze w centrum Krakowa 67
Journal of Urban Ethnology 13/2015
1PL ISSN 1429-0618
Renata Hołda
Instytut Studiów Międzykulturowych
Uniwersytet Jagielloński
Modrzejówka –
osiedle robotnicze w centrum Krakowa
Abstract:
Modrzejówka – an estate built at the turn of the 19th
century in Krowodrza,today one of Cracow’s districts –
is a relic of the early industrialism in Cracow.The instigator of the construction project was Henryk Jordan;
the complex of buildings was originally intended for Catholic workers. The project was philanthropic, but
the makeup of the founding committee and the statute indicate that the motive of lucre was at play as well.
Another, tacit target was to clear the attractive area of the city of the disadvantaged population and thus, as
it was then thought, to rid it of delinquency.
Since the time the estate was built,Cracow has expanded and the way of perceiving and appraising city space
has changed as well. Yet Modrzejówka still exists and is thickly populated. After a lot of perturbations, it is
now owned by the Archbrotherhood of Mercy, a Catholic charity. The old, working-class character of the
estate is currently not noticeable.The estate, formerly located in the suburbs, now lies near one of Cracow’s
main thoroughfares, in an area perceived as being in close proximity to the historical centre and considered
prestigious and expensive.
Key words: Modrzejówka, Cracow worker’s housing estate, urban anthropology
* * *
Jedną z pamiątek wczesnego okresu industrializacji jest powstała na przełomie XIX i XX stulecia Modrzejówka,
osiedle znajdujące się na Krowodrzy, dziś jednej z dzielnic Krakowa. Inicjatorem budowy kompleksu
domów, pierwotnie przeznaczonych dla robotników-katolików był Henryk Jordan. Przedsięwzięcie miało
charakter filantropijny, ale skład komitetu założycielskiego oraz statut, ujawniają także istnienie motywów
zarobkowych. Innym, niewyartykułowanym celem było usunięcie z reprezentacyjnej części miasta biedoty,
a z nią – jak mniemano – także występku.
Od czasów powstania osiedla rozrósł się Kraków, zmieniły się również sposoby odbierania i wartościowania
przestrzeni miejskiej. Modrzejówka jednak nadal funkcjonuje i jest zamieszkana, stanowiąc, po wielu perturbacjach,
własność kościelnego Arcybractwa Miłosierdzia. Jej dawny, robotniczy charakter nie jest jednak
odczuwany. Osiedle, niegdyś zlokalizowane „na rogatkach”, dziś znajduje się przy jednej z głównych dróg
Journal of Urban Ethnology 13/201568
przejazdowych Krakowa, w miejscu traktowanym jako znajdujące się blisko historycznego centrum, uznawanym
za prestiżowe i drogie.
Słowa kluczowe: Modrzejówka, krakowskie osiedla robotnicze, antropologia miasta
Data wpływu: 31.10.2014
Data akceptacji: 01.07.2015
Wprowadzenie
Modrzejówka znajduje się w krakowskiej dzielnicy Krowodrza,w prostokącie wyznaczanym
przez dzisiejsze ulice Mazowiecką, Grottgera, częściowo Sienkiewicza i Gzymsików.
Od jednej z głównych arterii komunikacyjnych miasta – Alei Trzech Wieszczów,
zbudowanej na miejscu kolei obwodowej wyznaczającej niegdyś granice zabudowy miej-
skiej – oddziela ją rząd modernistycznych,kilkupiętrowych kamienic,co sprawia,że wiele
przejeżdżających nieopodal osób nie zdaje sobie sprawy nie tylko z wartości i ciekawej
historii pierwszego w Krakowie osiedla robotniczego, ale i z jego istnienia. Obszar, na
którym znajduje się zabytkowy kompleks, nie jest kojarzony współcześnie z rozwojem
przemysłu, czy proletariacką zabudową. Odczuwany jest raczej jako śródmiejski i prestiżowy,
bliski historycznemu centrum miasta i jego atrakcjom, a jednocześnie dogodny
komunikacyjnie.Stan taki jest wynikiem kilkukrotnego poszerzania granic miasta Kraka,
jakie nastąpiło w ciągu XX wieku. Ten wieloetapowy proces, podejmowany niezależnie
przez różne władze (austro-węgierskie,okupacyjne niemieckie,polskie),obejmujący m.in.
realizację koncepcji Wielkiego Krakowa (1910-1915),włączenie podczas II wojny światowej
Bieżanowa i Prokocimia,a w latach 50.XX wieku terenu Nowej Huty,przyczynił się
do ukształtowania dzisiejszego Krakowa w sensie socjotopograficznym i urbanistycznym
oraz do zmiany kulturowej waloryzacji jego obszaru.
Jednak na przełomie XIX i XX wieku, kiedy rozpoczynano prace budowlane na
Modrzejówce, sytuacja wyglądała inaczej.
Sytuacja gospodarcza i społeczna Krakowa w drugiej połowie XIX wieku
Rozwój gospodarczy Krakowa miał odmienny charakter, niż wzrost i rozbudowa
pozostałych polskich miast, w obrębie których kształtowały się nowoczesne ośrodki
przemysłowe, takich jak Łódź, Warszawa, czy aglomeracja śląska.
Długo obowiązująca,restrykcyjna i przestarzała ustawa cechowa regulująca wytwórczość
i ceny1
,wysokie podatki oraz opłaty celne,brak dostępu do kredytu oraz konkurencja
ze strony produktów importowanych sprawiały,że w dziewiętnastowiecznym Krakowie nie
rozwinęła się masowa produkcja fabryczna, a do czasów budowy Nowej Huty w mieście
1
	 Demel 1958, s. 25.
Modrzejówka – osiedle robotnicze w centrum Krakowa 69
nie było wielkoprzemysłowej,dominującej chociażby swą liczebnością,klasy robotniczej.
Przez długi czas jedynym zakładem zatrudniającym większą liczbę osób była uruchomiona
w 1851 roku fabryka maszyn i narzędzi rolniczych, należąca do mistrza kowalskiego
Ludwika Zieleniewskiego2
. Drugim poważnym zakładem była założona w 1876 roku
rządowa C.K. Fabryka Cygar („Cygarfabryka”), będąca pod koniec XIX wieku największym
krakowskim przedsiębiorstwem przemysłowym zatrudniającym około tysiąca osób3
.
Z większych przedsiębiorstw wymienić można jeszcze C.K. uprzywilejowaną Fabrykę
Maszyn i Urządzeń Rolniczych Marcina Peterseima, uruchomioną w 1860 roku4
.
Inne, istniejące w mieście zakłady określane w reklamach prasowych jako „fabryki”,
oferujące galanterię,przedmioty zbytku,artykuły spożywcze i delikatesowe,były na ogół
manufakturami lub rozbudowanymi warsztatami rzemieślniczymi,z przewagą produkcji
ręcznej, rzadko zatrudniającymi więcej niż kilkunastu, najwyżej kilkudziesięciu pracow-
ników5
. Nowoczesny przemysł i duże wytwórnie lokalizowane były w podkrakowskich
gminach (Dębniki, Ludwinów, Płaszów, Półwsie Zwierzynieckie, Krowodrza, Mogiła)
lub w Podgórzu,ówcześnie samodzielnym i uprzywilejowanym przez władze austriackie
mieście6
.
W Krakowie nie brakowało jednak robotników,pod którym to pojęciem rozumiano
ludzi utrzymujących się ze stałej lub dorywczej pracy najemnej, w tym także drobnych
rzemieślników i służbę domową. Podjęte w Krakowie po 1850 roku intensywne roboty
przy budowie fortyfikacji oraz inne inwestycje o charakterze militarnym (koszary,szpitale,
drogi,magazyny,ujeżdżalnie,kasyna) przyciągały licznych zainteresowanych stosunkowo
wysokim zarobkiem oferowanym przez władze wojskowe, dając zatrudnienie osobom
obojga płci. Rozmach prowadzonych działań oraz ich znaczenie dla sytuacji społecznej
i kulturalnej Krakowa dobrze dokumentuje fakt, że przy umacnianiu kopca Kościuszki
(1850-1853), będącego tylko jednym z wielu elementów systemu obronnego Twierdzy,
pracowało tysiąc osób7
, a więc tyle, ile liczyła pod koniec stulecia załoga największej
z krakowskich fabryk.
Do koniunktury budowlanej,poza trwającą ponad 60 lat rozbudową i modernizacją
obiektów twierdzy,przyczyniły się również inwestycje miejskie polegające na wznoszeniu
nowych, okazałych gmachów publicznych i obiektów użytkowych (np. rzeźnie miejskie,
wiadukt kolejowy,budynek straży pożarnej8
) oraz prowadzonej z dużym nakładem kosztów
restauracji zabytków (np. kościołów, Barbakanu czy przebudowa Sukiennic).
2
	 Kotewicz 1981, s. 94-96. Zob. także: Demel 1958, s. 55-62.
3
	 Dawne zakłady 2000, s. 18; Kotewicz 1981, s. 12.
4
	 Ibidem, s. 14.
5
	 Demel 1951, s. 240; Kotewicz 1981, s. 12.
6
	 Dawne zakłady 2000, s. 23-36; Kotewicz 1981, s. 10-13.
7
	 Purchla 1979, s. 16.
8
	 Homola 1976, s. 165.
Journal of Urban Ethnology 13/201570
Kraków tym samym stał się miejscem wzrostu kosztów pracy, a jednocześnie celem
ludności napływowej poszukującej w mieście zatrudnienia. W II połowie XIX wieku
Kraków był (obok Pragi) najgęściej zaludnionym miastem monarchii Habsburgów9
.Szacuje
się, że do końca stulecia liczba mieszkańców wzrastała o około tysiąc osób rocznie10
.
Status obozu warownego sprawiał,że granice miasta były ograniczone i ściśle wyznaczone,
co było uzasadniane względami strategicznymi. Z tych samych powodów wprowadzono
restrykcje w zakresie zabudowy obszarów pozamiejskich,przede wszystkim rewers demolacyjny,skutecznie
ograniczający przestrzenną rozbudowę miasta.Zgodnie z tym ostatnim
przepisem, na każde żądanie władz wojskowych właściciel obiektu, wybudowanego na
objętym nim obszarze, musiał zburzyć go do poziomu gruntu. Sytuacja ta sprawiała, że
niewielu chętnych decydowało się osiedlić lub zainwestować w przedsięwzięcie zlokalizowane
poza wyznaczonym terenem, a ci, którzy podjęli ten wysiłek, minimalizując
ewentualne straty budowali niesolidnie i tanio11
.
Wprowadzone ograniczenia sprzyjały – nawet przy istnieniu w obrębie miasta
wolnych miejsc przeznaczonych pod zabudowę – spekulacji gruntowej, która nasiliła się
w ostatnich dekadach XIX wieku.Cena ziemi w Krakowie wzrosła wówczas – w stosunku
do lat 70. tego stulecia – ponad stukrotnie12
. Drożyzna mieszkań w Krakowie spowodowana
była także obowiązującym w całym cesarstwie austro-węgierskim podatkiem
domowym i innymi obciążeniami fiskalnymi,które jednak w tym mieście były wyjątkowo
wysokie13
.
Przedstawione okoliczności sprawiały,że pod koniec XIX wieku w Krakowie brakowało
mieszkań, a ceny wynajmu były bardzo wysokie, często przekraczające możliwości
przeciętnie zarabiających robotników. W związku z tym mieszkali oni w kwaterach najtańszych,
budowanych systemem „oszczędnościowym”specjalnie na wynajem lub nawet
w pomieszczeniach piwnicznych. By zmniejszyć obciążenia czynszowe praktykowano
„podnajmowanie”części mieszkania samotnym osobom (przede wszystkim kawalerom),
co powodowało dodatkowe zagęszczenie i tak bardzo przeludnionych, małych, na ogół
jednoizbowych mieszkań. Te najczęściej niedoświetlone pomieszczenia, prezentowały
niski standard higieniczny, a jednocześnie były niekorzystnie usytuowane, gdyż pokoje
frontowe oraz lokale na parterze przeznaczano na wynajem ludziom „z towarzystwa”albo –
co było szczególnie opłacalne – instytucjom,urzędom i eleganckim sklepom.Wymowne,
że pierwsza inicjatywa budowy tanich mieszkań dla najbardziej potrzebujących łączona
z udzielaniem korzystnych pożyczek z miejskiej Kasy Oszczędności dla wznoszących
je inwestorów, w którą osobiście zaangażował się Mikołaj Zyblikiewicz – prezydent
9
	 Karolczak 1987, s.17.
10
	 Demel 1958, s. 484.
11
	 Purchla 1979, s. 53.
12
	 Bogdanowski 1983, s. 95.
13
	 Karolczak 1987, s. 37.
Modrzejówka – osiedle robotnicze w centrum Krakowa 71
Krakowa nie spełniła swych założeń:„[...] w nowo wybudowanych domach uboga ludność
mieszkań dostać nie mogła,natomiast jeden z takich domów wynajęto w 1878 r.na biuro
komendy batalionu wojskowego”14
.
Towarzystwo Budowy Tanich Mieszkań dla Robotników Katolików
Towarzystwo BudowyTanich Mieszkań dla Robotników Katolików było pierwszym
w Krakowie stowarzyszeniem budowlanym,zawiązanym 28 maja 1897 roku.Inicjatorem
jego powołania, a także pierwszym prezesem został Henryk Jordan, lekarz i społecznik.
Jak zaznaczono w statucie:
CelemTowarzystwa jest: dostarczanie katolickiej ludności robotniczej tanich i higienicznych
pomieszkań. W tym celu może Towarzystwo budować, zakupywać, lub brać w dzierżawę
domy w Krakowie i najbliższej okolicy, je członkom swym najmować, lub na własność
odstępować15
.
Towarzystwo było oparte „na spekulacyi i filantropii zarazem”16
.Jak podkreślał jego
pierwszy prezes, nie było „obliczone na wyzysk”17
, choć z drugiej strony przekonywał,
że nie ma „żadnej podstawy do przypuszczenia, by się u nas [domy dla robotników] nie
rentowały”18
. Stowarzyszenie zostało zorganizowane na wzór angielski w formie spółki
udziałowej (1 udział = 25 złotych) z ograniczoną poręką (czyli z odpowiedzialnością),
a swym członkom – udziałowcom miało wypłacać dywidendę w wysokości od 3 do 4%.
Sukces był jednak uzależniony od liczby członków i pozyskanych od nich wpływów.
Założyciele listownie oraz za pośrednictwem prasy zwrócili się do mieszkańców Krakowa
z prośbą o wsparcie przedsięwzięcia, jednak odzew był bardzo umiarkowany. Jak pisał
z pewną goryczą Henryk Jordan w specjalnej, wydanej rok później własnym nakładem
broszurze (1898), na adres biura Towarzystwa nadeszło „[...] odpowiedzi odmownych
dziesięć, deklaracyj podpisanych ledwie na kilkaset złr., a około 500 listów pozostało bez
odpowiedzi”19
. Mimo nikłego zainteresowania, dzięki dotacji hrabiego Andrzeja Potockiego,który
ofiarował 20 tys.złr oraz dzięki wsparciu ze strony Franciszka Slęka,dyrektora
Kasy Oszczędności miasta Krakowa, za kwotę 45 tys. złotych (czyli prawie za cały
zebrany kapitał) Towarzystwo kupiło na własność „Modrzejówkę, tj. realność położoną
przed rogatką Krowoderską,obejmująca prawie 3 morgi przestrzeni i dom mieszkalny”20
.
14
	 Homola 1976, s. 141.
15
	 Jordan 1898, s. 39.
16
	 Ibidem, s. 27.
17
	 Ibidem, s. 30.
18
	 Ibidem, s. 32.
19
	 Ibidem, s. 3.
20
	 Ibidem, s. 4.
Journal of Urban Ethnology 13/201572
Poprzednią właścicielką majątku była Helena Modrzejewska,która w 1884 roku zakupiła
parcelowane grunty folwarczne należące do szpitala św.Łazarza z zamiarem zbudowania
tam nowego domu:
[...] brat jej ś.p. Opid, budowniczy – donosiła krakowska prasa – zbudował tam pałacyk
z wielką salą koncertową,lub też na popisy deklamatorskie przeznaczoną.Sala owa w przyszłości
służyć będzie za czytelnię dla robotników w godzinach wieczornych, w dzień zaś
będzie sala zabaw dla dzieci, nie uczęszczających jeszcze do szkół.„Modrzejówka”na cele
Towarzystwa nadaje się i z tego względu, iż przepływa przez jej grunta Rudawa, której
wodę zamierzają zużyć na przygotowanie tanich kąpieli ludowych21
.
Uzasadniając konieczność rozpoczęcia działalności Towarzystwa, Henryk Jordan
wskazywał na fatalną sytuację mieszkaniową robotników krakowskich, zajmujących kilkuosobową
rodziną, a często nawet w dwie lub trzy rodziny, tylko jedną często piwniczną
izbę22
.Podejmując,jak sam stwierdzał,„sprawę arcyważną,niezbędną i wielce użyteczną”23
Henryk Jordan — konserwatysta używał argumentacji zaczerpniętej z pism socjalisty
utopijnego Augusta Blanqui24
, wskazując za tym autorem, że złe warunki mieszkaniowe
rzutują nie tylko na zdrowie zamieszkujących je osób, przede wszystkim dzieci, ale też na
ich stan moralny oraz możliwości efektywnego pracowania.Podkreślał,że stałe przebywanie
w złym mieszkaniu,niedoświetlonym i niewietrzonym,ciasnym i nadmiernie zagęszczonym
sprzyja demoralizacji,przestępstwom i upadkom etycznym.Wskazywał,że popierając myśl
wznoszenia mieszkań dla „biednych robotników”, z dala od miasta, obywatele Krakowa
mają okazję do dobroczynnego, chrześcijańskiego uczynku, równocześnie demonstrują
swoje prospołeczne stanowisko, a w końcu zapewniają sobie bezpieczeństwo zdrowotne
(choroby i epidemie,których wylęgarnią są złe mieszkania – przekonywał Jordan – dosięgają
także sytych i zamożnych25
) oraz fizyczne (ze względu na zakładany spadek przestępczości).
Ponadto, jak wskazywał autor, „złe mieszkania chodować [sic!] muszą zwolenników
wszelkich dążności przewrotowych, wrogów istniejącego porządku społecznego”26
.
W argumentacji Jordana przewijają się elementy rzeczowego wywodu naukowo-medycznego,
mającego podstawy w prawach przyrody i fizjologii organizmów oraz
w doświadczeniach innych państw (Anglia)27
z perswazją ekonomiczną i pewnego
rodzaju demagogią odwołującą się do „zdrowego rozsądku”czytelników – potencjalnych
21
	 „Nowa Reforma”, 11.07.1897.
22
	 Jordan 1898, s. 7-8.
23
	 Ibidem, s. 5.
24
	 Ibidem, s. 9.
25
	 Ibidem, s. 13.
26
	 Ibidem, s. 22.
27
	 Ibidem, s. 16-17.
Modrzejówka – osiedle robotnicze w centrum Krakowa 73
inwestorów.Trudno ocenić, czy argumenty Henryka Jordana wynikały z jego osobistych
przekonań28
, czy też posługiwał się nimi ze względów pragmatycznych, dla uzyskania
poparcia i funduszy. Niezależnie od odpowiedzi, sam wybór sposobów przekonywania
wskazuje,że mieściły się one w ramach społecznego dyskursu i były reprezentatywne dla
pewnej grupy osób – adresatów apelu Jordana,rekrutujących się z bardziej uprzywilejowanych
środowisk i dominujących kulturowo.W obrębie tego dyskursu definiowano robotników
jako pasywnych i labilnych moralnie,nieradzących sobie w świecie,potrzebujących
w związku z tym oświeconego przewodnika,a ponadto wsparcia i działań wychowawczych
ze strony bardziej zamożnych i ustosunkowanych protektorów.
Kontrowersje wokół Towarzystwa
Zorganizowanie i aktywność Towarzystwa była powszechnie akceptowana,chociaż
nie znalazło to swego odbicia w hojności ofiarodawców.Nie wszyscy jednak za zrozumiałe
i potrzebne uznawali ograniczenia,jakie nałożyło na siebie stowarzyszenie dopuszczające
do członkostwa wyłącznie katolików29
i niosące pomoc, na co wskazywała nazwa, tylko
robotnikom-katolikom.Prawdopodobnie takie decyzje podyktowane były swoiście rozumianymi
względami patriotycznymi i łączyły się z kreowaniem społeczno-narodowego
solidaryzmu opartego na wspólnocie wyznania. Jednak wprowadzenie takiego kryterium
pozostawiało poza zainteresowaniem i opieką Towarzystwa wielu potrzebujących,
w warunkach krakowskich przede wszystkim robotników żydowskiego pochodzenia.
Jednym z krytyków takiej wykluczającej postawy był językoznawca Jan Baudouin de
Courtenay, zasadniczo popierający projekt założenia Towarzystwa, choć jednocześnie
zgłaszający sporo wątpliwości:
Co jednak znaczy ów warunek,iż do towarzystwa mogą należeć tylko „katolicy“? Przecież
w zastosowaniu praktycznem okazuje się, że w tem bądź co bądź zyskownem przedsiębiorstwie
biorą udział nietylko prawdziwi katolicy, ale także ludzie, udający katolików [...]
Wyzyskiwanie zaś nazwy „katolika“ w celach geszefciarskieh jest — powiedzmy to bez
ogródki — rzeczą ohydną, jest... „fałszywą fasją moralną“. [...] Bądźmy więc otwarci, nie
obwijajmy w bawełnę: Przy zakładaniu „Towarzystwa tanich mieszkań“ nie chodziło wcale
o katolicyzm, ale chodziło o inne sprawy. [...] „Katolicyzm“ zaś wypisuje się na szyldzie
przez konwenans i dla tumanienia ludku bożego [...]30
.
Zarzuty te, oskarżające zarząd Towarzystwa o podwójną moralność i interesowne
traktowanie religii,dotyczyły niektórych członków Zarządu Towarzystwa,których zresztą
28
	 Jan Stapiński wspomina w pamiętnikach, że w debacie sejmowej Henryk Jordan nazwał chłopskiego posła
Jana Bojkę „bydlęciem”. Zob. Stapiński 1959, s. 167.
29
	 Jordan 1898, s. 40.
30
	 Baudouin de Courtenay 1898, s. 15-16.
Journal of Urban Ethnology 13/201574
cytowany autor wymienił personalnie.Opinie tego typu musiały być jednak formułowane
częściej,choć być może nie – jak w tym przypadku – publicznie,skoro Jordan zdecydował
ustosunkować się do nich, wyjaśniając:
Ograniczyliśmy nasze działanie do katolików,dlatego,bo doświadczenie codzienne poucza
nas, że żydzi o wiele szybciej niż katolicy pojmują swój interes i lepiej umieją korzystać ze
sposobności poprawienia sobie bytu; gdyby zatem istniało jedno towarzystwo bez względu
na wyznanie i gdyby się temu towarzystwu udało urządzić zdrowe i tanie mieszkania,
to w bardzo krótkim czasie wszystkie mieszkania zajęliby żydzi, zanimby się katolicy spostrzegli,
że się ubiedz dali.Tak byłoby niewątpliwie przy znanej niezdarności i nieufności
ubogich warstw katolickich a sprycie i szybkim orientowaniu się odpowiednich warstw
żydowskich31
.
Charakterystyczny dobór argumentów ujawnia stereotypowe i naturalistyczne
postrzeganie warstw ubogich, niezależnie od wyznawanej przez nich konfesji.
Osiedle Modrzejówka
Mimo problemów finansowych i kontrowersji, plany Towarzystwa udało się zrealizować.
Nowe osiedle robotnicze zostało zaprojektowane przez krakowskiego architekta
Karola Knausa (1846-1904). Budowę rozpoczęto w początkach 1899 roku. Rok później,
6 czerwca ówczesny książę biskup krakowski, a później kardynał Jan Puzyna poświęcił
dwa pierwsze domy robotnicze na „Modrzejówce”. W każdym z nich, w dwuizbowych
mieszkaniach o powierzchni 26 metrów i wysokości 4,5 metra zamieszkało osiem rodzin
robotniczych.Domy dysponowały ogródkiem,wydzieloną częścią strychu,a niektóre także
oddzielną piwnicą32
. Ze względu na brak zgody władz wojskowych, obiekty te zaplanowane
pierwotnie jako piętrowe budynki typu koszarowego, wzniesione zostały jako
parterowe, kryte dwuspadowym dachem. Chociaż z powodu niespodziewanej odmowy
Towarzystwo poniosło wymierne straty i nie zdołało nie tylko wypłacić dywidendy, ale
i dokonać rozliczeń finansowych z wynajętym budowniczym, ostatecznie wskazano na
pozytywne aspekty zaistniałej sytuacji:
Mieszkania te parterowe są pod względem higienicznym i pod względem moralnym
stanowczo znacznie korzystniejsze dla tych, którzy je zajmują, niż mieszkania w domach
koszarowych. Mieszkańcy „Modrzejówki” teraźniejsi i przyszli zyskali przez zakaz budowania
domów wysokich, koszarowych33
.
31
	 Jordan 1898, s. 30-31.
32
	 „Czas”, 29.05.1901.
33
	Ibidem.
Modrzejówka – osiedle robotnicze w centrum Krakowa 75
Mimo utrzymujących się kłopotów z uzyskaniem przez Towarzystwo wpłat od osób
prywatnych, osiedle udało się w kolejnych kilku latach rozbudować:
Wczoraj [28 września 1903 roku] w południe odbyło się „na Modrzejówce”w Krowodrzy
poświęcenie dwóch nowych domów dla robotników.Na uroczysty akt poświęcenia przybyli:
prezydent miasta Friedlein,wiceprezydent dr Leo,radca Guńkiewicz,Ponikło,Szatkowski,
Miedniak, ks. Prałat Chotkowski, starszy radca budownictwa Sare, dyrektorowie Kasy
oszczędności dr Staniszewski i Kowalski oraz wiele poważnych osobistości z Krakowa.
[...] Dwa nowo zbudowane domy parterowe mieszczą każdy po 10 mieszkań,składających
się z pokoju i kuchenki z osobnym strychem i piwnicą. Czynsz miesięczny za jedno takie
mieszkanie wynosi 14 koron. [...] Domy są czyste, mieszkania schludne, z dostatecznie
dużemi oknami,czynią zadość wymogom higieny i są bardzo wygodne dla ubogich rodzin
robotniczych34
.
Wg sprawozdania Zarządu Towarzystwa za 1905 rok Modrzejówkę tworzyło jedenaście
domów (siedem nowych oraz cztery stare: dawna willa Modrzejewskiej oraz
zaadaptowane na cele mieszkalne obiekt gospodarczy, portiernia i oranżeria). Wśród
mieszkańców osiedla przeważali robotnicy kolejowi (33%), czeladnicy ślusarscy (20%),
pracownicy fabryki żelaza (8%) oraz przedstawiciele innych zawodów, w tym „fiakrzy,
kamieniarze, krawcy, stolarze, cieśle, kaflarze itp.”35
.
Towarzystwo,o którego osiągnięciach i pomyślnym rozwoju donosiły gazety w innych
zaborach36
,nosiło się z zamiarem kupienia nowych gruntów w okolicy Krakowa (Dębniki)
i zbudowania co najmniej jeszcze dwóch kolonii robotniczych37
. Planów tych jednak nie
zrealizowano.
Warunkiem zamieszkania na Modrzejówce było przystąpienie do Towarzystwa,
pisemna akceptacja jego statutu i regulaminu oraz wykupienie przynajmniej jednego
(zwrotnego w przypadku rezygnacji) udziału, a następnie regularne opłacanie czynszu.
W 1911 roku na osiedlu mieszkało 100 rodzin robotniczych, tworzących grupę 525
osób. Poza budynkami mieszkalnymi działały tam ochronka dla stu dzieci prowadzona
przez Siostry Miłosierdzia, szwalnia oraz czytelnia i wypożyczalnia książek zorganizowane
przez Towarzystwo Oświaty Ludowej. Dla lokatorów Modrzejówki planowano
również uruchomić sklep spożywczy38
. Na osiedlu powstał również jeden z pierwszych
w Krakowie klubów sportowych (Towarzystwo Sportowe Krowodrza – Modrzejówka,
założone w 1909 roku), w którym trenowano koszykówkę i piłkę nożną. Nawiązując do
34
	 „Nowa Reforma” 1903, nr 221 (29.09).
35
	 „Czas” 1.05. 1906.
36
	 „Goniec Częstochowski” 25.08. 1907.
37
	 „Nowa Reforma” 1910, nr 516 (11.11.1910), Ibidem, 1911, nr 288 (27.06.1911).
38
	 Ibidem,1911, nr 288 (27.06.1911).
Journal of Urban Ethnology 13/201576
osoby pierwszej właścicielki – Heleny Modrzejewskiej, zorganizowano działające przez
pewien czas kółko dramatyczne (1916-1921).Ponadto do 1927 roku na osiedlu zawiązało
się kilka organizacji: Polskie Stowarzyszenie Katolickich Robotników na Modrzejówce
w Krowodrzy, Koło Katolickiego Związku Polek na Modrzejówce w Krakowie, Stowarzyszenie
Kulturalno-Oświatowe na Modrzejówce,Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży
Męskiej na Modrzejówce w Krakowie.
Życie na Modrzejówce
Mimo osobistych wysiłków doktora Jordana podejmującego szerokie działania
propagujące ideę budowy tanich mieszkań39
, organizacja służąca tym celom prowadziła
działalność korzystając głównie z subwencji i zasiłków różnych instytucji oraz władz rzą-
dowych – „ [...] bo rzecz dziwna – zauważano w lokalnej gazecie – ogół za mało jeszcze
ocenia ekonomiczną i kulturalną doniosłość celów tego towarzystwa”40
.
Jednak akcja budowlana prowadzona przez Towarzystwo „na Modrzejówce”postępowała,
choć nie tak szybko, jak tego życzyliby sobie jego założyciele i akcjonariusze.
Dowodem na słuszność podjętych i prowadzonych wbrew przeciwnościom działań były
systematycznie publikowane w krakowskich dziennikach wzmianki na temat rozwoju
kolonii i warunków życia na niej, w tym stanu zdrowia lokatorów:
[Rodziny robotnicze] dość regularnie się wypłacają, gdyż dotychczas z powodu zaległości
czynszu tylko jedną rodzinę usunąć musiano. Dwie rodziny usunięto z powodu awantur,
opilstwa, wszystkie inne zachowują się wcale przykładnie, są z mieszkania zadowolone
i utrzymują je czysto.Stosunki zdrowotne osób zajmujących te mieszkania są bardzo dobre;
przypadku śmierci nie było, urodziło się natomiast w czasie ledwie dziesięciu miesięcy
dzieci jedynaście41
.
Mimo dbałości o moralne i religijne wychowanie pensjonariuszy „Modrzejówki”,
na osiedlu zdarzały się wypadki kryminalne:
Dzisiaj po godzinie 11 przed południem wezwano pogotowie ratunkowe na ulicę Krowoderską
do domu zwanego „Modrzejówka”,gdzie 30-letnia Anna Szczygieł,żona robotnika
z fabryki Zieleniewskiego,dała swemu 3-dniowemu dziecięciu,w celu odebrania mu życia,
roztworu zapałek fosforowych w mleku42
.
39
	 Na posiadanym przeze mnie egzemplarzu bezpłatnie przesyłanej broszury autorstwa H. Jordana widnieje
tuszowy odcisk pieczątki z napisem „Autor prosi o przyjęcie i odczytanie”.
40
	 „Nowa Reforma” 1907, nr 255 (6.06.1907).
41
	 „Czas”, 29.05.1901. Zob. także: „Nowa Reforma” 1911, nr 288.
42
	 „Nowa Reforma” 1901, nr 185 (14.08. 1901).
Modrzejówka – osiedle robotnicze w centrum Krakowa 77
Kilka lat później,przy okazji relacjonowania głośnego procesu o szpiegostwo i morderstwo,
krakowska prasa przypominała inne sensacyjne zdarzenie mające wcześniej
miejsce na krowoderskiej kolonii, łączące się z referowaną rozprawą pewnym podobieństwem
faktów:
[...] niejaki Kalina „na Modrzejówce”zastrzelił narzeczoną,a następnie sam się w głowę zranił.Ten
Kalina aresztowany,w kilka godzin po strzale sam,o własnej sile,wysiadł z dorożki
przed więzieniem, rozmawiał z lekarzami, żył jeszcze przez kilka dni i był operowany”43
.
Wypadki, chyba jednak dość rzadkie, utrwalać mogły negatywną opinię nie tylko
o mieszkańcach Modrzejówki, ale i o robotnikach w ogóle, którzy jako grupa społeczna
posądzani byli o prowadzenie lekkomyślnego życia i podatność na wszelkiego rodzaju
przestępstwa.
Wśród intencji pomysłodawców budowy kolonii pojawiają się wyraźne akcenty
pozytywistyczne,chęć pracy „nad poprawą”ludności robotniczej,„nauczenia jej”np.zmysłu
oszczędzania,czy dbałości o użytkowany lokal.Budowa wzorowych domów robotniczych
traktowana była jako jeden ze sposobów uzdrowienia społeczeństwa, przede wszystkim
jego narażonych na demoralizację i niezorganizowanych niższych warstw.Niezależnie od
tych szlachetnych przesłanek podjęto próby kontroli mieszkańców Modrzejówki i poddania
ich nadzorowi. Odzwierciedlały je rozwiązania wprowadzone przez Statut Towarzystwa,
którego znajomość i przestrzeganie deklarował każdy z mieszkańców osiedla.
Na podstawie zapisów tego dokumentu robotnicy mogli zostać członkami Towarzystwa,
jednak uzależnienie uczestniczenia w zgromadzeniu ogólnym oraz prawa do głosu od
liczby udziałów posiadanych przez członka (cztery udziały równały się jednemu głosowi),
uniemożliwiały większości mieszkańców realny wpływ na prace stowarzyszenia, wybór
władz i podejmowane przez nie decyzje, określając de facto ich podległy status i kreując
relacje podporządkowania. Statut organizacji wprowadzał również pewne rozwiązania
dyscyplinujące. Poza względami regulaminowymi przewidywał on możliwość usuwania
członka – lokatora bez podawania powodów „[...] jeżeli popełni czyn hańbiący, zachowaniem
swojem wywołuje zgorszenie,prowadzi życie niemoralne”44
.Innymi przejawami
takich działań było zatrudnienie na posesji przedstawiciela bezpośredniego nadzoru –
stróża, jak i wprowadzenie instytucji wychowawczych:
Aby rodziców do domu przywiązać i od szynków odciągnąć, zamierzamy – rysował swe
plany Henryk Jordan – wielką salę w obecnie stojącym budynku oddać na zebrania wieczorne
dla wszystkich lokatorów45
.
43
	 Ibidem, 27.01.1910.
44
	 Jordan 1898, s. 45.
45
	 Ibidem, s. 34.
Journal of Urban Ethnology 13/201578
Modrzejówka zarówno swoimi rozmiarami, jak i liczbą zamieszkującej ją ludności
znacznie ustępowała powstającym w tym samym czasie osiedlom lokalizowanym
w innych polskich miastach. Brak w Krakowie wielkiego przemysłu i kapitału, który
mógłby sfinansować budowlę osiedla przyfabrycznego, sprawił, że inicjatywę podjęły
osoby nieprowadzące działalności gospodarczej, a jednocześnie przedstawiciele warstwy
dominującej społecznie i kulturowo, mającej również – w warunkach autonomicznego
Krakowa – pewien wpływ na politycznie rozumianą władzę. Kierowały się one – co
podkreślano – przede wszystkim dobrem społecznym. Dzięki ich staraniom wzniesiono
na zakupionym obszarze obiekty mieszkalne,do których wprowadzili się przedstawiciele
kilku zawodów, pracujący w niepowiązanych ze sobą zakładach, a także w warsztatach
rzemieślniczych,tworząc tym samym środowisko względnie zróżnicowane,zapewne także
pod względem finansowym. Przepisy administracyjne oraz sprzeciw władz wojskowych
sprawiły,że w przeciwieństwie do zabudowań większości osiedli robotniczych,wznoszonych
na przełomie XIX i XX wieku, domy na Modrzejówce były parterowe. Duża przestrzeń,która
pozostała mimo obecności zabudowań,zadrzewienie oraz brak w sąsiedztwie
zabudowy przemysłowej, czyniły z Modrzejówki zespół odmienny architektonicznie od
typowych dzielnic robotniczych lokalizowanych w bliskości fabryk.
W okresie międzywojnia, ze względu na ujawnione braki formalne i nieustaloną
osobowość prawną,Towarzystwo przekazało swój majątek,w tym zabudowania Modrzejówki,
katolickiemu Arcybractwu Miłosierdzia. Po II wojnie światowej socjalistyczne
władze rozwiązały tę instytucję,a obszar Modrzejówki znacjonalizowano i przeznaczono
na mieszkania komunalne. Działania te rozpoczęły okres degradacji i niszczenia osiedla.
Aktualnie teren oraz stojące na nim domy są ponownie własnością reaktywowanej pod
koniec 1989 roku organizacji kościelnej, działającej jako Arcybractwo Miłosierdzia p.w.
Bogurodzicy Najświętszej Marii Panny Bolesnej. W 2000 roku teren dawnego osiedla
robotniczego wpisano do rejestru zabytków i rozpoczęto starania o odnowę i rewitalizację
zaniedbanego obiektu.Kilka lat później pozostałości jednego z dawnych budynków gospodarczych
przy ulicy Mazowieckiej sprzedano inwestorowi,który wzniósł tam ogrodzony
apartamentowiec.Zgodnie z nakazem konserwatorskim pod budowę wykorzystano wcześniej
istniejące fundamenty, a nowy, elegancki gmach nawiązuje detalem i wykończeniem
do okolicznej architektury z początków XX wieku.Wzniesienie wygodnego,ogrodzonego
budynku z mieszkaniami dla zamożnych lokatorów na terenie niegdysiejszego osiedla dla
„biednych robotników”stanowi – na tle historii tego miejsca – pewien paradoks. Wskazuje
jednak dobrze na współczesne funkcjonowania tego obszaru, który nie jest łączony
z przemysłową przeszłością Krakowa.
Zakończenie
Niewątpliwie sytuacja mieszkaniowa krakowskich robotników skłaniała do wysiłków,
które miały przyczynić się do poprawy ich bytowania,wynikłej stąd poprawy zdrowotności
Modrzejówka – osiedle robotnicze w centrum Krakowa 79
oraz – jak oczekiwano – także moralności.Budowa osiedla z dala od ówczesnego centrum
miasta miała swoje uzasadnienie finansowe (ze względu na spekulację gruntową,budowlaną
i czynszową mające miejsce w Krakowie). Prawidłowość tę można zaobserwować
również w innych, żywiołowo rozrastających się miastach przemysłowych, gdzie nisko
uposażeni robotnicy fabryczni zamieszkiwali głównie tereny peryferyjne i przedmieścia46
.
Racjonalność i ekonomika takiego rozwiązania nie wyczerpują jednak innych możliwości
interpretacyjnych.
Współcześnie antropolodzy, analizując związki ludzi z zajmowanym przez nich
terytorium, wskazują, że to, co przestrzenne, powiązane jest z tym, co kulturowe i spo-
łeczne47
. Organizacja przestrzeni może przyjmować każdorazowo odmienną, kulturowo
uwarunkowaną realizację. Mimo tych różnic, badacze podkreślają zależność pomiędzy
nierównościami społecznymi a podziałem przestrzeni i jej dostępnością. W różnych,
nie tylko zachodnich miastach, można dostrzec tendencję wyrażającą dążenie elit do
porządkowania przestrzeni oraz wydzielenia w jej obrębie zasiedlanych przez siebie miejsc
separowanych od miejsc zamieszkania, pracy i wypoczynku innych, gorzej sytuowanych
(w sensie ekonomicznym i społecznym) grup48
.W tym ujęciu teren wyznaczony na lokum
dla różnych środowisk to nie „po prostu położenie”49
,ale także,a może przede wszystkim,
wyraz sposobów wartościowania przestrzeni i odbicie łączonych z nią niejawnych znaczeń.
Lokalizacja obiektu (placu,budynku,osiedla) nie ma jedynie wymiaru geograficznego,nie
jest zabiegiem neutralnym,lecz odzwierciedla system społeczny i dominujący w nim układ
sił. W ten sposób staje się fragmentem kulturowo wytwarzanej i znaczącej przestrzeni
sankcjonującej, czy „normalizującej” społeczne podziały50
.
Elementy podobnej strategii odnaleźć można analizując okoliczności wznoszenia
„Modrzejówki”. Biorąc pod uwagę trwające ówcześnie prace, mające na celu uporządkowanie
i „upięknienie” Krakowa, umiejscowienie kolonii robotniczej kojarzyć się musi
z chęcią wyprowadzenia niepewnego, „nieestetycznego” i potencjalnie niebezpiecznego
żywiołu nie tylko poza tereny uznawane za atrakcyjne i traktowane jako dobro narodowe,
ale i z dala od innych mieszkańców podwawelskiego grodu, odczuwających swoją społeczną
i kulturową wyższość. Przedsięwzięcie rozpatrywać można jako chęć wystawienia
wzorowego (zdrowotnego, moralnego) osiedla, oddanego na określonych warunkach
biedniejszym członkom społeczeństwa, utrzymywanym w ten sposób z dala od Rynku –
centralnego punktu miasta51
, będącego ośrodkiem jego życia towarzyskiego i kulturalnego.Oznaczało
to porządkowanie Krakowa w sposób sankcjonujący podziały społeczne
46
	 Karpińska 1992, s. 11.
47
	 Pellow 2001, s. 72.
48
	 Hannerz 2006, s. 293-294.
49
	 Pellow 2001, s. 60.
50
	 Low 1996, s. 863.
51
	 Zob. Eliade, s. 72.
Journal of Urban Ethnology 13/201580
i łączący je z limitacją przestrzenną, a przez to będący próbą podtrzymania – w obliczu
zmian – miejskiej hierarchii prestiżu.
Niezależnie od intencji lokalizujących u progu XX wieku pierwsze w Krakowie
osiedle robotnicze za granicami miasta, Modrzejówka szybko straciła swój peryferyjny
i proletariacki charakter. Wśród przyczyn takiej sytuacji można wskazać brak jednolitego
zatrudnienia wśród robotników zamieszkujących osiedle i związków z konkretnym
zakładem przemysłowym, który mógłby regulować życie mieszkańców kolonii. Sytuacja
taka nie sprzyjała również ich integracji jako grupy oraz wytworzeniu się w jej obrębie
silniejszych, nie tylko sąsiedzkich więzi52
, wyrażających się na przykład w artykułowaniu
potrzeb czy oczekiwań w kategoriach klasowych. Inną z przyczyn była zmiana założeń
urbanistycznych i towarzyszący jej dynamiczny ruch budowlany, który po 1910 roku
objął sąsiadujące z Modrzejówką obszary poforteczne włączone do Krakowa. Łączył się
on z wyznaczaniem nowych ulic, z których część została zaprojektowana i zbudowana
jako reprezentacyjne części miasta. Efektem ożywienia było m.in. powstanie kolonii
drewnianych domów przy ulicy Kazimierza Wielkiego,wille wznoszone dla pracowników
Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz – już w okresie po I wojnie światowej – imponujące
obiekty użyteczności publicznej, domy dla urzędników i kolejne osiedla nawiązujące
stylem do architektury dworkowej53
, a tym samym do tradycji ziemiańskich. Likwidacja
obwarowań wojskowych, budowa dworca kolejowego, wprowadzenie komunikacji
tramwajowej, a w końcu obecność inteligencji reprezentującej odmienny etos sprawiły,
że wzrosła atrakcyjność tych terenów,wpływając na ich postrzeganie i wybór,jako potencjalnych
miejsc do zamieszkania.Z czasem,z racji wspomnianych przekształceń,zmienił
się również – potoczny i formalny – sposób określania strefy śródmiejskiej Krakowa,która
objęła swym zakresem także teren dawnego osiedla robotniczego.
Zmianę, która zaszła w ciągu stu lat w ocenie i w sposobach percepcji omawianej
przestrzeni miejskiej,dobrze ilustruje fragment współczesnego anonsu,zachęcającego do
zakupu mieszkań w dzielnicy, na obszarze której znajduje się Modrzejówka:
Dziś Krowodrza liczy 42 tysiące mieszkańców i określa się ją mianem jednej z najbardziej
prestiżowych i najmodniejszych dzielnic w Krakowie. Świetna lokalizacja w bliskiej odległości
od centrum i wszystkich newralgicznych punktów miasta. Doskonała komunikacja
i rozbudowana infrastruktura handlowo-usługowa. Bogata historia i nietuzinkowa architektura,
to tylko kilka z niezliczonych atutów mieszkania w tej okolicy54
.
Obszary wiek wcześniej uznawane za odległe i niedostępne,których obcość była wyraźnie
dostrzegana,zmieniły współcześnie swój charakter,stając się prestiżową częścią miasta.
52
	 Hannerz 2006, s. 302-303.
53
	 Żychowska, s. 183-184.
54
	 www.geogrupa.pl/fabryka-czekolady/o-inwestycji.html, 27.10.2014.
Modrzejówka – osiedle robotnicze w centrum Krakowa 81
Bibliografia
Bogdanowski J.1983,Od miasta twierdzy, do miasta ogrodu [w:] Małecki J.(red.),Kraków na przełomie
XIX i XX wieku.Materiały z sesji naukowej z okazji dni Krakowa w 1981,Towarzystwo
Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków, s.89-112
Baudouin de Courtenay J. 1898, Jeden z objawów moralności oportunistyczno-prawomyślnej, nakładem
autora, Kraków.
Dawne zakłady... 2000, Dawne zakłady rzemieślnicze i przemysłowe Krakowa, Duda J., Dyba O.,
Pochwała S. (red.), Muzeum Inżynierii Miejskiej w Krakowie, Krakowskie Towarzystwo
Ochrony Zabytków Techniki, Kraków.
Demel J.1951,Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach 1846-1853,Biblioteka Krakowska
nr 107, Nakładem Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków.
Demel J.1958,Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach 1853-1866,Biblioteka Krakowska
nr 112, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław-Kraków.
Eliade M.1993,Sacrum – mit – historia,przeł.Tatarkiewicz A.,Państwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa.
Hannerz U. 2006, Odkrywanie miasta. Antropologia obszarów miejskich, przeł. Klekot E., Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Homola I. 1976, Kraków za prezydentury Mikołaja Zyblikiewicza (1875-1881), Wydawnictwo
Literackie, Kraków.
Jordan H. 1898, Towarzystwo Tanich Mieszkań dla Robotników Katolików w Krakowie, nakładem
autora, Kraków.
Karolczak K. 1987, Właściciele domów w Krakowie na przełomie XIX i XX wieku. Z badań nad
dziejami Krakowa, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków.
Karpińska G.E.,Kopczyńska-Jaworska B.,Woźniak A.1992,Pracować żeby żyć, żyć żeby pracować,
Wydawnictwo PWN, Warszawa – Łódź.
Kotewicz R.1981,Z dziejów przemysłu Krakowa w latach 1918-1939,Biblioteka Krakowska nr 122,
Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Low S. M. 1996, Spatializing Culture: The Social Production and Social Construction of Public Space
in Costa Rica, „American Ethnologist”, vol. 23, no. 4 (Nov.), s. 861-879.
Pellow D. 2001, Cultural Differences and Urban Spatial Forms: Elements of Boundedness in an Accra
Community, „American Anthropologist” New Series, vol. 103, no. 1 (March), s.59-75.
Purchla J.1979,Jak powstał nowoczesny Kraków. Studia nad rozwojem budowlanym miasta w okresie
autonomii galicyjskiej, Biblioteka Krakowska nr 120, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Stapiński J. 1959, Pamiętnik, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa.
Żychowska M. J. 2011, O potrzebie zachowania architektury modernistycznej w Polsce, [w:] Sołtysik
M. J., Hirsch R. (red.), Modernizm w Europie – modernizm w Gdyni: architektura pierwszej
połowy XX wieku i jej ochrona w Gdyni i w Europie, Urząd Miasta Gdyni,Gdynia,s.165-168.
Prasa:
„Czas” 29.05. 1901.
„Czas” 1.05. 1906.
Journal of Urban Ethnology 13/201582
„Goniec Częstochowski” 25.08.1907.
„Nowa Reforma”, 1897, nr 154 (11.07.1897).
„Nowa Reforma” 1901, nr 185 (14.08.1901).
„Nowa Reforma” 1903, nr 221 (29.09.1903).
„Nowa Reforma” 1907, nr 255 (6.06.1907).
„Nowa Reforma” 27.01.1910.
„Nowa Reforma” 1910, nr 516 (11.11.1910),
„Nowa Reforma” 1911, nr 288 (27.06.1911).
Źródła internetowe:
www.geogrupa.pl/fabryka-czekolady/o-inwestycji.html, 27.10.2014.
Adaptácie a akulturácia sklárskej kolónie Utekáč 83
Journal of Urban Ethnology 13/2015
PL ISSN 1429-0618
Ivan Murin,
Katedra environmentalistiky
Fakulta prírodných vied
Univerzita Mateja Bela v Banskej Bystrici
Slovensko
Adaptácie a akulturácia sklárskej kolónie Utekáč
Abstract
The continuity of function that is locality determined forms the basis for the sustainability of communities.In
this article, I study a community founded on a socio-professional relationship with the glassworks.We have
been observing the indicators of wide-region acculturation since 1990. Field research verified the function
of local culture in the glassworker colony.The changes of this function indicate adaptation, integration and
regression within the community in question. The Utekáč glassworker colony was developing for nearly
300 years with fluctuating periods of vitality. The recent developments indicate a regression that disrupted
the basic function of sustainability.The article presents ethnographical field notes regarding the traditional
culture and the ethnological interpretation in socio-cultural adaptation periods. The time boundaries were
the 19th
century for adaptation and the 20th
century for acculturation; the regression started at the dawning
of the 21st
century.
Key words : cultural adaptation, acculturation, glassworker colony, regression, habitus, traditional culture
* * *
Kontinuita funkcie,ktorá lokalitu determinuje je základom pre udržateľnosť komunít.V tomto článku skúmam
komunitu založenú na socio-profesnom vzťahu k sklárskej výrobe. Realizovali sme pozorovania indikátorov
akulturácie širšieho regiónu od roku 1990.Terénnym výskumom sa overili funkcie lokálnej kultúry sklárskej
kolónie, ako indikátora adaptácií, integrácií a regresu komunity. Kolónia v Utekáči sa budovala takmer 300
rokov so striedavými obdobiami jej vitality.Posledný vývoj poukazuje na regres,ktorý narušil základné funkcie
jej udržateľnosti. V štúdii sú uvedené etnografické záznamy tradičnej kultúry a etnologická interpretácia
v obdobiach socio-kultúrnej adaptácie. Časové vymedzenie zodpovedalo 19. storočiu pre adaptácie a 20.
storočiu pre akulturácie, regres nastal začiatkom 21. storočia.
Kľúčové slová: kultúrna adaptácia, akulturácia, sklárska kolónia, regres, habitus, tradičná kultúra
Data wpływu: 31.10.2014
Data akceptacji: 01.07.2015
Journal of Urban Ethnology 13/201584
Úvod
V etnografickom teréne je doposiaľ možné in vivo sledovať kultúrne a sociálne
adaptácie lokálneho spoločenstva1
akými sú formy využívania voľného času v prírode,
špecifické identifikujúce kultúrne prvky voči prevažne poľnohospodárskemu prostrediu.
Akulturácia starých robotníckych kolónií sprevádza industriálnu dobu Strednej Európy
celé minulé storočie. Na viacerých miestach však môžeme sledovať evolučný oblúk etablovania
robotníckej kultúry v autochtónnej majoritnej kultúre – kultúrnu adaptáciu –
akomodáciu – regres. Práve prípadová štúdia z malej sklárskej kolónie na Strednom
Slovensku môže ilustrovať viacero príkladov vývoja malých robotníckych lokalít ako pars
pro toto. Adaptácia (adaptatio) alebo prisbôsobovanie sa je jedna z najzákladnejších evolučných
stratégií, pri ktorej sa kultúra prispôsobuje zmeneným podmienkam prostredia.
To sa môže diať pozvoľna alebo dynamicky na úrovni jednotlivca, lokality, etnika2
. Ide
o proces vytvárania nových spôsobov a stratégií prežitia v zmenenom prostredí, ktoré sa
premietnu do kultúrnych konfigurácií,inovácií a kultúrnych normatívov,dnes predovšetkým
sociálnych a kultúrnych3
.
Teoretické vymedzenie a pojmy
Indikátory kultúrnej adaptácie sú základom pre etnologické interpretácie – zovšeobecnenia
etnológa ktoré majú empirické ukotvenie o konkrétne skúmané prostredie považujem
za explanačný model. Ten predstavujú pre terénneho výskumníka – etnografa
reprezentácie vzťahov človeka, kultúry a prostredia4
. Z pohľadu etnológie či sociálnej
antropológie je pre výskum lokálnej kultúry ešte stále rezonujúci koncept Pierra Bourdieu
habitus5
, ktorý postupne viackrát redefinoval.V jeho vymedzení by sa dal charakterizovať
ako suma individuálnych a individualizovaných dispozícií,ktoré umožňujú človeku vnímať,
myslieť a konať určitým spôsobom. Pri výskume kultúrnych adaptácií v etnografickom
teréne sa potom stretávame s kultúrnymi adaptáciami ako na prírodný habitus natural
habitat, tak aj na vytvorený habitus man-made habitat 6
. V kategórii prostredia sa podľa
Hany Hlôškovej prevažne tradovaním premietnu vzťahy k:
1.	 k prírodnému prostrediu, ktoré ho obklopuje
2.	 – k príslušníkom iných skupín, ktoré zdieľajú s ním to isté prostredie
3.	 – k príslušníkom iných skupín, ktorí obývajú nesusediaci vzdialenejší priestor7
.
1
	 Feglová 2008.
2
	 Hebb 1949.
3
	 Lenovský 2005.
4
	 Zapletal, Murin 2013.
5
	 Bourdieu 1992.
6
	 Altman 1973.
7
	 Hlôšková 2000, s.44.
Adaptácie a akulturácia sklárskej kolónie Utekáč 85
Habitus kultúru prirodzene vymedzuje,obmedzuje,inšpiruje.Odzrkadľujú to vedomé
ale i nevedomé,imanentné spôsoby správania sa človeka v lokálnom spoločenstve.Takéto
kultúrne konfigurácie a nadobudnuté dispozície sa komunikačne reprodukujú v striedajúcich
cykloch stabilizácie a zmien. Za prejavy adaptácie potom považujeme jednotlivé
reprezentujúce znaky,vytvárané kultúrne konfigurácie či modely spoločenstva.Socio-profesijné
skupiny migrujúcich sklárskych robotníkov v špecifickom prostredí – kolónii
vytvárali v Strednej Európe model, ktorý bol adaptovaný vo viacerých lokalitách so
sklárskou výrobou a to v konkrétnych historických obdobiach.Ľudia s podobnou pozíciou
v sociálno-ekologickom modeli majú zhodný či podobný habitus. Medzi mentálnymi
štruktúrami, ktoré sú vlastne symbolickým habitusom a sociálnymi štruktúrami, podľa
Bourdieuho je genetický nie analogický vzťah.
Podľa Altmana model špecifického prostredia akou je v našom prípade kolónia
a kultúry akou je u nás sklárska zobrazujú v teréne predovšetkým základné stavy správania
sa človeka.Takéto špecifické správanie sa odohráva v kontexte kultúry, ktorú štruktúrujú
funkcie koherentných sociálno-ekologických systémov.Tomuto vymedzeniu v stredoeurópskej
tradícii etnologickej vedy najviac zodpovedá funkčno-štrukturálny model kultúry
a spoločenstva. Diverzifikácii sociálno-ekologických modelov, ktoré reprezentovali lokality
alebo regióny bolo venované viac pozornosti z hľadiska jej udržateľnosti8
, menej však
pri výskume kultúry ktoré tieto zmeny indikujú. Etnológia tieto indikátory dlhodobo
skúma na úrovni jednotlivca-nositeľa individulal componens kultúrnych prvkov. Vtedy jej
predmetom výskumu sú identifikujúce poznatky,postoje,správanie,motivácie,zručnosti,
schopnosti, socio-profesné ukotvenie v lokálnej kultúre. Druhou úrovňou celostného
výskumu lokálnej kultúry sú socio-culture components. Ten reprezentuje predovšetkým
výskum generačnej transmisie,dobre badateľný pri rodinách s tradičnou štruktúrou viacgeneračnej
rodiny.Rovnako indikujúce pre terénny výskum sú aj kvantitatívne demografické
ukazovatele v skúmanom teritóriu, organizované formy kultúry, komunitné organizácie
a ich štruktúra,sociálne vzťahy jednotlivých skupín versus ich kultúrne normatívy,inklúzia,
izolácia, kultúrne vymedzenie, socio-ekonomický status, atď.
Zámerom zdokumentovať ekologicko-sociálny systém lokality je potom sumarizovaním
týchto poznatkov.Kultúrne javy a ich reprezentujúce funkcie sa voči prostrediu javia
ako vzájomne prepojené systémy,teda všetky vzťahy prostredia,society,kultúry a správania
sa jednotlivcov lokality v meniacom sa čase.Komponenty sociálno-ekologického modelu
skúmaného prostredia sklárskej kolónie tvorili:
1.	 komponenty individuality (poznatky, postoje, správanie, motivácie, zručnosti,
prejavy kultúry, schopnosti, socio-profesijné zameranie a jeho tradovanie )
2.	 komponenty sociálneho prostredia (výskum rodín s tradičnou štruktúrou sklárskej
rozšírenej viacgeneračnej rodiny, výber partnerstiev a zakladanie nových
8
	 Lejano, Stokols 2013.
Journal of Urban Ethnology 13/201586
rodín v skúmanej kolónii, historické a súčasné komunitné organizácie ich
štruktúru, sociálne vzťahy, sociálna a kultúrna špecifikácia, izolácia, normatívy
komunity, etnické vymedzenie, socio-ekonomický status)
3.	 komponenty prírodného environmentu a lokalizácie sklárskej huty (lokalizácia
sklární, surovinová dostupnosť, energie, trasovanie)
4.	 komponentny vývoja verejných politík sklárskeho spoločenstva (predovšetkým
zmeny kultúrnych, sociálnych a vzdelávacích politík).
Použitie termínov v článku sa opiera o nosný termín akulturácie vymedzený už klasikmi
etnologickej a antropologickej vedy Herskovitsom9
, Redfieldom, Lintonom10
, Siegelom11
.
Tento socio-kultúrny proces reprezentujú zmeny v dôsledku kontaktov jednotlivcov,skupín
s inými kultúrami. Akulturácia vo vzťahu k nosnému antropologickému termínu adaptácia
predstavuje jednu z foriem prispôsobovania sa a to na úrovni sociálnej a mentálnej. Etnografické
mapovanie javov akulturácie vedie k sledovaniu zmien kultúrnych vzorcov správania
sa12
,kultúrnych prvkov,komplexov a konfigurácií.V diachrónnom skúmaní ide predovšetkým
o difúzne vplyvy13
ktoré spoločenstvo prijíma a ktoré jednotlivec adaptuje -prijíma ich14
.
Akulturácia v čase potom pôsobí v postupnostiach kultúrneho modifikovania,transformovania,
integrácie,asimilácie,dezintegrácie či regresu autochtónnej kultúryteda tej ktoré si spoločenstvo
do nového prostredia prináša. Regresné prejavy v lokálnej kultúre reagujú na celkový stav
vitality lokálneho spoločenstva, etologicky vyjadrené – v jej upadajúcom fitness15
.
Naša postupnosť empirického etnografického výskumu zaznamenávania znakov
akulturácie16
sklárskej kolónie v Utekáči sledovala metodickú postupnosť evidovať terénnym
výskumom:
1.	 konfrontácie kultúry industriálneho a rurálneho spoločenstva
2.	 vzájomné akceptovanie, selektovanie a modifikovanie obsahov kolektívnej
pamäte
3.	 spôsoby prijímania nových kultúrnych prvkov
4.	 vzájomné paralely a eliminácie, modifikovanie systémov, rekompozície, nové
konfigurácie
5.	 akulturačné reakcie inovácií, asimilácií, dezintegrácie a regresu.
9
	 Herskovits 1938.
10
	 Redfield, Linton, Herskovits 1936.
11
	 Siegel 1955.
12
	 Halbwachs 1980.
13
	 Mead 1934.
14
	 Wengraf 2001.
15
	 Lorenz 1983.
16
	 Seebohm 2004.
Adaptácie a akulturácia sklárskej kolónie Utekáč 87
Terénnu metodiku zaznamenávania týchto javov reprezentovali postupy pozorovania
s rôznym stupňom participácie výskumníka, archívna dokumentácia historických
kontextov adaptácie v lokalite, neštruktúrované rozhovory s participientami terénneho
výskumu. Získané dáta tvoria celok – hermeneutickú jednotku v systematike ATLAS.
ti17
, založenú a priebežne dopĺňanú novými poznatkami od roku 2005. Interpretovanie
signifikantných znakov k jednotlivým témam viažúcim sa na tento konkrétny explanačný
model prebieha od roku 2008.
Vymedzenie lokality sklárskej kolónie – explanačný model
Lokality sklárskej výroby v severnom Malohonte (Stredné Slovensko) zakladal
gróf Anton Forgáč v druhej polovici 18. storočia18
. Forgáčovci si uvedomili, že hlavným
zdrojom ich príjmov v budúcnosti môžu byť zisky z manufaktúr a preto sa zamerali na
zakladanie píl, hút a papierní. V roku 1750 založili prvú manufaktúru na výrobu papiera
v údolí rieky Rimavice, 2 km severne od centrálnej obce Severného Malohontu Kokavy
nad Rimavicou Vhodný ekotyp pre tieto sklárne tvorilo ale širšie územie severného
Malohontu, patriace do viacerých geomorfologických jednotiek. V oblasti Slovenského
rudohoria väčšia časť sklární leží v celku Stolické vrchy. Špecificky vhodné prostredia sú
predovšetkým dve oblasti Klenovské a Málinské vrchy. Západný okraj oblasti vhodného
sklárstva ležal v celku Veporské vrchy a v jeho oddieli Sihlianska planina.
Sklárske horské prostredie Sihlianskej planiny bolo priebežne osídľovane už od
16. storočia, kedy máme prvé písomné záznamy o topologickom názvosloví lokalít19
.
Lokalita nášho výskumu Utekáč sa objavuje v r. 1593 ako miestny topologický názov v
rámci chotára obce Kokavy nad Rimavicou20
. V tomto regióne však bola prvou sklárňou
skláreň v Sihle. Vznikla na základe rozhodnutia zriadiť skláreň čo zohľadňovalo potreby
Banskej komory v Banskej Bystrici vyrábať pre potreby stredoslovenských baní laboratórne
sklo. Prvá sklárska osada, neskôr kolónia Sihla, tak vznikla v roku 175921
ako malá
komorská osada22
sklárov pri cisársko – kráľovskej sklárni založenej v roku 1744, neskôr
bola rozšírená o novú sklársku hutu v roku 1762. Sklársku kolóniu tvorili štyri drevené
drevorubačské domy.
Z hľadiska etnicity, túto kolóniu tvorili poddaní a niekoľkí sklárski majstri z regionálne
blízkych lokalít.Pôvodne nemeckí kolonisti v stredoslovenských baniach a blízkych
lokalitách sa netvorili jednotiace etnické spoločenstvo už v 17. storočí. Forgáčovci
17
	 Friese 2013.
18
	 Žilák, Hlodák 2012, s. 9.
19
	 1566 Drábskie, 1593Lôm.
20
	 Podľa Štátneho ústredného banského archívu v Banskej Štiavnici (ŠÚBA), fond Hlavný komorskogrófsky
úrad v Banskej Štiavnici (HKG), číslo spisu 53/1857.
21
	 Nemecký názov Szagluker Glashütte, viď. Žilák, Hlodák 2012, s. 65.
22
	 4 obytné domy sklárov.
Journal of Urban Ethnology 13/201588
následne využili možnosť, ktorú im ponúkol patent rakúsko-uhorského cisára Jozefa
II.z roku 1785 o zrušení nevoľníctva a v roku 1796 najali verbovačov,ktorí im pomohli
naverbovať a presídliť na ich majetky do severnej a severozápadnej časti kokavského
chotára nových 134 rodín.Spolu s týmito rodinami sa podarilo najať približne 40 sklárskych
rodín už z existujúcich a to profesijne špecifických sklárskych lokalít Bavorska,
Lužíc a Šumavy23
.
Sklári boli z oblastí nemecky hovoriaceho obyvateľstva monarchie, kde pri ich
početných migráciách v Strednej Európe v dôsledku vývoja pracovných postupov a pracovnej
terminológie pretrvávala nemecká terminológia. V kontakte s inými etnikami
počas migrovania v širšom priestore Strednej Európy však nepretržite dochádzalo ku
vzájomnej akulturalizácii všetkých etník ktoré sa podieľali na sklárskej manufaktúrnej
či industriálnej výrobe. Takto vznikal špecifický identifikujúci jazyk sklárov – hutnícka
hantírka24
.Tento jazyk prevažne čerpal z nemeckého jazyka,no v odlúčenosti od širšieho
nemeckého jazykového teritória prijímal výpožičky z maďarského,českého a slovenského
jazyka. Dôkazom toho je kronika sklárne vedená pôvodne v nemeckom jazyku, následne
paralelne i v jazyku maďarskom, neskôr v českom a slovenskom. Vzájomné výpožičky
z týchto jazykov tvorili významnú časť písanej i kontaktnej komunikácie členov spoločenstva
kolónie (Obrázok 1).
Sklári k zabezpečeniu potravín do pôvodne aj hospodárili25
s priľahlou pôdou no
čoskoro vzišla potreba nových špecializovaných pracovných síl k zásobovaniu sklárne
surovinami a poľnohospodárskymi produktami. Nové podmienky migrácie obyvateľstva
umožnili Forgáčovcom presídľovať obyvateľstvo zo svojich rozsiahlych majetkov na základe
dohôd s prídlencami. Títo boli zväčša drevorubači a uhliari, ktorí prišli klčovať okolité
bukové lesy ako zdroj energie,povrchovo ťažiť kremeň a vyrábať potaš – salajku.Od roku
1789 bolo preto do severného Malohontu presťahovaných približne 60 rodín z Oravy
pôvodne na sezónnu dohodu – na kontrakti.
Habitus sklárskej fabrickej kolónie
Sklárska kolónia v Utekáči v polovici 19.storočia už tvorila s ohľadom na technologické
postupy výroby skla pomerne komplexnú komunitu s kolóniou ako urbanizovaným
prvkom. Zakladanie nových lokalít manufaktúrnej výroby skla v údolí potoka Rimavica
sa zastavilo v polovici 19. storočia, kedy si technologický progres vo výrobe skla vynútil
budovanie stabilných hút fabrického typu a následné akumulovanie nových technologických
postupov na jednom mieste. K stabilizácii sklárov takto vznikla trvalá sklárska
kolónia v Utekáči,hoci prví osídlenci bez väzby na sklárstvo sa tu objavili už v roku 1787.
23
	 Žilák, Hlodák 2012, s. 114.
24
	Viac Príloha II. Slovník odborných a slangových výrazov sklárov v Malohonte. Žilák, Kafka, Repčok, 2001,
s. 86-91.
25
	 Tamže s. 71.
Adaptácie a akulturácia sklárskej kolónie Utekáč 89
Manufaktúrna skláreň začala svoju prevádzku v roku 1828 pod názvom Antalova dolina26
.
Objekt sklárskej manufaktúry doplnila zriadená rezidencia jej majiteľov a nájomcov v roku
1800 a kaplnka sv. Antona Paduánskeho z roku1824. Rozrastajúca kolónia sklárskych
rodín mala v roku 1856 12 ubytovacích domov v kolónii, ktoré sa nazývali šalandy, ako
je zobrazené na Obrázku č.1. Majiteľ sklárne založil v kolónii pre sklárov továrenskú
ľudovú školu v roku 1859.Pre potreby ďalšieho vzdelávania sklárov v roku 1889 „Utekáčska
sklárska spoločnosť“ zahájila výstavbu gymnázia v župnom meste Rimavskej Sobote,
ktorá bola ukončená v roku 1892 (Obrázok 2).
Základom vzájomného kultúrneho prispôsobovania sa migrujúcich obyvateľov
v sklárskej kolónii bolo uchovávať kontinuitu s ostatnými sklárskymi kolóniami v Uhorsku,
utužovať profesijné väzby v aktuálnom pracovnom prostredí huty a rozvíjať susedské
väzby v kolónii. To bolo dôležité vzhľadom k rastúcej vzájomnej väzbe jednotlivých
základných pracovných spoločenstiev varštátov, ktoré mohli mať ako je uvedené na
Obrázku 2 aj niekoľko členov. Pre tie boli charakteristické silné korporatívne vzťahy. Na
rozdiel od poľnohospodárskeho spoločenstva charakteristickým familiárnou korporáciou,
rodinná príslušnosť bola rovnocenným identifikačným faktorom k závislosti od huty.
Etnicita vplyvom čoraz častejších migrácií strácala identifikačnú funkciu a tú nahrádzala
profesijná príslušnosť. Lokálna identita nezohrávala významnú úlohu vo vzájomnom
vymedzovaní sa. Vo výbere partnera sa presadzoval vnútro skupinový výber, kde v rámci
kolónie sa dbalo aby sa uzatvárali sklárske manželstvá.Maximálne tolerované manželstvá
boli medzi sklárskymi rodinami a rodinami ktoré skláreň zásobovali.Hlavnými dôvodmi
bolo dedenie ťažko získaných profesijných zručností, rastúci spoločenský status sklárov
v období industrializácie a rovnako spôsob života v kolónii. Ten sa už výrazne líšil od
života okolitých rodín živiacich sa prevažne poľnohospodárstvom. Postupne sa sklárske
kolónie odlišovali od okolitého obyvateľstva omnoho viacej a to keď intenzifikácia výroby
prinášala väčšiu špecifikáciu sklárov.
Sociálne väzby v kolónii upevňovali aj obavy o zdravie sklárov. Sklárska pec
svojou sálavosťou a prašnosťou výroby mala podiel na podlomenom zdraví sklárov.
Predovšetkým to boli očné choroby z ožiarenia sálavosťou pece, choroby dýchacích
ciest a tuberkulóza.Prevenciou bolo dohliadanie na čas strávený pri peci a príprave skla
a nevyhnutný čas voľna,na regeneráciu organizmu.V čase konjunktúry sklárskej výroby
bol týždenný plat sklárskeho majstra 3-4 krát vyšší ako jeho pomocníka, o polovicu
väčší než u ostatných profesií. Rozvojom robotníckych podporných spolkov koncom
19.storočia vznikali fondy na zabezpečenie zdravotnej a neskôr i sociálnej starostlivosti
o sklárov v kolónii.
Spoločenstvo kolónie sa však viac diverzifikovalo v 2. polovici 19. storočia, kedy
dochádza k významnej špecifikácii výrobných postupov a význam tradične prestížnych
profesií tavič, fúkač, schmeltzer v spoločenstve ustupuje.
26
	Maďarsky: Újaantalvölgy.
Journal of Urban Ethnology 13/201590
Proces kultúrnej akomodácie môžeme dokladovať na vzájomnom presahu pôvodne
etnicky príznačných foriem folklóru27
.
V Utekáči posielali malých chlapcov vinšovať na prvý vianočný sviatok Narodenia Krista
Pána k rodine, susedom a známym. Najznámejšiu vinšovačku recitovali v nemčine, ale
zaplietali do nej aj slovenské a maďarské slová (foneticky)28
.
„Vinši, vinši, vas net vós, „Wűnsche, wűnsche weiβ nicht was, „Vinšujem, vinšujem, neviem čo,
rajšen tošen gibs ten hós. eiche Tasche machen die Hose bohaté vrecká robia nohavice.
In dý hende štuk koláčen, In die Hände ein Stűck Kuchen, Do rúk kus koláča,
in dý tošen cvaj grošen. In die taschen zwei Groschen do vrecka dva groše.
Nims ten pézn, joks mich raus“ Nemen den Besen, schneisen mich raus.“ Vezmi tú metlu, vyžeň ma von.“
Novoročné vinšovanie starší z rodiny oslavovali doma a očakávali polnoc.Po odbití dvanástej
hodiny, si všetci vzájomne blahoželali k Novému roku a pripíjali na „zdravie“. U sklárov
bolo zvykom vítať Nový rok spevom a streľbou. Na Nový rok skoro ráno chodili chlapci
k susedom,známym a rodine opäť vinšovať.Tak ako na Vianoce,aj na Nový rok sa tradovali
rôzne vinše, v závislosti od pôvodu sklárskej rodiny. V sklárskych rodinách bol bežný vinš:
„Vinši, vinši das gliklis najes jár. „Wűnsche, wűnsche ein glűckliches Neues Jahr.„Vinšujem, vinšujem šťastný Nový rok.
Kriskindl lichts mir kraus hár. Kriskind belenchted meine lockige Haare Vianočný stromček mi osvetľuje kučeravé
vlasy.
Gsundes lében, longes lében. Gesundes Leben, langer Leben Zdravý život, dlhý život.
Glop sai Jézus Kristus.“ Gelobtes sei Jesus Christus.“ Pochvalen buď Ježiš Kristus.“
V hudobnom folklóre sa nachádzali piesne s maďarsko,nemecko slovenskými výpožičkami :
„Én elemtem a vasárba Schneider Fánivál „ Išiel som na jarmok s Fany schneiderovou
vetem néki piroš szokynát bárom fodoral. Kúpil som som jej červenú sukňu.
Schneider Fáni csak az mondja, Fany Schneiderová však povedala
Nem kel néki piros sokyňa. Že jej červená sukňa netreba.“
Vianočné koledy a vinše malohontských sklárov neboli vo všetkých sklárskych oblastiach
rovnaké, líšili sa podľa miesta kde sklárske rodiny bývali. Napríklad sklári žijúci v
Kokave nad Rimavicou si postupne osvojili obyčaje pôvodného dedinského obyvateľstva,
v mnohých prípadoch si zvyky skombinovali. Oproti tomu v sklárskej osade Utekáč, kde
prakticky žili len sklárske rodiny sa dlho pridržiavali tradičných sklárskych zvykov.
27
	Porovnaj kapitolu Symbolika tradycyjnego chodzenia po koledzie , Smolińska 2003, s. 39-43.
28
	 Informátor Richard Kafka.
Adaptácie a akulturácia sklárskej kolónie Utekáč 91
Nivelizácia a regres lokálnej kultúry sklárskej kolónie
V 20. storočí bola skláreň v Utekáči už plne industrializovaná, lokalita bola napojená
na železničnú dopravu, energiu pre lokalitu vyrábali generátory na výrobu plynu.
Novopostavené kolónie sa rovnako vykurovali centrálnym rozvodom prebytočného tepla
z pecí. Signifikantným prejavom akulturácie bolo žánrové vrstvenie zábavovej kultúry29
sklárov.Sklárska kolónia sa zmenila na všeobecne robotnícku kolóniu, narastá spoločenská
diverzita medzi postavením sklárov v priamom technologickom spracovávaní a obslužným
technologickým personálom automatizovanej výroby.Základnou kultúrnou zmenou
v spoločenskom živote kolónie bolo využívanie pravidelného voľného času. Pracovný čas
zodpovedal 10-12 hodinovému pracovnému dňu v týždni s voľnou nedeľou.Takéto štuktúrovanie
pracovného týždňa bolo v kontraste s majoritným poľnohospodárskym okolím
kolónie,kde sa voľný čas sústreďoval v zimnom období poľnohospodárskeho roka.Urbánny
charakter spoločenského života kolónie umocnili aj migrácie a reemigrácie sklárov.Sklári
prichádzali do kolónie zo skúsenosťami z rôznych priemyselných európskych centier,z tých
si so sebou priniesli iné inovatívne kultúrne prvky, ktoré adaptovali v utekáčskej kultúre
robotníckej kolónie.Miestne obyvateľstvo nebolo na ne zvyknuté,a preto boli v mnohých
prípadoch s určitou nedôverou chápané.Na začiatok 20.storočia sa sklárska kolónia rozrástla
o priestory spoločného trávenia času sklárov v prírode, hostincoch a spoločenských
sálach. Najstarším miestom spoločenského stretávania bol hostinec s kolkárňou.
Utekáčski sklári s veľkou obľubou hrávali kolky. História hrania kolkov siaha až do konca
19. storočia.V Utekáči sa kolky hrávali až do roku 1969 – postupným vymieraním starých
sklárov táto spoločenská športová tradícia zanikla. V niektorých obdobiach boli vybudované
a využívané naraz aj dve kolkárne na rôznych miestach kolónie. O celé zariadenie
kolkárne sa staral niektorý podnikavý sklár, ktorý si potom z „banku“ ponechal určitú časť
peňazí na údržbu kolkárne a druhú časť pre svoju potrebu. V kolkárni sa hrávali všetky
druhy spoločenskej zábavy: karty, šachy, čiara a podobné spoločenské hry. Pokiaľ bolo dosť
návštevníkov a dobré počasie, narazil sa i súdok piva, ktorý spoločnosť kolkárne zdržal pri
hrách až do večerných hodín. Najslávnejšie obdobie kultúry kolkární bolo začiatkom štyridsiatych
rokov 20. Storočia, kedy bola vybudovaná v záhrade utekáčskeho kaštieľa nová
moderná fabrická kolkáreň30
.
Zriaďovanie nových priestorov pre spoločenské vyžitie reprezentovalo zriadenie miest
spoločenskej zábavy v kolónii kolies – koliesok – koliečok. Ako môžeme porovnať na
Obrázku 3 tradičná hudobná kultúra sklárov výrazne adaptovala nové trendy interpretácie
hudobnej tanečnej a zábavovej produkcie. Vtedajšia väčšina osadenstva kolónie prvýkrát
počula hrať na zábavách – jazz, fokstrot, valčík, walzer, tango, neskôr twist a charleston.
29
	 Smolińska, Hajduk-Nijakovska 2010.
30
	 Informátor Milan Pupala.
Journal of Urban Ethnology 13/201592
V jednotlivých zápisoch hudobných kroník utekáčskych kapiel sa uvádza viac druhov
hudobnej produkcie v prírode (Obrázok 3).
Tanečné zábavy, oslavy v kolónii boli organizované formálnou organizáciou RTJ –
Robotnícka telovýchovná jednota a to spravidla po ukončení telovýchovných cvičení.
Detské cvičenia a rôzne majálesy usporiadali tak isto na koliesku. Ostatné spoločenské
zábavy, ktoré usporiadali rôzne korporácie – spoločenské organizácie sa usporiadali na
koliesku – tanečnom mieste v extraviláne kolónie.
Ďalším prejavom zmien a nivelizovania zábavovej kultúry bola tradícia fašiangových
obchôdzok. V šesťdesiatych a sedemdesiatych rokoch 20. storočia sa v sklárskej kolónii
skončila posledná pôvodná sklárska fašiangová tradícia sprievodu masiek31
. Masky,
plán obchôdzky, tradičnú zábavu pre všetkých obyvateľov kolónie, pripravovala mladá
generácia sklárov.Hoci štruktúra tohto tradičného fašiangového sprievodu sa nelíšila od
ostatných v slovenskom etnickom prostredí, dlho si uchovala špecifikum v obsadzovaní
účastníkov sprievodu. Do sprievodu masiek sa priebežne adaptovali karikujúce postavy
sklárskej komunity ako z oblasti profesijného života,tak aj spoločenské fenomény.Masky
potom reprezentovali ako tradičné tak aj aktuálne postavy podľa súdobého diskurzu
a aktuálnej hodnotovej selekcie v sklárskej kolónii. Keďže fašiangový sprievod pokračoval
aj v sprievode fabrickou hutou, masky karikovali dianie v samotnej hute. Takto
sa ventilovali pracovné vzťahy v jednotlivých dielňach, ako aj vzťahy s vedením sklárne.
Fašiangový sprievod tak zohrával významnú funkciu manifestnej príležitosti prezentovať
hlas kolónie -vox populi. Zmenou tejto pôvodnej funkcie obchôdzky v päťdesiatych
rokoch 20. storočia na odbormi riadené podujatie, manifestujúci bezkonfliktný vzťah
robotníkov k nastupujúcemu zriadeniu dochádza k regresu živej kultúry založenej na
tradovaní (Obrázok 4a-b32
).
Na začiatku druhej polovice 20. storočia sa kolónia sklárov stala reprezentatívnym
spoločenstvom robotníckej subkultúry v širšom regióne.Sklárska komunita a kolónia ako
jej reprezentant predstavovala v tomto širšom okolí nositeľkou dobový ideí štátu,viď.Obrázok
4a-b, keď viac-menej proklamatívne bola starosť o robotníkov zabezpečená štátom.
Pri výskume sklárskej komunity to znamenalo zmenu generačnej postupnosti pri dedení
sklárskej profesie. Zámerom štátu bolo vychovávať robotnícke profesie bez historizujúcich
konotácií minulosti.Generačná transmisia sklárskej kultúry v kolónii zaniká.Mladá
generácia sklárov druhej polovice 20. storočia len v malej miere pochádza zo sklárskeho
rodinného prostredia. Do učňovských profesií sklárskej výroby sa robil nábor z regiónov
bez sklárskej tradície,pôvod zo sklárskej rodiny bol viac príťažou než výhodou pri výbere
zamestnania. Pri sklárskej kolónii sa založila učňovská škola s internátom, spoločenský
pavilón, kúpalisko a nová bytová tehlová, panelová sídlisková výstavba.
31
	 Informátor Štefan Repčok a Johan Hauer.
32
	 Spartakiáda v Československu bola masovou, organizovanou formou gymnastického cvičenia nadväzujúca
na cvičenia Sokola a robotníckych telovýchovných jednôt RTJ od roku 1955. Viac Šimanová, 2013.
Adaptácie a akulturácia sklárskej kolónie Utekáč 93
História robotníckeho aktivizovania v spolkoch v Utekáči prinášala v povojnových
rokoch sociálne benefity i v podobe medzinárodnej pomoci.V rámci tej bola vystavaná nová
kolónia drevených domov pre sklárskych robotníkov ako vzájomný dar robotníkov z Fínska.
Bol to zároveň posledný kultúrny vklad33
do urbánneho plánovania sklárskej lokality
ako historickej kolónie sklárov.Všetky nasledujúce už kopírovali nivelizujúcu architektúru
panelových sídlisk. Robotnícka kultúra sa chápala ako internacionalizovaná triedna subkultúra,
bez prímesí lokálnych, profesijných či iných špecifík. Výklad robotníckej kultúry
ovplyvňoval oficiálny výklad kultúrou socialistického štátu. Tak ako všetky oblasti života
tak aj lokálna kultúra kolónie dovtedy imanentne generačne tradovaná a inovovaná bola
vystavená zásahom centrálneho riadenia osvetových zariadení, jednotnému odborovému
zväzu a škôl. Kultúra kolónie nereprezentovala kultúru nového socialistického človeka, tá
sa prezentovala bez väzieb na staršie tradície sklárskeho spoločenstva.Nivelizácia prejavov
kultúry a kultúrneho konzumu sa stávala hodnotovou normou,v ktorej sa prejavovali vzory
meštiactva a socialistického industriálneho spoločenstva pracujúcich.Staré kolónie opúšťali
nové generácie, pre ktoré bolo vystavané nové panelové sídlisko, bez architektonického
zakomponovania komunitného špecifika subkultúry kolónie. Spoločenské stretávanie
sklárskych zamestnancov reprezentovali oficializované spoločenské schôdze, kultúrne
a športové prehliadky. Dôraz na masovosť podujatí a príležitostí pre spoločenské stretnutie
v kolónii, bola príčinou zániku väčšiny tradičných foriem komunitného stretávania sa
a kultúry.Tradičné neformálne stretávania sa kolónie na šalandách nahradili rodinné nedeľné
stretnutia a posedia priateľov v prírode – živánky. Sprofanovanie tradičnej kultúry snáď
najviac reprezentovali posledné masky fašiangových sprievodov – kozmonaut,automobilista,
kapitalista a pod., ktoré reprezentovali okrem iného aj oficiálnu ideológiu štátu.
Na konci 20.storočia sklársku kolónia v Utekáči už netvorili socio-profesné skupiny
nadväzujúce bezpodmienečne na sklársku výrobu.Regres populácie sklárskych robotníkov
môžeme porovnať na Obrázku 5. Následné voľné odpredávanie bytov v kolónii, ale aj na
sídlisku, no hlavne zánik sklárne v roku 2009, znamenal veľké vysťahovanie produktívneho
obyvateľstva za prácou a následné migrovanie.V kultúre to znamenalo veľký regres
foriem organizovanej zábavy, kde všetky spoločenské priestory zmenili svoje využitie
alebo funkčne zanikli. Generačná transmisia kultúry nevykazuje veľké posuny. Rovnako
percentuálna veková skladba kolónie reprezentuje starnúce obyvateľstvo34
(Obrázok 535
).
Z našich zistení obsahy kolektívnej kultúrnej pamäte36
sa neukotvujú o kontinuálnu
sklársku tradíciu. Reagujú skôr náhodile na tradície všeobecne slovensko etnické alebo
33
	 Krišková 2008.
34
	Vek predproduktívny vykazuje 186 obyvateľov (15,3%), produktívny 749 (61,5%) z čoho len 49,8% sú
ekonomicky činný obyvatelia zväčša dlhodobo žijúci mimo kolóniu a poproduktívny 283 (23,2%). Celkový
počet obyvateľov bol k roku 2012 1218 (100 %). Zdroj Slovenský štatistický úrad Slovenskej republiky 2014.
35
	 Slovenský štatistický úrad Slovenskej republiky 2014.
36
	 Jung 1954.
Journal of Urban Ethnology 13/201594
všeobecne historizujúce ako napríklad umiestnenie sochy národného hrdinu Juraja Jánošíka,usporiadanie
dní historického šermu Templárske dni37
.Tento všeobecný regres vedie
do neudržateľnej situácií v lokalite, kde sklárstvo a jeho kultúra žije len v spomienkach
najstaršej populácie.
Záver
Z teoretických vymedzení akulturácie vieme,že niektoré funkcie v lokalite sú zásadné
pre vývoj kultúry. Z príkladu skúmanej lokality za takéto funkcie v robotníckej sklárskej
kolónii môžeme považovať prirodzene zánik sklárskej výroby.Treba však poznamenať,že
v časoch posledného obdobia i konca 20.storočia predstavovala sklárska profesia zručnosti
už len všeobecnej továrenskej výroby,teda bez generačného dedenia špecifických znalostí
a zručností. Nivelizácia sklárskej kultúry na kultúru všeobecne robotnícku znamenala
hlavný akulturačný činiteľ. Príslušnosť k sklárni mala potom rovnaké indikátory ako
príslušnosť ku ktorémukoľvek výrobnému podniku v spoločnosti. Sklárska kolónia ako
špecificky vytvorené prostredie nereprezentovala lokálnu kultúru či životný štýl sklárskej
komunity, tá bola lokalizovaná prevažne v iných formách susedského spolunažívania, či
už v individuálnej výstavbe rodinných domov, v panelovom sídlisku v lokalite ale čoraz
častejšie v živote mimo nej.
Náhly regres komunity počas posledných dvadsať rokov, môžeme odvodzovať od:
1.	 dlhodobo imanentných nivelizujúcich kultúrnych vplyvov lokálneho spoločenstva
a rozpade sklárskej komunity
2.	 globálnych vplyvov útlmu výroby úžitkového skla
3.	 nízkej úrovnei vitality sklárov prejavujúcej sa v sklárskom podnikaní
4.	 nízkej schopnosti diverzifikovania svojich činností v iných sklárskych technológiách
činnostiach.
Charakter sklárskej komunity ako neustále migrujúce sociálno-profesijné spoločenstvo
charakterizovala autodomestikácia38
vlastnej kultúry a spôsobov života v období druhej
polovice 20. Storočia.Ten reprezentoval narastajúci konzum, izolovanosť a lokálcentrizmus.
Dynamické prvky v lokálnom spoločenstve reprezentovali javy mimo autochtónnu
štruktúru spoločenstva sklárskej kolónie alebo lokality39
.
37
	 Súčasné populárne mýty porovnaj viac, Klobušická 2009.
38
	 Termín ktorého vymedzenie načrtol Konrád Lorenz (1977, 1983).
39
	 Korektúry textu Doc. PhDr. Hana Hlôšková, CSc., Katedra etnológie a muzeológie, Filozofická fakulta, Univerzita
Komenského, Bratislava
Adaptácie a akulturácia sklárskej kolónie Utekáč 95
Fot. 1 Základom sociálnej interakcií sklárskej kolónie boli predvstupné priestory do bytu –
šalandy. Archív Gustáv Pupala
Fot. 2 Pracovné zoskupenie sklárov varštat – základný identifikačný prvok sklárskej kolónie.
Virtuálny archív Stará Kokava, Kokava nad Rimavicou
Journal of Urban Ethnology 13/201596
Fot. 3 Inštrumentálne zloženie sklárskych hudieb odzrkadľovalo presahy staršej
novouhorskej hudobnej tradície (cimbal, husle, viola) a nových hudobných žánrov
(trubka, gitara, bicie). Archív Pavel Haluka
Fot. 4a-b Nové masky symbolizujúce oficiálnu ideu kozmológie. Spartakiádne cvičeniamládeže
reprezentovali organizovanú formu telovýchovných cvičení. Archív Róbert Schill
Fot. 5 Populačný pokles obyvateľstva lokality Utekáč od roku 1996
Adaptácie a akulturácia sklárskej kolónie Utekáč 97
Bibliografia
Altman I.1973,Some perspectives on the study of man-environment phenomena, „Representative
Research in Social Psychology“. EDRA 4: Fourth International EDRA Conference,
Vol. 4, No.1, s. 98-113.
Bourdieu P. 1992, The Logic of Practice, Stanford University Press, Stanford.
Feglová V. 2008, Tradycyjne zwyczaje “chodzenia z/po...” w procesie transformacji spolecznej
i obyczajowej na przelomie XX a XXI wieku, [w:] K. Łeńska, M. Sztandara (red.)
Stromata anthropologica 4, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 145-151.
Halbwachs M. 1980, The collective memory, Harper & Row, New York.
Hebb D. 1949, The Organization of Behaviour, John Wiley & Sons, New York.
Herskovits M. J. 1938, Acculturation: The Study of Culture Contact, J. J. Augustin,
New York.
Hlôšková H. 2000, Povesť – jedna z naratívnych foriem osvojenia si priestoru, „Etnologické
rozpravy“, Vol. 1-2, s. 44-51.
Jung K. G. 1954, Von den Wurzeln des Bewustseins. Studien uber den Archetypus,
Rascher & Cie, Zurich.
Klobušická P. 2009, Populárne mýty o folklóre a folklorizme, [w:] A. Lukáčová (red.)
Folklorizmus a jeho fenomény včera a dnes, Stredoslovenské múzeum, Banská Bystrica, s.
36-42.
Krišková Z. 2008, Materiálna a duchovná kultúra v lokálnom spoločenstve, [w:] V.
Labuda, M. Šmálik (red.) Veľká Lomnica, VL-Grafik,Veľká Lomnica, s.270-293.
Lejano R., Stokols D. 2013, Social ecology, sustanbility, and economics, „Ecological
economics“, Vol. 89, No. 1-6.
Lenovský L. 2005, Identity: (Today) a commodity among others (?),„Filozofia“, Vol.
60, No.7, s. 536-541.
Lorenz K. 1977, Behind the Mirror. A search for a natural history of human kno-
wledge, Metheuen and Co. Ltd, London.
Lorenz K. 1983, Abbau des Menschlichen (The Waning of Humaneness), Piper Verlag,
Munchen.
Mead G.H.1934,Mind,Self,and Society .From the Standpoint of a Social Behaviorist,
University of Chicago Press, Chicago.
Redfield R., Linton R., Herskovits M. J. 1936, Memorandum on the Study of Acculturation,
„American Anthropologist“, Vol. 38, No 1, s. 149-152.
Seebohm T. 2004, Hermeneutics. Method and Methodology, Springer, Dordrecht.
Siegel, B. J. 1955, Acculturation, Stanford University Press, Stanford.
Smolińska T.,Hajduk-Nijakovska J.2010,Obecność kultury typu ludowego we wspólczensnej
kulturze masowej, [w:] T. Smolińska (red.) Miedzy kultura ludowa a masowa.
Historia, teraźniejszność i perspektywy badań, Scriptum, Kraków, s. 159-185.
SmolińskaT.2003,Tradycyjne zwyczaje i obrzedy Ślaskie,Wydawnictwo Uniwersytetu
Opolskiego, Opole.
Journal of Urban Ethnology 13/201598
Wengraf T.2001,Qualitative Research Interviewing: Biographic Narratives and Semistructured
Methods, SAGE, London.
Zapletal M., Murin I. 2013, Ekomuzeum jako přirozený habitat, „Acta historica
Universitatis Silesianae Opaviensis“, Vol. 6, s. 149-170.
Žilák J., Hlodák P. 2012, Zrod a vývoj slovenského skla. Sklárne stredného Slovenska, 
Keramat, Kalinovo.
Žilák J., Kafka R., Repčok Š. 2001, Sklárne v Malohonte, Divadelné združenie
GUnaGU, Bratislava.
Internetové zdroje :
Friese S.2013, ATLAS.ti Scientific Software Development GmbH, http://www.atlasti.
com/uploads/media/atlasti_v7_manual_201301.pdf, 11.6.2015
Slovenský štatistický úrad Slovenskej republiky 2014. Demografia a sociálne štatistiky.
Official website of the Slovenský štatistický úrad Slovenskej republiky: http://slovak.
statistics.sk, 23. 10. 2014.
Šimanová H. 2013, Spartakiáda z aktérské perspektivy. (Diplomová práca. Západočeská
univerzita,Plzeň),https://otik.uk.zcu.cz/bitstream/handle/11025/8532/DP%20
Simanova%20Hana.pdf?sequence=1] Plzeň, 11.6.2015
„Witamy na Bobrku!”, czyli zmiana i trwanie bytomskiej kolonii robotniczej 99
Journal of Urban Ethnology 13/2015
PL ISSN 1429-0618
Christine Maria Przybyła
Uniwersytet Jagielloński
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
„Witamy na Bobrku!”,
czyli zmiana i trwanie bytomskiej kolonii robotniczej
po okresie transformacji ustrojowo-ekonomicznej
Abstract
This paper describes the case of the district of Bobrek in the Silesian city of Bytom, inhabited by working
class since the 19th
century, as an area of the post-transformation poverty and unemployment. The author
uses ethnographic methods to explore and expound the effects of restructuring and transformations of the
economic system.The study shows the history of the settlement and the collapse of the “Bobrek”Ironworks,
which used to be the main workplace for the district’s residents.The article focuses on the deep crisis of the
local community, the long-term unemployment and social exclusion which appeared in the area after the
ironworks closed in 1994.The author points out the psychological and emotional aspects of a great change
and the problem of ghettoisation in a district noted for poverty and unemployment. Nonetheless, in the
author’s opinion, remains of the traditional Silesian working-class culture can still be found there.
Key words: Bytom, Silesia, restructuring, working class district, unemployment, social exclusion
* * *
Autorka opisuje przypadek byłej kolonii robotniczej, dzielnicy Bobrek w Bytomiu, jako przykład potransformacyjnego
obszaru ubóstwa i bezrobocia. W pracy zostaje przywołana krótka historia dzielnicy i huty
„Bobrek”, będącej głównym zakładem pracy dającym zatrudnienie większości mieszkańcom osiedla przed
1994 rokiem. Autorka skupia się na problemie kryzysu lokalnej społeczności spowodowanym gwałtownym
wzrostem bezrobocia strukturalnego. W artykule zwraca uwagę na psychologiczne i emocjonalne aspekty
szoku wielkiej zmiany,które utrudniły mieszkańcom Bobrka poradzenie sobie w trudnej sytuacji.Eksponowanym
zjawiskiem jest gettoizacja dzielnicy i wykluczenie społeczne potęgowane polityką socjalną miasta oraz
działalnością mediów.Na podstawie badań terenowych metodą etnograficzną i z przywołaniem wypowiedzi
mieszkańców podejmuje próbę ukazania skutków degradacji społecznej,ale też dowodów na wciąż istniejące
ślady tradycyjnych wartości śląskiej dzielnicy robotniczej.
Słowa kluczowe: Bytom, restrukturyzacja, osiedla robotnicze, bezrobocie – wykluczenie społeczne
Journal of Urban Ethnology 13/2015100
Data wpływu: 31.10.2014
Data akceptacji: 01.07.2015
Wstęp
Byłe osiedla robotnicze wzbudzają coraz częściej zainteresowanie polskich badaczy
różnych dyscyplin i stają się obiektami interdyscyplinarnych badań skupiających
się przede wszystkim wokół zagadnień rewitalizacji, restrukturyzacji, bezrobocia, biedy,
patologii społecznej a także ekologii, architektury i przestrzeni współczesnych polskich
miast. Badania kultury robotniczej prowadzone przed 1989 rokiem są cenne i ważne,
lecz dopiero od niedawna możemy spojrzeć na zjawisko polskiej industrializacji i kultury
robotniczej oraz po-robotniczej z dystansu i z oglądem całości. Niewątpliwym ryzykiem
pozostaje poddanie się nostalgii, o której wspomina się m.in. w książce pod redakcją
Kazimiery Wódź Zapomniane miejsca, zapomniani ludzie. Restrukturyzacja ekonomiczna
a zmiana kulturowa,za Davidem W.Lewisem nazywając zjawisko „kominową nostalgią”
(ang. smokestack nostalgia)1
. Mitologizacji kultury robotniczej i industrialnej przeszłości
sprzyjają rozmowy z byłymi pracownikami kopalń,hut i innych zakładów przemysłu ciężkiego,którzy
ze swoją górniczą lub hutniczą przeszłością wiążą wspomnienia szczęśliwej
młodości, dostatku, beztroski oraz „starych dobrych czasów”, zwłaszcza w sytuacji, gdy
mowa jest o osobach obecnie bezrobotnych i zdegradowanych. Słuchając o minionych
czasach,w których „wszyscy mieli pracę”,„niczego nie brakowało”,„huta/kopalnia dbała”
a ludzie byli „jacyś inni,lepsi”,„wszyscy sobie pomagali”,trudno nie poddać się wrażeniu,
że mowa o autarkicznej krainie mlekiem i miodem płynącej a nie o ciężkiej,niebezpiecznej
pracy i krajobrazie zdominowanym przez szyby,kominy,dymy i hałdy.W idealizacji oraz
mitologizacji zawodu górnika i hutnika miała też udział oficjalna propaganda sprzed 1989
roku, kreująca robotników na herosów, nagradzanych za swoją ciężką pracę medalami,
talonami,przywilejami branżowymi i sklepami zwanymi G-wexami,doskonale jak na owe
czasy wyposażonymi2
.Bytom,jako „przodujące”miasto węgla i stali odwiedzane było przez
I sekretarza partii Edwarda Gierka, co dodatkowo nobilitowało miejscowość i region3
.
Dzisiaj bytomska dzielnica Bobrek jest jednym z obszarów, o których Tomasz
Rakowski pisał jako o miejscach występowania tzw. nowej biedy, wynikającej z potransformacyjnych
przemian. Bytom jest przykładem miasta, w którym przeszłość przemysłowa
odcisnęła niezmazywalne piętno „na formach przestrzennych,stosunkach społecznych,instytucjach,wzorach
kultury a także zbiorowych identyfikacjach i indywidualnych
1
	 Gnieciak 2013, s. 88.
2
	 Kolny, Maciejewski 2006, s. 41.
3
	 Drabina 2002, s. 102.
„Witamy na Bobrku!”, czyli zmiana i trwanie bytomskiej kolonii robotniczej 101
biografiach”4
. Konurbacja górnośląska, gdzie w ściśle powiązanych ze sobą miastach,
według różnych szacunków,żyje prawie 3 mln ludzi,to najintensywniej zagospodarowany
tak duży obszar w Polsce.Region nieprzerwanie od 200 lat koncentruje działalność przemysłową,
szczególnie ich „ciężkie” dziedziny: górnictwo, metalurgię, chemię5
. Forsowne
uprzemysłowienie i rabunkowe wydobycie węgla spłaca obecnie swój dług.Bytom do dziś
boryka się ze zniszczeniami przestrzeni fizycznej i przyrodniczej jak zanieczyszczenie
gleb i osiadanie terenu na skutek wydobywania węgla pod miastem a także spaczeniem
struktury społecznej i profesjonalnej6
. Bytom jest miastem nad-uprzemysłowionym, tzn.
stopień rozwoju przemysłu już dawno przekroczył możliwości adaptacyjne środowiska,co
spowodowało nierównomierny rozwój gospodarki i infrastruktury tego obszaru a ostatecz-
nie – zapaść7
. W granicach liczącego około 175 tys. mieszkańców Bytomia, położonego
pośrodku górnośląskiej konurbacji, znajdują się obecnie dzielnice: Rozbark, Łagiewniki,
Szombierki, Bobrek, Karb, Miechowice, Stroszek, Sucha Góra, Stolarzowice, Górniki,
Osiedle gen. Jerzego Ziętka. W mieście działało niegdyś 11 kopalń i 2 huty żelaza, do
dziś z zakładów przemysłu ciężkiego została tylko zredukowana kopalnia „Bobrek-Centrum”
i koksownia8
. Co więcej, zgodnie z decyzją rządu podjętą w styczniu 2015
roku, kopalnia ma zostać podzielona, „Centrum” przeznaczone do likwidacji a „Bobrek”
sprzedany prywatnej spółce9
.
Industrialne początki i upadek kolonii
Dla Bytomia górnictwo miało istotne znaczenie już w XV wieku, choć w późniejszych
wiekach nieco podupadło podobnie jak samo miasto,odżywając ponownie dopiero
na przełomie XVIII i XIX wieku10
. Bobrek, będący od co najmniej czternastego stulecia
wsią i pozostając jeszcze w XIX wieku folwarkiem szlacheckim, posiadał swój własny
ratusz zbudowany w 1901 roku,dworzec kolejowy,pałacyk,park,szkołę,z których większość
przetrwała do dziś lub do początku lat 90.,oczywiście,zmieniając częstokroć swoje
funkcje11
.Znakomita większość zabudowań Bobrka pochodzi z przełomu XIX i XX wieku
oraz z początku XX wieku, tworząc zabytkową kolonię robotniczą (wpisaną w rejestr
zabytków), będącą jednak w fatalnym stanie dewastacji i rozkładu. Pierwszą hutę żelaza
„Vulkan” uruchomiono w 1856 roku, przemianowując ją w 1870 roku na hutę „Moritz”
a następnie, w 1883, na „Julienhütte”. Huta „Julia”nazwana tak po 1945 roku została rok
4
	 Ibidem, s. 7.
5
	 Szołtysek 2007, s. 27.
6
	 Dragan 2012, s. 56.
7
	 Jałowiecki 2010, s. 226.
8
	 Drabina 2010, s. 9.
9
	 Porozumienie..., www.premier.gov.pl, 17.01.2015.
10
	 Dziewulski 1956, s. 28.
11
	 Krawczyk, Nadolski 2010, s. 4.
Journal of Urban Ethnology 13/2015102
później przemianowana na hutę „Bobrek”i pod tą nazwą działała aż do 1994 roku, kiedy
jej upadek przyczynił się do kresu robotniczej historii Bobrka oraz do głębokiego kryzysu
ekonomicznego i społecznego dzielnicy. Huta wraz z kopalnią „Bobrek”, działającą od
1910 roku i funkcjonującą przed wojną pod nazwą „Gräfin Johanna”, dawały pracę oraz
utrzymanie ogromnej większości mieszkańców Bobrka i okolic.Pan Wacław,mieszkaniec
Bobrka, wspominając czasy swojego dzieciństwa i młodości opowiada:
Był taki podział zawsze u nas, jak się dzieci pytały : »Kaj twój ojciec robi? Na kopalni,
a twój? Na hucie.« I to był taki podział: huta-kopalnia, bo w zasadzie były tylko te dwa
olbrzymie zakłady, które wszystkich zatrudniały. Nieliczni pracowali gdzie indziej, tak
to 95%: huta – kopalnia, huta – kopalnia... A pamiętam, że na hucie każda zmiana [była]
8-godzinna, więc o 14.00, 22.00 i 6.00 syrena wyła na koniec zmiany, łuuuu!12
.
Pamięć o podziale Bobrka na tzw.podwórka górnicze i podwórka hutnicze zachowała
się do dziś, nawet wśród młodego pokolenia. Jakkolwiek w kopalni pracowała podobna
liczba mieszkańców dzielnicy, co w hucie, to jednak upadek huty bardziej zaznaczył się
w pamięci zbiorowej.Kopalnia „Bobrek”połączona z kopalnią „Centrum”nadal funkcjonuje,
jakkolwiek na dużo mniejszą skalę, nigdy też nie była widoczna z okien mieszkań,
tak jak huta,która bezpośrednio sąsiadowała z osiedlem,wpisując się w jego krajobraz.Jak
się jednak okazuje, nawet ostatnia kopalnia w mieście nie jest bezpieczna i na początku
2015 roku została zagrożona likwidacją. Gwałtowne strajki górników i mieszkańców
miasta, m.in. Bobrka, pozwoliły uchronić przynajmniej część kopalni, lecz nikt nie jest
w stanie powiedzieć na jak długo.
Dla „Bobrkorzy”to nie rok 1989,lecz właśnie 1994 jest rokiem znaczącym,w którym
nadeszła nawałnica zmian. Po 150 latach pracy w hucie i kopalni mieszkańcy Bobrka
musieli poszukać sobie innego zajęcia, podobnie jak kilkadziesiąt tysięcy innych robotników
zwolnionych z pozostałych kopalń oraz hut w całym mieście i regionie. Słabo
rozwinięta,w wyniku jednostronnego inwestowania w przemysł,sfera usługowa Bytomia,
a także rodzaj wykształcenia i doświadczenia zawodowego byłych górników i hutników
przyczyniły się do tego,co w tej sytuacji było nieuniknione – bezrobocia oraz pauperyzacji
całych obszarów i dzielnic. Około 35-40% mieszkańców Bytomia posiada wykształcenie
zawodowe lub niższe (podstawowe, gimnazjalne, niepełne podstawowe), przy czym
większość z tych osób zamieszkuje starsze, uboższe dzielnice robotnicze, jak Bobrek,
Karb13
. Po upadku przemysłu część osób zdołała się przystosować, przekwalifikować,
inni – mężczyźni i kobiety zaczęli „dorabiać”, często na czarnym rynku, zaś ogromna
liczba osób wymagała i nadal wymaga pomocy w postaci zasiłków. Zubożonej ludności
nie stać na nic więcej ponad to,co niezbędne – niewielkie dochody generują zmniejszony
12
	 Wywiad, rozmówca: pan Wacław, 55 lat, Bytom, 20.04.2013.
13
	 Pawlica 2011, s. 23.
„Witamy na Bobrku!”, czyli zmiana i trwanie bytomskiej kolonii robotniczej 103
popyt lokalny, dodatkowo przyczyniając się do regresu. W ten sposób zaczęły „umierać”
np.sklepy oferujące coś innego niż najtańsze artykuły spożywcze,restauracje i różnorakie
zakłady usługowe.Dzielnice opustoszały,pozostały jedynie najtańsze „knajpy”.Mało kto
dziś pamięta,że na Bobrku funkcjonowało jeszcze niedawno liceum,klub literacki,biblioteka,kino,dom
kultury i rozwinięte życie towarzyskie14
.Popadający w ruinę,opuszczony
od 20 lat dom kultury,który zbudowany został przez hutę i wraz z nią upadł,wyburzono
w 2014 roku,by na jego miejscu wznieść supermarket „Biedronkę”.Dziś Bobrek jest gettem
bezrobocia, ubóstwa i problemów społecznych i nie jest w tej roli osamotniony. Podobny
los spotkał dzielnice Karb i Łagiewniki w Bytomiu a także np. Lipiny (Świętochłowice),
Nowy Bytom, Wirek w Rudzie Śląskiej czy zagłębiowski Będzin (dzielnice Koszelew,
Ksawera) i wiele innych miejscowości15
.
Społeczność Bobrka
Bobrek jako przykład zbiorowości jest dość szczególnym rodzajem miejskiej społeczności
lokalnej. O ile miejskie wspólnoty bywają zazwyczaj mocno zróżnicowane i heterogeniczne
pod względem różnych uprawianych przez mieszkańców zawodów i stylów życia,
o tyle kolonia górniczo-hutnicza jest pod tym względem bardzo jednolita16
. Z powodu
huty i kopalni łączącej większość mieszkańców Bobrka, ich tryb pracy oraz wypoczynku,
sposób życia, wzorce zachowań, doświadczenia życiowe, aspiracje, wykształcenie a nawet
sposób mieszkania w familoku były przez długie lata bardzo zbliżone.Dzielenie podwórek,
uczęszczanie do tej samej szkoły w dzielnicy oraz praca w tym samym zakładzie dodatkowo
zbliżają ludzi.Nawet fakt,że wielu mieszkańców osiedla nie pochodzi ze Śląska,lecz
z różnych stron Polski, skąd przyjechali za pracą, nie stawiało nigdy zbyt silnych barier.
Gdyby nie fakt dużej liczby osób napływowych i nasilonej wymiany ludności, można
by porównać Bobrek raczej do tradycyjnej społeczności wiejskiej niż luźnej zbiorowości
miejskiej.Pomimo jednak dość eklektycznego składu ludnościowego (Ślązacy deklarujący
pochodzenie polskie,niemieckie lub po prostu śląskie,ludność polska przybyła z centralnej
i południowej części kraju,Polacy ze wschodu,obecnie także Romowie) i częstej wymiany
ludności (część otrzymywała później mieszkania „z przydziału” w innej części Bytomia
i wyprowadzała się),wspólne cele,podobny tryb życia łączyły mieszkańców kolonii i pozwalały
identyfikować się z Bobrkiem.Zwykle nowi przybysze przejmowali wzorce zachowań
obowiązujące na tym obszarze (przynajmniej te przydatne w pracy i w kontaktach z innymi
mieszkańcami) oraz włączali się do np. wspólnego dbania o dzielnicę, życia sąsiedzkiego
i towarzyskiego. Z homogenicznością bobreckiej społeczności wiąże się nierozerwalnie
unikalna architektura osiedla – dzielnica zbudowana jest głównie z familoków wzniesionych
na przełomie XIX i XX wieku wzdłuż ulicy Konstytucji (dawniej Bergwerkstrasse,
14
	 Drabina 2002, s. 102.
15
	 Wódź 2013, s. 9.
16
	 Rybicki 1974, s. 20.
Journal of Urban Ethnology 13/2015104
czyli ulica „kopalniana”)17
. Bobreckie familoki zbudowane były w ten sposób, „by utworzony
z ich brył czworobok zamykał wolną przestrzeń, stwarzając miejsce dla ówczesnej
»infrastruktury«, a więc szopek i chlewików, by rodziny mogły chować inwentarz żywy,
od kozy po świnie”18
. W wyniku późniejszych wyburzeń regularność tych czworoboków
została w niektórych miejscach naruszona, od lat 70. nie ma również małej architektury
między familokami – wspomnianych chlewików, w których jeszcze długi czas po wojnie
hodowano drób.Od lat 80.zaczęto budować za ogródkami działkowymi nowe niewielkie
osiedle domków jednorodzinnych (Osiedle pod Brzozami), które jednak, choć formalnie
należy ono do Bobrka, pozostaje tworem oddalonym przestrzennie i mentalnie.
Obecnie w prawie każdym mieście Górnego Śląska i Zagłębia znajdziemy dzielnice
robotnicze, które w wyniku restrukturyzacji stały się rezerwatami nędzy i patologii społecznej.Zjawisko
częstokroć potęgowane jest polityką socjalną miast,które wykorzystują
stare, będące najczęściej w bardzo złym stanie, mieszkania w dzielnicach robotniczych,
jako lokale socjalne dla osób z eksmisji.W ten sposób koncentruje się ubóstwo i problemy
społeczne w jednej, coraz bardziej izolowanej dzielnicy. Rdzenni lub dłużej zasiedziali
mieszkańcy Bobrka mają żal o to i czują się skrzywdzeni podobną polityką:
Ino robiom te socjalne – jedne zniszczą mieszkania,drugie dostają,nowe okna,nowe gumolity,kuchenki,zlewy,wszystko
nowe.A jak przyjdziesz tam za dwa,trzy miesiące,to ni mo
nic! Wszystko wysprzedane. Miasto robi te mieszkania socjalne. I wszystko sprzedajom.
U takiej Bożeny mieszka jeden, co jeszcze piec chce sprzedać. Na wódkę, żeby mieć za co
se wypić. A my czynsze płacimy i nom nic nie zrobiom19
.
Dawna wspólnota i homogeniczność lokalnej społeczności zostały nadwerężone
wskutek upadku wielkich zakładów przemysłowych będących dlań spoiwem.Nowi mieszkańcy
dzielnicy nie integrują się zbytnio ze „starymi”mieszkańcami,lecz nawiązują często
znajomości z osobami, będącymi w podobnej sytuacji, również z mieszkań socjalnych.
Odnajdują wspólny język oraz tematy, spędzają ze sobą czas na schodach i murkach,
równie często jednak ściągają się nawzajem w dół – zawężając swoje kontakty do grona
bezrobotnych i beneficjentów pomocy społecznej, zmniejszają swoje szanse na pozytywną
zmianę.Osoby bezrobotne,ubogie,często odczuwają wstyd wobec ludzi będących
w lepszej sytuacji i dręczy je poczucie niższości. Aby nie narażać się na nieprzyjemne
porównywanie i dotkliwe uświadamianie sobie własnej ciężkiej sytuacji, nawet w sposób
nie do końca uświadomiony wolą unikać spotkań z osobami,które z racji posiadania pracy
są postrzegane jako „lepsze”20
.
17
	 Drabina 2002, s. 102.
18
	 Ibidem, s. 103.
19
	 Wywiad, rozmówca: pani Eugenia, 78 lat, Bytom, 21.04.2013.
20
	 Hrebenda 1992, s. 60.
„Witamy na Bobrku!”, czyli zmiana i trwanie bytomskiej kolonii robotniczej 105
Fot. 1. Bytom – Bobrek, na Bobrku wciąż żywe są relacje sąsiedzkie i nadal kultywuje się wspólne
przesiadywanie przed domami, fot. Ch. Przybyła, 2013 r.
Fot. 2. Bytom – Bobrek, ciepły dzień na Bobrku, fot. Ch. Przybyła, 2013 r.
Journal of Urban Ethnology 13/2015106
Fot. 3 Bytom – Bobrek, dzieci zawsze znajdą sobie miejsce do zabawy. Bobreckie podwórka
w słoneczne dni rzadko bywają puste, Bytom – Bobrek, fot. Ch. Przybyła, 2013 r.
Fot. 4. Bytom – Bobrek, wielki nieobecny, czyli ruiny huty tuż za murem.
W oddali dymi jeszcze komin koksowni – niewielkiej spółki powstałej na resztkach
upadłego zakładu. fot. Ch. Przybyła, 2013 r.
„Witamy na Bobrku!”, czyli zmiana i trwanie bytomskiej kolonii robotniczej 107
Pracownicy MOPR mający doświadczenie w pracy z różnych dzielnic Bytomia
podkreślają mimo wszystko, że na Bobrku najbardziej zachowała się rodzinna atmosfera
małych społeczności, „wszyscy się znają” i „wiedzą o sobie wszystko”. Wśród starszych
mieszkańców nadal żywe jest wspomnienie,ale i ciągłe praktykowanie pomocy sąsiedzkiej,
jak w przypadku pani Eugenii, która nieraz pomaga swojej sąsiadce:
[...] Ona mo emerytura, wiesz? Tylko ci chłopcy [synowie] jej zabierają ta emerytura.
A ona tu chodzi kartony zbiero, ona nie mo światła, ona już tu trzi lata mieszko i ona nie
mo zegara na prąd. Chodzi po śmietnikach, kartony zbiero i tym chłopcom.... i cały czos
pali. A jak ja tam se zrobię jakiś obiod czy tam placki se upieke, no, zostaną tam dwa czy...
no, to co? Jo to mom spalić? To jej to ida zanieść, nie? Tak często dość jej tam coś dom, co
mi tam zostanie,jakaś zupa,przecież ja tego nie będę wylewać,jak jo wiem,że tam głodno
osoba.To ona patrzy na mnie tak, jakby ja z nieba jej spadła...21
.
Starsi mieszkańcy Bobrka opowiadają, że wspólne dbanie o  klatki schodowe,
podwórka, spędzanie czasu z sąsiadami czy nawet „podrzucanie”dzieci do sąsiadek, które
nieraz zapraszały się wzajemnie na obiad i pilnowały latorośli pod nieobecność matek,było
normą. Jeden z respondentów przyznaje, że niemal połowę dzieciństwa spędził w domu
kolegi,u sąsiadów,którzy częstowali go obiadem,podczas gdy mama pracowała na kopalni
do późna. Dziś, chociaż relacje sąsiedzkie są nadal dość bliskie, to jednak zmieniły one
charakter i dotyczą przede wszystkim młodzieży i dzieci,mężczyzn spotykających się przy
alkoholu i rozmów kobiet przed domem. Trudno już rejestrować tak dalece idące zaufanie
do bliższych i dalszych sąsiadów, o którym opowiadają starsi. Bobreccy autochtoni,
szczególnie w podeszłym wieku,bywają niechętni wobec ludności napływowej,zajmującej
mieszkania socjalne,zwykle jednak powodem jest alkohol i hałaśliwe zachowanie.Pomimo
niskiego standardu mieszkań w familokach,w których najczęściej brakuje łazienek a ubikacje
są w korytarzach,rzadko słyszy się jednoznaczne deklaracje chęci wyjazdu,opuszczenia
dzielnicy na stałe. Większość z nich wskazuje na zasiedzenie, swojską atmosferę osiedla,
sentyment lub odwołuje się do lepszej przeszłości, kiedy Bobrek był „bogatą”i „najlepszą
dzielnicą”, pożądanym miejscem zamieszkania.„Tu było czysto, tu był porządek, ta dzielnica
kiedyś była najbogatszą dzielnicą w Bytomiu”22
 – twierdzi bytomski radny z Bobrka,
a inna mieszkanka dzielnicy dodaje:„A dawniej to wszystko było,pięknie było,przedszkola
były, fontanny były, koncerty, kino było, wszystko było”23
. Znamienne jest, ale nie tylko
wśród mieszkańców Bobrka,lecz wszystkich dzielnic Bytomia bez wyjątku,duże poczucie
odrębności i przywiązania do dzielnicy, co ujawnia się w sposobie mówienia o centrum
miasta i poszczególnych osiedlach traktowanych niemal jak osobne miejscowości.
21
	 Wywiad, rozmówca: pani Eugenia, 78 lat, Bytom, 21.04.2013.
22
	 Wywiad, rozmówca: Mirosław P., radny Bytomia, Bytom, 21.04.2013.
23
	 Wywiad, rozmówca: pani Krystyna, 72 lata, Bytom, 16.04.2013.
Journal of Urban Ethnology 13/2015108
Żadna z tych dzielnic nie ma też takiego jakby przypisania do Bytomia, bo nikt z tych
dzielnic nie powie,że on mieszka w Bytomiu,tylko on mieszka na Bobrku.[Jak] on jedzie,
to nie powie »do centrum Bytomia«, tylko »do Bytomia«. Oni się czują odrębnym, może
nie miastem, ale czują się odrębni od tego centrum Bytomia24
.
Pani Krystyna,mieszkanka Bobrka,mówi:„[...] chociaż urodziłam się w Bytomiu,ale
tu już jestem przyzwyczajona przez tyle lat.Na Bobrku mi się dobrze mieszkało i mieszka
nadal, moi sąsiedzi to są dobrzy ludzie...”25
. Za Bytom uważa się stare centrum miasta,
ewentualnie wraz z Rozbarkiem. Poczuciu odrębności sprzyja faktyczna geograficzna
izolacja poszczególnych dzielnic, które zwykle nie przechodzą płynnie jedna w drugą,
lecz są pooddzielane pasami zieleni,lasu,torów,tras szybkiego ruchu itp.Bobrek w latach
90. doczekał się nawet rady dzielnicy, która jednak szybko upadła.
Trauma i konsekwencje restrukturyzacji ekonomicznej
Problem restrukturyzacji nie ogranicza się jedynie do lat 90.i nie rozwiewa się wraz
z końcem tej burzliwej dekady.Liczba zatrudnionych osób w górnictwie węgla kamiennego
spadła w Polsce w latach 1990-2006 o ponad 264 tys.pracowników,natomiast Górniczy
Pakiet Socjalny,Hutniczy Pakiet Socjalny i różnorodność osłon socjalnych,kredytów oraz
inne formy pomocy okazały się niewystarczające26
. W stosunkowo najlepszej sytuacji są
obecnie osoby,które wówczas osiągnęły odpowiedni wiek,by nabyć prawo do wcześniejszej
emerytury.Dziś częstokroć utrzymują z tych emerytur dorosłe dzieci i całe rodziny.Około
2000 roku blisko 200 tys. mieszkańców województwa śląskiego – głównie miejscowości
zależnych wcześniej od wielkich zakładów przemysłowych – dotkniętych było biedą na
poziomie biologicznym, tzn. że zmarliby z głodu i chłodu bez pomocy społecznej. Dalsze
półtora miliona żyło na poziomie minimum socjalnego. W 2002 i 2003 roku kryzys
bezrobocia osiągnął apogeum – bez pracy zostało około 25% mieszkańców Bytomia (dla
porównania: „normalna”stopa bezrobocia dla większych miast powinna się utrzymywać
na poziomie 3-4%)27
.W 2010 roku Bytom i podregion bytomski nadal osiągały najwyższą
stopę bezrobocia spośród dużych i średnich miast województwa śląskiego. Spośród bezrobotnych
bytomian 25% nie ma pracy dłużej niż dwa lata, co oznacza istotne obniżenie
szansy na powtórne zatrudnienie28
.W badaniach wykazano również,że na obszarze Śląska
1/3 wszystkich osób zakwalifikowanych do kategorii osób zagrożonych wykluczeniem
społecznym i ubóstwem,to osoby,które kształciły się i zdobywały umiejętności zawodowe,
24
	 Wywiad, rozmówca: pracownik socjalny MOPR na Bobrku, Bytom, 05.06.2014.
25
	 Wywiad, rozmówca: pani Krystyna, 72 lata, Bytom, 16.04.2013.
26
	 Wódź, Klimczak-Ziółek, 2013, s. 32.
27
	 Pawlica, 2011, s. 16.
28
	Ibidem.
„Witamy na Bobrku!”, czyli zmiana i trwanie bytomskiej kolonii robotniczej 109
jako robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy29
.W sytuacji bezrobocia istotnym uzupełnieniem
budżetów domowych jest praca w szarej strefie, prace sezonowe i dorywcze – na
obszarze województwa śląskiego ok. 1/3 badanych przyznaje, że pomaga sobie w ten
sposób, jednak domniemywa się, że liczba ta jest większa30
. W środowisku osób trwale
bezrobotnych i w dzielnicach, takich jak Bobrek, praca w szarej i czarnej strefie uważana
jest nie tylko za moralnie dopuszczalną, ale wręcz za przykład zaradności życiowej31
.
Długotrwałe bezrobocie ma swoje rozliczne konsekwencje – indywidualne i spo-
łeczne – w postaci m.in.obniżenia standardu życia,w skrajnych przypadkach nędzy,izolacji
społecznej, ograniczenia lub zaprzestania aktywności kulturalnej i politycznej, poczucie
bezsilności, apatii, często też alkoholizmu. Bezrobotni rodzice mają z kolei zły wpływ na
dzieci, które – chcąc nie chcąc – często dziedziczą ich los i powielają błędy32
. Jeśli wziąć
pod uwagę, że sąsiedztwo, w którym mieszka wiele osób dotkniętych tym problemem,
dodatkowo wpływa na utrwalanie się złych wzorców, można mówić o lokalnej kulturze
ubóstwa33
.Wykonywany zawód jest częścią tożsamości,miejsce pracy i współpracownicy
są istotnym elementem życia człowieka,wpływającym na jego samopoczucie,samoocenę,
indywidualny rozwój, ilość i jakość kontaktów społecznych. W społeczeństwie, w którym
praca zawodowa na pełny etat stanowi wartość niemal autoteliczną, bezrobocie
jest odczuwane wyjątkowo dotkliwie i rani poczucie godności. Bezrobocie oznacza dziś
jednak przede wszystkim izolację od konsumpcji, która jest podstawową działalnością
człowieka społeczeństw rozwiniętych. Konsumpcja różnego rodzaju dóbr jest główną
formą uczestniczenia w społeczeństwie,kulturze – wokół zarabiania i wydawania pieniędzy
organizujemy znaczną część życia34
. Człowiek, który nie konsumuje, jest niewidzialny,
upośledzony. W przypadku dzielnicy po-górniczej i po-hutniczej takie zjawisko jest
tym bardziej bolesne i dotkliwe, że jeszcze niedawno, będąc kolonią robotniczą „klasy
przodującej”cieszyła się wszakże uznaniem i szacunkiem,jako ostoja tradycyjnie „śląskiej
pracowitości” i śląskiego etosu pracy. O ile jeszcze niedawno „wszyscy pracowali” i „nie
do pomyślenia”było, żeby dorosła zdrowa osoba, zwłaszcza mężczyzna, była bezrobotna,
o tyle dziś obserwuje się postępujące przyzwolenie na prowadzenie życia na zasiłku
a dzielnica stereotypowo pracowitych i ciężko pracujących (oraz często dobrze zarabiających)
ludzi stała się dzielnicą bezrobotnych.Trudno o bardziej spektakularny i równie
bolesny upadek w hierarchii i opinii społecznej. O szoku po zamknięciu huty w 1994
roku opowiada m.in. pan Wacław:
29
	 Tyburska, Wajler, Miszczuk-Wereszczyńska 2009, s. 43.
30
	 Ibidem, s. 35.
31
	 Hrebenda 1992, s. 65.
32
	 Ziomek 2000, s.10.
33
	 Rakowski 2009, s. 12.
34
	 Palska 2009, s. 148.
Journal of Urban Ethnology 13/2015110
[...] potem dopiero zaczęło się tak, że dobrzy, normalni ludzie zaczęli tracić pracę. Jak
to można było go zwolnić? Przecież on dobrze pracował... W naszym pojęciu to, to...
Człowiek dobrze swoje obowiązki wykonywał i nagle zostaje bez pracy! Mam kolegę ze
szkoły, który pracował na hucie, był tam jakimś gońcem czy czymś i stracił też pracę, i do
dzisiaj jest bezrobotny, już się faktycznie stoczył, można powiedzieć. Łazi po śmietnikach
i zbiera puszki. Ale on też alkoholem zawinił, bo dużo, bez przerwy...35
.
Istotą tej wypowiedzi jest szok sprowadzający się do stwierdzenia,że ktoś,kto dobrze
pracował,zostawał nagle,„bez powodu”,zwolniony.Podobna sytuacja dla ludzi żyjących od
pokoleń z (zazwyczaj) sumiennej, ciężkiej pracy w hucie lub kopalni była trudna do zrozumienia
a mechanizmy rynkowe wydawały się czymś abstrakcyjnym.Wstrząs potęgował
fakt, że wraz z zakładem pracy upadła cała organizacja życia pracowników hut i kopalń
oraz ich rodzin. W sytuacji, gdy zakład pracy przydzielał i dbał o mieszkania, dostarczał
węgiel na zimę, zapewniał rozrywkę, oprawę świąt, wczasy, kolonie dla dzieci, żłobki,
przedszkola, opiekę socjalną itp., bez dużej przesady można stwierdzić, że mieszkańcom
Bobrka równocześnie zburzono hutę i życie. Bobrek przytulony był do huty, znajdującej
się tuż za ogrodzeniem, budynki i kominy wznosiły się więc bezpośrednio nad osiedlem
mieszkalnym. Starsza mieszkanka Bobrka wspomina ze śmiechem, że znajomi, którzy
przyjechali kiedyś na Bobrek z północnej Polski,dziwili się: „Jak ci Ś. tu mogą mieszkać?
Tu jest plac zabaw,a tu kuminy!Takie wielkie!”36
.Mimo to dodaje,że:„[syn] jak przyjeżdża,
to jemu się chce płakać, jak on widzi ta huta, on mówi, że »Mamo, ja niedawno jeszcze
tu jeździł,robił na piecach,a teraz takie ruiny!«”.Dezorganizacja życia całej społeczności
i „osierocenie”są dojmujące. Ogromna huta, górująca nad osiedlem niemal „od zawsze”,
leży w gruzach jak powalony kolos,ponure gruzowisko stało się placem zabaw dla dzieci,
od 20 lat stale przypominając swoim widokiem o nieobecności czegoś, co wydawało się
być potężne i niewzruszone. Biorąc pod uwagę wysoki, wręcz uprzywilejowany status
społeczny górnika i hutnika przed 1989 rokiem wrażenie katastrofy i degradacji w tej
sytuacji było wyjątkowo dotkliwe.
Był to „swoisty upadek z wysokiego konia całej grupy społecznej – grupy, która jeszcze
wczoraj była beniaminkiem systemu, arystokracją robotniczą, a dziś określa się ją często
mianem ludzi zbędnych [...], z którymi coś trzeba zrobić37
.
Poczucie krzywdy i niesprawiedliwości wywołane wyrzuceniem z pracy „choć
dobrze pracował”,wrażenie opuszczenia i zostawienia na pastwę losu,szok spowodowany
nagłą utratą poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji, bunt przeciw niechcianym, niezbyt
35
	 Wywiad, rozmówca: pan Wacław, 55 lat, Bytom, 20.04.2013.
36
	 Wywiad, rozmówca: pani Eugenia, 78 lat, Bytom, 21.04.2013.
37
	 Kolny, Maciejewski 2006, s. 41.
„Witamy na Bobrku!”, czyli zmiana i trwanie bytomskiej kolonii robotniczej 111
zrozumiałym zmianom,wreszcie zamknięcie w getcie wykluczenia na pewno nie pomogły
w poradzeniu sobie w tej kryzysowej sytuacji. Podobne zjawisko Piotr Sztompka nazwał
„traumą wielkiej zmiany”38
.W obliczu traumatycznych zmian ludzie wypracowują sobie
różne strategie,z których jednak duża cześć to strategie wyniszczające,nieprowadzące do
poprawy losu,jak bunt,wycofanie,uporczywe tkwienie przy dawnych przyzwyczajeniach,
nieadekwatnych do obecnej sytuacji39
.
Restrukturyzacja, w przypadku bytomskiej dzielnicy robotniczej, ma wymiar nie
tylko ekonomiczny, lecz dotyka całości funkcjonowania robotniczego osiedla, poczucia
tożsamości,więzów rodzinnych i szerszych – obejmujących lokalną społeczność.Szydercze:
„Witamy na Bobrku!”, które obcy przechodzień może czasem usłyszeć ze strony „murkowych
bywalców”, ale też dzieci w wieku szkolnym, ujawnia pokłady gniewu, wstydu,
frustracji oraz biernej zgody na przyczepioną już łatkę dzielnicy biedy i patologii. Nie
bez znaczenia jest przy tym krajobraz dzielnicy – niemy świadek i bohater drugiego tła
rozgrywającego się tu dramatu.Popadające w ruinę familoki to nie tylko budynki,krajobraz,
to „produkt społeczny,wynik procesów ekonomicznych,ideologicznych i symbolicznych”,
to „sposób widzenia,sposób komponowania i harmonizacji świata zewnętrznego w scenę
społecznych wydarzeń,wizualną jedność”40
.Krajobraz Bobrka tworzą budynki mieszkalne,
natomiast Aleksander Wallis stwierdził, iż „mieszkanie pełni najwięcej funkcji spośród
wszystkich przestrzeni społecznych”41
, jako takie, zajmuje więc niezwykle ważne miejsce
w życiu człowieka. Niski standard i pozycja w hierarchii dzielnic, brzydkie, zniszczone
domy mają wpływ na poważanie i status społeczny osób, które je zamieszkują. Niemożność
poprawienia stanu mieszkania ze względu na brak środków finansowych potęguje
poczucie bezsilności, upodlenia, marginalizacji. Spośród kolonii robotniczych Bobrek
wyróżnia się niezwykłą jednolitością zabytkowej zabudowy będąc bodaj największym
takim skupiskiem familoków, nie tylko w Bytomiu, ale i na całym obszarze. W ten sposób
Bobrek bardzo wyraźnie odróżnia się od innych części miasta, czasami nazywa się
tę dzielnicę skansenem. Bobrek nie przypomina jednak modnego obecnie, katowickiego
Nikiszowca, który doczekał się rewitalizacji i sławy. Na Bobrku kolejne familoki są co
jakiś czas wyburzane, gdyż ich stan zagraża życiu i zdrowiu ludzi, za przytwierdzeniem
oznaczeń „zabytek” nie poszły – niestety – pieniądze ani działania, które pomogłyby
w zachowaniu tego dziedzictwa.
Bobrek na początku XXI wieku. Perspektywy
Bobrek popada w ruinę ale trwa,żyjąc obecnie nadzieją na długo oczekiwane otwarcie
fabryki wełny mineralnej Petralama,pierwszej takiej inwestycji po 20 latach,powstającej
38
	 Rakowski 2009, s. 14-15.
39
	Ibidem.
40
	 Gnieciak 2013, s. 86.
41
	 Golka 2005, s. 163.
Journal of Urban Ethnology 13/2015112
na miejscu dawnej spalarni huty. Fabryka ma zatrudnić kilkaset osób, co dla dzielnicy
liczącej ok 4,5 tys. mieszkańców, to stosunkowo niedużo, zwłaszcza w porównaniu do
tysięcy ludzi zatrudnianych kiedyś przez hutę, lecz Petralama jest krokiem w kierunku
rozwoju,którego tu dawno nie było.Nawet Petralama nie będzie jednak w stanie uchronić
Bytomia i Bobrka przed dalszą degradacją i pogłębianiem się problemów społecznych,
jeśli zamknięta zostanie ostatnia kopalnia w mieście, która nadal zapewnia zatrudnienie
nawet kilkunastu tysiącom osób,pracującym nie tylko w samej kopalni,ale i w zakładach
powiązanych.Kopalnia „Bobrek-Centrum”jest ostatnim bastionem broniącym mieszkańców
przed utratą nie tylko pracy i środków do życia, lecz także tożsamości. Bytomianie
zgodnie przyznają, że Bytom bez kopalni to już nie będzie Bytom.
W granicach Bobrka funkcjonują obecnie przedszkole oraz dwie szkoły – podstawowa
i specjalna, oddział terenowy Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie, Dom
Dziennej Pomocy dla seniorów, świetlica środowiskowa przy szkole podstawowej, punkt
pocztowy,przychodnia lekarska,duży neoromański kościół katolicki wzniesiony w latach
1900-1902 oraz ruiny drewnianego kościółka ewangelickiego z 1932 roku42
. Kościółek
częściowo spłonął w tym roku, na krótko przed planowanym przeniesieniem go do
muzeum,prawdopodobnie w wyniku aktu wandalizmu43
.Niewiele natomiast jest sklepów,
brakuje restauracji,kawiarni,nie ma apteki,nie wspominając o instytucjach kulturalnych.
Podstawowe potrzeby zaspokaja „Biedronka”,uczęszczanym miejscem jest również skup
złomu. Pomimo tego Bobrek, ze swoją unikalną architekturą śląską i dużą ilością zieleni
jest niewątpliwie urokliwym, wręcz magnetycznym miejscem, choć obrósł już złą sławą
w opinii mieszkańców innych dzielnic i stał się medialnym dzieckiem do bicia. Według
wypowiedzi pracowniczki oddziału MOPR na Bobrku:
To jest już taka etykieta po prostu nałożona na Bobrek, że tu są ci z eksmisji, tu jest już
całkowita bieda.Nawet w telewizji można zobaczyć czasami,że jest jakaś sprawa dotycząca
na przykład centrum Bytomia a bardzo często, to znaczy nierzadko, zdarzało się, że tutaj
pokazywali widoki, z Bobrka, tak? A gdzie tu jest centrum Bytomia? Ale żeby pokazać,
biedę to przychodzą tutaj44
.
Dziennikarze nie oddają dzielnicy przysługi, tworząc reportaże i materiały telewizyjne
naświetlające z całą bezwzględnością ubóstwo i alkoholizm mieszkańców.Pomimo
tego, że Bobrek stał się dyżurnym miejscem do fotografowania oraz filmowania biedy,
rozkładu i patologii, dają się jednak nadal słyszeć głosy broniące tę dzielnicę Bytomia:
42
	 Krawczyk, Nadolski 2010, s. 4.
43
	 Smarkacze... 2014, s. 5.
44
	 Wywiad własny, rozmówca: pracownik socjalny MOPR na Bobrku, Bytom, 05.06.2014.
„Witamy na Bobrku!”, czyli zmiana i trwanie bytomskiej kolonii robotniczej 113
Jak ktoś do mnie przyjeżdża i mówi: pokaż mi Śląsk,to ja go biorę na przykład na Bobrek.
I co z tego,że tam jest co drugi narąbany na tym Bobrku,ale czuć tam klimat tego miejsca45
.
Zarejestrowano wypowiedzi, będące dowodem wiary w możliwość przetrwania
Bobrka:
Na przekór policji i dziennikarskim relacjom uparcie będę twierdził, że Bobrek ma jednak
klasę i charakter,jakich próżno szukać w innych dzielnicach.Bobrek pod skrzydłami kościoła
Świętej Rodziny nie umrze tak prędko, nawet jeśli rozsypie się część jego malowniczych
familoków46
.
Zmiana kulturowa w byłych dzielnicach robotniczych jest faktem dokonanym,wspominane
przez najstarszych mieszkańców zwyczaje i życie wspólnotowe również ulegną
przeobrażeniu a najmłodsze pokolenie nie pamięta już ani „starych dobry czasów” ani
cienia i dymów huty górującej nad osiedlem. Nowe pokolenie „Bobrkorzy” ma niewątpliwie
trudniejszy start niż dziadkowie i rodzice, których życiorysy były przewidywalne
i opatrzone usypiającą aktywność opieką zakładu – molocha i żywicielki.Jest to też jednak
pokolenie wolne od „kominowej nostalgii”oraz paraliżujących wspomnień dawnej chwały
i dostatku. Pracownicy Programu Aktywności Lokalnej zauważają efekty swoich starań
i stwierdzają,że „pomału ale jest coraz lepiej”.Trudno się jednak spodziewać spektakularnych,
pozytywnych zmian ludzkich postaw, dopóki nie zostaną rozwiązane podstawowe
problemy życia codziennego, jak np. przeciekający dach, brak łazienki i pękające mury.
Każdoroczne odkładanie koniecznych remontów i konserwacji zwiększa koszty ewentualnej
inwestycji i zmniejsza szansę na to, by przynajmniej część bobreckich familoków
doczekała się rewitalizacji zamiast wyburzenia. Rewitalizacja osiedla nie powinna też
ograniczyć się do „pucowania czerwonej cegły”,lecz stosunkowo łatwiej jest odnowić mury
niż społeczność. Z tym zjawiskiem zetknął się Nikiszowiec, który – choć odświeżony –
nadal boryka się z problemami społecznymi. Rewitalizacja zawsze niesie ze sobą ryzyko
zamienienia czegoś prawdziwego w palimpsest, skansen, lecz jeśli cepelizacja miałaby
być ceną, za jaką wyremontuje się mieszkańcom dachy nad głowami i pozwoli zachować
unikalny krajobraz dla przyszłych pokoleń, może jednak warto.
45
	 Dzienniak-Pulina 2013, s. 107.
46
	 Szołtysek 2007, s. 150.
Journal of Urban Ethnology 13/2015114
Bibliografia
Drabina J. (oprac. i red.) 2002, Bytom powojenny 1945-2002 we wspomnieniach i na fotografiach,
Towarzystwo Miłośników Bytomia, Bytom.
Drabina J. 2010, Historia Bytomia: od średniowiecza do współczesności 1123-2010, Towarzystwo
Miłośników Bytomia, Bytom.
Dragan W. 2012, Konsekwencje eksploatacji górniczej na obszarze Bytomia, [w:] Kantor-Pietraga I.,
Machowski R. (red.), Przemiany przestrzenne oraz społeczne Bytomia i jego centrum: studia
i materiały, Sosnowiec, s. 43-60.
Dzienniak-Pulina D. 2013, Fotograficzne reprezentacje badanych społeczności, [w:] Wódź K. (red.),
Zapomniane miejsca, zapomniani ludzie: restrukturyzacja ekonomiczna a zmiana kulturowa,
Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice, s. 110-132.
Dziewulski W. 1956, Bytom średniowieczny do końca XV wieku, [w:] Ryszka F. (red.), Dziewięć
wieków Bytomia. Szkice z dziejów miasta i ziemi bytomskiej,Wydawnictwo ”Śląsk”, Stalinogród
[Katowice], s. 13-47.
Gnieciak M.2013,Przestrzeń w narracjach osobistych i eksperckich,[w:] Wódź K.(red.),Zapomniane
miejsca,zapomniani ludzie:restrukturyzacja ekonomiczna a zmiana kulturowa,Wydawnictwo
„Śląsk”, Katowice, s. 85-109.
Golka M.2005,Przemiany polskiej ulicy,[w:] Jałowiecki B.,Andrzej M.,Szczepański M.S.(red.),
Przemiany miasta: wokół socjologii Aleksandra Wallisa, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”,
Warszawa, s. 159-167.
Hrebenda A. 1992, Życie codzienne bezrobotnych w regionie Górnego Śląska, [s.n.], Warszawa.
Jałowiecki B. 2010, Społeczne wytwarzanie przestrzeni, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”,
Warszawa.
Kolny B.,Maciejewski G.2006,Zagrożenie ubóstwem i wykluczeniem społecznym w wyniku restrukturyzacji
przemysłu węglowego w wojwództwie śląskim – mity i fakty: raport z badań,Instytut
Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa.
Krawczyk A. J., Nadolski P. 2010, Dzielnice Bytomia na starych pocztówkach i fotografiach, cz.
1 – Bobrek, Dąbrowa Miejska Górniki, Karb, Łagiewniki. Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowo-Usługowe
„ROCOCO”, Bytom.
Palska H.2009,Badania nad stylami życia. Z przeszłych i obecnych badań terenowych,[w:] Bogunia-Borowska
M. (red.), Barwy codzienności : analiza socjologiczna, Wydawnictwo Naukowe
„Scholar”, Warszawa, s. 143-155.
Pawlica B. 2011, Funkcjonowanie osób bezrobotnych na terenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego,
Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych im. ks. Emila Szramka, Tychy.
Rakowski T.2009,Łowcy,zbieracze,praktycy niemocy:etnografia człowieka zdegradowanego,Wydawnictwo
„Słowo/Obraz Terytoria”, Gdańsk.
Rybicki P. 1974, Przemiany miejskich społeczności lokalnych w Polsce: wprowadzenie do problemu,
[w:] Nowakowski S. (red.), Przemiany miejskich społeczności lokalnych w Polsce. Materiały
z II Ogólnopolskiej Konferencji Socjologów Miasta 30 XI–1 XII 1972,Polska Akademia Nauk.
Instytut Filozofii i Socjologii, Warszawa.
Smarkacze...2014, Smarkacze z zapałkami podpalili kościół, „Życie Bytomskie”, nr 38(2986),
22.09.2014, s. 5.
„Witamy na Bobrku!”, czyli zmiana i trwanie bytomskiej kolonii robotniczej 115
Szołtysek M. 2007, Górny Śląsk. Trzy Epoki/Gorny Ślonsk. Trzi Epoki, Wydawnictwo „Pascal”,
Bielsko-Biała.
Tyburska M.,Wajler J.,Miszczuk-Wereszczyńska M.2009,Wykluczenie społeczne w świetle badań
empirycznych, [w:] Miszczuk-Wereszyńska M. (red.), Diagnoza wykluczenia społecznego
w województwie śląskim jako pierwszy krok w planowaniu wsparcia dla osób marginalizowanych
społecznie: prezentacja kluczowych wyników badań, Krośnieńska Oficyna Wydawnicza,
Kraków – Krosno, s. 15-96.
Wódź K., Klimczak-Ziółek J. 2013, Wyzwania restrukturyzacji, [w:] Wódź K. (red.), Zapomniane
miejsca,zapomniani ludzie:restrukturyzacja ekonomiczna a zmiana kulturowa,Wydawnictwo
„Śląsk”, Katowice, s. 23-48.
Wódź K.2013,Wprowadzenie,[w:] Wódź K.(red.) Zapomniane miejsca,zapomniani ludzie:restrukturyzacja
ekonomiczna a zmiana kulturowa, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice, s. 7-10.
Ziomek A. 2000, Przeciwdziałanie bezrobociu w gminach regionu Górnego Śląska, Górnośląska
Wyższa Szkoła Handlowa, Katowice.
Źródła internetowe
Porozumienie zawarte pomiędzy stroną rządową a Międzyzwiązkowym Komitetem Protestacyjno-Strajkowym,
zakładowymi organizacjami związkowymi działającymi w Kompanii Węglowej S.A.
oraz Zarządami Spółki Restrukturyzacji Kopalń S.A., Kompanii Węglowej S.A.,Węglokoks S.A.
https://www.premier.gov.pl/porozumienie-rzadu-z-gornikami-opis-alternatywny.html,17.01.2015.
Journal of Urban Ethnology 13/2015116
Huta zapamiętana 117
Journal of Urban Ethnology 13/2015
PL ISSN 1429-0618
Janina Hajduk-Nijakowska
Instytut Polonistyki i Kulturoznawstwa
Uniwersytet Opolski
Huta zapamiętana.
Narracje wspomnieniowe o Hucie Małapanew w Ozimku
Abstract
Metallurgical settlements that had been springing up since 1754 nearby the Ozimek Steelworks in the
Opole region were mainly a source of workforce. The development of metallurgical industry in the valley
of the Mała Panew River was at the same time a process of progressing modernisation and urbanisation
of the region. The site of the steelworks – a national and ethnic borderland – was at the same time a place
symbolically seized throughout centuries. However, a violent demise of the steelworks in the 1990s marked
the beginning of painful changes for the inhabitants.
The author attempts to discover the experiences of people working at the steelworks, to recreate the “living
memories” of the steelworks’ history, of what it used to be and of what it is now for the people living there.
She finds some surviving traces of reflections and stories relating to this place to reveal how the metallurgical
tradition is revived and promoted nowadays. All this is possible thanks to the local enthusiasts that are the
genius loci of this place.
Key words: metallurgical settlements, “Małapanew” Steelworks, recollections
* * *
Osady hutnicze powstające od 1754 roku obok Huty w Ozimku na Opolszczyźnie służyły pozyskiwaniu
pracowników.Rozwój hutnictwa w dolinie rzeki Mała Panew to jednoczesny proces postępującej modernizacji
i urbanizacji regionu. Miejsce lokalizacji huty – pogranicze państwowe i etniczne – stanowiło jednocześnie
przestrzeń zawłaszczaną symbolicznie w toku dziejów. W latach 90. XX wieku nastąpił jednak gwałtowny
upadek huty, który zapoczątkował bolesne dla mieszkańców zmiany.
Autorka stara się poznać doświadczenia ludzi tam pracujących, odtworzyć „przeżywane w pamięci” dzieje
huty, czym była i jest ona dla ludzi żyjących w owej przestrzeni. Dociera do zachowanych śladów refleksji,
do narracji związanych z tym miejscem, by wykazać jak w teraźniejszości odzyskuje się i promuje hutniczą
tradycję. A dzieje się to głównie za sprawą lokalnych pasjonatów, którzy tworzą genius loci tego miejsca
Słowa kluczowe: osady hutnicze, huta „Małapanew”, narracje wspomnieniowe
Journal of Urban Ethnology 13/2015118
Data wpływu: 31.10.2014
Data akceptacji: 01.07.2015
Huta Małapanew w Ozimku na Opolszczyźnie jest najstarszym ośrodkiem hutniczym
w Polsce. Rozwijała się przez wieki, obrastała osiedlami hutniczymi w dolinie
rzeki Mała Panew, a z czasem powstało przy niej także miasto. W latach 80. XX wieku
huta zatrudniała ponad osiem tys. pracowników. Jednak w procesie transformacji ustrojowej
i restrukturyzacji przemysłu stopniowo poczęła chylić się ku upadkowi, a w 2002
roku oficjalnie postawiono hutę w stan upadłości. Obecnie funkcjonuje już resztkami sił,
zatrudnia zaledwie 500 pracowników,a osiedle hutnicze stało się sypialnią mieszkańców
pobliskiego Opola.
Celem artykułu jest rekonesans badawczy związany z funkcjonowaniem pamięci
o hucie,kultywowanej w społeczności lokalnej i współtworzącej emocjonalną,„przepracowywaną”wspólnotę
pamięci.Wstępne uporządkowanie pozyskanych opowieści wspomnieniowych,wspomaganych
aktywnością lokalnych pasjonatów i historyków amatorów oraz
odszukanych w archiwum rękopisów wspomnień byłych pracowników huty, odwołujące
się do teoretycznych założeń badania współczesnej kultury typu ludowego, uzasadnia,
zdaniem autorki,potrzebę rozwinięcia tego projektu i kontynuowania badań terenowych.
Rozwój osadnictwa hutniczego w dolinie Małej Panwi
W dniu 1 marca 1753 roku król Prus Fryderyk II Wielki – po zdobyciu Śląska
(w tzw. drugiej wojnie śląskiej), który wówczas należał do korony austriackiej – podpisał
rozporządzenie nakazujące rozpoczęcie budowy huty w lasach pomiędzy Krasiejowem
a Schodnią, zaledwie 3 mile od Opola.W dokumencie tym czytamy: „aby znajdujące się
w Górnośląskim lesie,pod zarządem Urzędu w Opolu,nad rzeką Mała Panew oraz innych
tamtejszych okolicach wokół Kluczborka, odkryte złoża rudy darniowej nie pozostały
bez pożytku”1
. Najstarsze wzmianki o kuźnicach na Górnym Śląsku sięgają jednak XIV
i początków XV wieku2
,a Walenty Roździeński już w 1612 roku w poemacie o hutnictwie
pt. Officina ferraria abo huta y warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego wymienił
też siedem „najsławniejszych szląskich kuźnic” nad Małą Panwią, które nazywano
„małpadewskimi” („Wszakoż w księstwie opolskiem nad te wszytkie szląskie kuźnice
najsławniejsze już są małpadewskie”3
).
1
	 Juros 2010, s. 34.
2
	 Zob. Kwak 1980, s. 5; Juros 2012, s. 10-15.
3
	 Roździeński 1936, s. 38.
Huta zapamiętana 119
Królewska Huta Malapane powstała na miejscu młyna wodnego należącego do
chłopa o nazwisku Ozimek,które to nazwisko zostało już na stałe skojarzone z tym miejscem
i przetrwało w obiegu potocznym. Jak wykazał językoznawca ks. Piotr Gołąb, nie
tylko mieszkańcy,ale i osadnicy mówili po prostu,że idą „na Ozimek”4
,stąd i rozwijające
się z czasem wokół huty osiedle, jak i samo miasteczko, nazwano Ozimkiem.
Oczywiście, królowi Prus Fryderykowi II zależało na silnym połączeniu Śląska
z Prusami i wytwarzaniu na miejscu materiałów wojennych (głównie amunicji, a później
też armat), wszak walki z Habsburgami o Śląsk jeszcze się nie zakończyły. Wykonanie
tego zadania nie było proste,przede wszystkim trzeba było „ściągnąć”specjalistów do pracy
w hucie i dlatego rozpoczęto zakładanie osad robotniczych. Według Konrada Mientusa
wyglądało to następująco:
Zabudowania młyna zostały rozebrane i we wsi Schodnia na królewski rozkaz odbudowane.
Plan budowy przewidywał dwa wielkie piece i jeden piec do fryzowania. Dookoła
były jednak wielkie lasy, bagna i daleko do siedlisk ludzkich. Wtedy król zadecydował
wysłać swoich żołnierzy z Brzegu i Oławy, którzy potrafili pracować jako cieśle i murarze.
Odniosło to widać skutek, skoro w sierpniu 1754 roku zapalono tu pierwszy wysoki piec5
.
Nabór do pracy w hucie obejmował cały Górny Śląsk, ziemie niemieckie i czeskie.
Pierwszą oficjalną kolonię dla robotników huty, jak podaje ks. Gołąb, założono w 1769
roku koło miejscowości Schodnia, a nazwano ją Hüttendorf. „Wśród ludności polskiej
nazwa niemiecka się nie przyjęła wcale – najlepszy znak,że [nazwa] polska istniała przed
powstaniem kolonii”6
.
Daleko w lesie szczedrzykowskim tkwią Niwki, przez Niemców w r. 1770 założona kolonia
[...] przez nich Tempelhof nazwana; ludność polska okolicy nie używała nigdy nazwy
niemieckiej, choć ją znała – dopowiada ks. Gołąb7
.
Stopniowo powstawały kolejne osiedla dla pracowników.Hrabia Friedrich Wilhelm
von Reden, nadzorujący rozwój huty, przygotował projekt budowy takich osiedli.
Każdej rodzinie planowano przydzielić morgę ziemi miary wrocławskiej na założenie ogrodu
warzywnego.W 1781 roku król wydał zezwolenie na założenie kolonii robotniczej i przyznał
na ten cel specjalny fundusz, z którego na budowę domu rodzinnego miało przypaść 70
4
	 Gołąb 1929, s. 26-29. Warto w przywołanym tekście zwrócić uwagę na opis robotników podążających do
huty pieszo lub na rowerach.
5
	 Mientus 2004, s. 3.
6
	 Gołąb 1938, s. 3.
7
	 Ibidem, s. 6.
Journal of Urban Ethnology 13/2015120
talarów, a dwurodzinnego 140 talarów. Do budowy domków pozwolił także użyć drewna
z lasów państwowych.Miejsce pod zabudowę wytyczono wzdłuż drogi z Ozimka do Jedlic,
niedaleko jedlickiej huty. Kolonię nazwano Antoniów8
.
Zamieszkali w niej głównie koloniści z Niemiec, a także z Austrii, Czech i z ziem
polskich Jednak, jak podaje Konrad Mientus:
[...] 8 lutego 1782 roku było dopiero 20 kolonistów, 40 dopiero w 1787 r. Zajmowali się
wyrębem drzewa,29 pracowało w hucie,żeby zapewnić jej regularny dopływ węgla drzewnego.Kolonistom
wyznaczono roczny limit – 200 sążni,jakie musieli hucie dostarczyć.Za
wierność hucie i wydajną pracę, zwolnieni byli od pełnienia służby wojskowej, nie musieli
przyjmować wojska na kwaterę i nie musieli płacić podatku. Każda rodzina też otrzymała
po 2 morgi pola ornego i 1 morgę łąki na własny użytek9
.
Pamięć o tym mocno utrwaliła się w przekazach rodzinnych, skoro w 2009 roku
emerytowany hutnik tak oto mówił o tamtych o dawnych czasach:
U nas na wsi dawniej życie było inne.Teraz mało kto uprawia pole.Kiedyś część robotników
Huty Małapanew,która mieszkała na wsi dostawała ziemię do uprawy.Przywiązywała ona
pracowników do huty i przyczyniała się do tego,że z czasem wykształcił się typ pracownika,
którego można nazwać taki robotnik-rolnik.Choć babka się kiedyś żaliła,że uprawą ziemi
zajmuje się głównie ona i dzieci10
.
W 1819 roku mieszkało w Antoniowie już 208 osób. Wśród osadników sprowadzonych
do pracy w hucie byli także Holendrzy, a nawet Anglicy i Szkoci11
. Prócz nielicznych
specjalistów do wytopu żelaza w hucie zatrudniano głównie ludność miejscową,
bo czynność ta nie wymagała specjalnego przygotowania. Mieszkańcy okolicznych wsi
zajęli się również dowozem do huty rudy darniowej, a w lasach wypalali węgiel drzewny.
Wszystkie te działania w znaczący sposób zmieniły miejscowości w dolinie Małej Panwi.
Co więcej, aby zapewnić dostateczną ilość rąk do pracy w rozwijających się filiach huty,
zabiegano w Wyższym Urzędzie Górniczym we Wrocławiu o uwolnienie okolicznych
chłopów z poddaństwa.Urząd zgodził się w 1784 roku na wykupywanie chłopów z poddaństwa,ale
„pod warunkiem podjęcia przez nich pracy w hucie przy wyrębie i wypalaniu
węgla drzewnego”12
.
8
	 Kwak 1980, s. 14.
9
	 Mientus 2001, s. 23.
10
	 Borecka 2009, W. 2.
11
	 Zob. Juros 2012, s. 18.
12
	 Kwak 1980, s. 11.
Huta zapamiętana 121
Do roku 1859 surowiec do huty wożono trzema furmankami dwa razy w tygodniu z miejscowości
Schodnia i Krasiejów – twierdzi Józef Jonczyk (opierając się na notatkach swego
zmarłego ojca). Podobnie z wyrobami hutniczymi. Odlewy wożono wozami konnymi do
Opola, a stamtąd barkami do Szczecina13
.
Wszystkie drogi, które prowadziły do [...] huty Małapanew można by nazwać drogami
żelaznymi, bowiem po tych drogach ze wszystkich stron dowożono rudę darniową oraz
transportowano gotowe wyroby hutnicze.Stary szlak handlowy,którym kupcy przewozili
np. sól z Krakowa do Wrocławia – biegł przez las, leżący między Ozimkiem, Dańcem
i Dębską Kuźnią. To już prawie legendarny szlak, który się zwężył, albo już prawie
zniknął14
.
Napływ nowych osadników w 2 połowie XIX wieku (z Niemiec i Czech) zmienił
także strukturę wyznaniową ludności mieszkającej wokół huty; z czasem ewangelicy
stanowili już liczną grupę wiernych, co doprowadziło do utworzenia w 1768 roku
w Ozimku parafii ewangelickiej, a w 1821 roku wybudowano tam kościół ewangelicki.
Rozwój osadnictwa wokół huty wpłynął na rozwój cywilizacyjny regionu. W połowie
XIX wieku przystąpiono do budowy linii kolejowej z Opola do Tarnowskich Gór, skąd
miała być dowożona wysokowartościowa ruda żelaza. Linia ta miała przebiegać przez
Szczedrzyk, ale „mieszkańcy sprzeciwili się temu, mówiąc: my nie chcemy, żeby takie diobelstwo
tu jechało, smrodziło i nasze bydło nam straszyło. Kolej żelazną wybudowano, ale
poprowadzono ją przez Dębską Kuźnię a nie przez Szczedrzyk”15
.Uroczyste otwarcie linii
kolejowej odbyło się 28 stycznia 1852 roku.Obok torów poprowadzono linię telegrafu(!).
Z kolei po I wojnie światowej z inicjatywy kierownictwa huty sfinansowano elektryfikację
wszystkich wsi przylegających do rzeki Mała Panew.
Rozwój hutnictwa w XIX wieku, rozbudowa i modernizacja Królewskiej Huty
Malapane i jej filii w dolinie rzeki, powstawanie hut prywatnych z małymi okalającymi
je koloniami i osadami dla robotników,współcześnie pieczołowicie zinwentaryzował Józef
Tomasz Juros,który – przemierzając tereny dawnego zagłębia hutniczego – stwierdził,nie
bez żalu,że jedynie Huta Małapanew w Ozimku pozostała symbolem rozwoju hutnictwa
w dolinie Małej Panwi:
Poza hutą w Zawadzkiem i fabryką w Osowcu,nic już nie potwierdza istniejącego tu kiedyś
potężnego zagłębia hutniczego. Nie ma śladu po piecach w Dobrodzieniu i Poliwodzie.
W gminie Kolonowskie tylko najstarsi mieszkańcy potrafią jeszcze odtworzyć lokalizację
hut Renarda, Kowolowskiej i Kolonowskiej. Na Rogolowcu już tylko najbaczniejsze oko
13
	 A 622, vol. 25, J. Jonczyk.
14
	 Mientus 2001, s. 38.
15
	 Mientus 2001, s. 37.
Journal of Urban Ethnology 13/2015122
obserwatora dostrzeże resztki zapory, która kiedyś napędzała koła wodne tamtejszej huty.
O hutnictwie Kielczy i Żędowic, na terenie gminy Zawadzkie dawno już zapomniano16
.
Dzisiaj dawne kolonie i osady robotnicze wybudowane w pobliżu Huty Malapane
i jej filii,to wsie wokół Ozimka,często z nowymi już mieszkańcami: Daniec,Biestrzynnik,
Chobie, Jedlice (robotnicze osiedle powstało w 1775 roku), Krzyżowa Dolina, Dylaki,
Niwki,Mnichus,Spórok, Dębska Kuźnia (w której w 1783 roku wybudowano filię huty).
Architekt, analizując współcześnie zabudowę osiedli hutniczych w dolinie Małej Panwi,
sformułował następujący wniosek:
Tylko te miejscowości, w których po przełomie technologicznym utrzymano produkcję
przemysłową stały się ośrodkami miejskimi (Kalety, Zawadzkie, Kolonowskie, Ozimek).
Wszystkie pozostałe miejscowości położone nad Małą Panwią mają status wsi.Zatrzymuje
się tu niejako czas. Z powodu braku źródeł utrzymania innych niż przemysł, na wsiach
nie wyburza się starej zabudowy, ale próbuje się ją wykorzystać jak najdłużej. Od tego
czasu małopanewski krajobraz pozostaje prawie niezmieniony.Dopiero w ostatnich latach
obserwuje się istotne zmiany krajobrazu, związane głównie z zabudową mieszkaniowa
i rekreacyjną17
.
Wyjątkiem jest Krasiejów, najstarsza wieś w gminie, obok której w 1767 roku
powstała filia huty z piecem do produkcji broni, ale nie z tego powodu jest dzisiaj słynna
w świecie, a z odkrycia w tym miejscu w latach 80. XX wieku licznych szkieletów dinozaurów
i odtąd jest unikatową atrakcją turystyczną (ze Złotym Certyfikatem) z dwoma
muzeami paleontologicznymi i dużym Dinoparkiem.
Huta zapamiętana
Uwzględnienie współczynnika humanistycznego w interpretowaniu zjawisk społecznych,związanych
z funkcjonowaniem huty,wymaga przeanalizowania doświadczeń ludzi
tam pracujących, a żyjących w okolicznych osiedlach albo w całości „stworzonych”przez
hutę,albo w dawnych wsiach,z których rozwijająca się huta „wchłaniała”mieszkańców.Aby
poznać jak doświadczano tę rzeczywistość,czym była i jest ona dla ludzi żyjących w owej
przestrzeni,należy dotrzeć do zachowanych (zarejestrowanych) śladów refleksji,do narracji
związanych z interesującym nas miejscem, po prostu do ludzi, którzy – bezpośrednio lub
pośrednio – chcą coś zakomunikować. O najdawniejszych dziejach huty wiemy głównie
z przekazów ustnych (rodzinnych); zachowało się bowiem niewiele dokumentów.A ponieważ
miejsce lokalizacji huty – pogranicze państwowe i etniczne – stanowiło jednocześnie
przestrzeń zawłaszczaną symbolicznie w toku dziejów, co doprowadziło do celowego
16
	 Juros 2012, s. 36.
17
	 Żebracka-Prus 2010, s. 59.
Huta zapamiętana 123
niszczenia wielu materialnych śladów, dotarcie do informacji było utrudnione. Wiedza
i pamięć o hucie gromadzona była i nadal jest kultywowana głównie przez pasjonatów,
miłośników własnej małej ojczyzny.
Znaczący wpływ na utrwalenie w pamięci lokalnej wiedzy o dawnych hutach w dolinie
Małej Panwi ma przywoływany tu już Konrad Mientus, urodzony w Dańcu 23 maja
1926 roku. Jego ojciec Karol miał wprawdzie gospodarstwo rolne, ale pracował w formowni
Huty Malapane w Ozimku.Matka z rodu Adamców pracowała w gospodarstwie.
To dzięki niej i własnej starce wzrastał Mientus w kręgu języka i folkloru śląskiego. Gdy
miał 14 lat władze niemieckie skierowały go do pracy na lotnisku polowym w Izbicku,
skąd w kwietniu 1944 roku (na miesiąc przed ukończeniem 18 lat) wcielono go do Wehrmachtu
i wysłano na front zachodni.Po roku trafił do niewoli amerykańskiej i przebywał
w obozach jenieckich w Le Havre i w Chrebourgu na północy Francji, jak wielu innych
jego ziomków.Do rodzinnego Dańca wrócił w październiku 1946 roku.Wkrótce poszedł
w ślady ojca i rozpoczął pracę w Hucie Małapanew, ale nie został hutnikiem tylko strażakiem.
Pracował w hucie do 1981 roku.
Zauroczenie czasem minionym i zafascynowanie przeżytymi dniami wyzwoliło
w nim potrzebę udokumentowania niezwykłości własnej wsi i regionu oraz własnej huty.
Przez dziesiątki lat zbierał każdą najdrobniejszą informację, która mogłaby mu pomóc
w odtworzeniu historii, docierał do świadków minionych zdarzeń. Szperał po książkach,
starych czasopismach, zaglądał do parafialnych ksiąg, przepastnych szuflad kryjących
pożółkłe fotografie i listy.Jako strażak udokumentował też historię straży pożarnej w hucie
Małapanew18
.Zapalony historyk – amator,niezwykle dociekliwy,założył w rodzinnej wsi
Izbę regionalną, która dziś nosi jego imię. Swoją pracę wykonywał, jak sam wielokrotnie
mówił, z potrzeby serca. Potrafił też w wyjątkowy sposób opowiadać o historii tej ziemi,
a w prowadzonej Izbie potrafił stworzyć niepowtarzalny klimat. Zmarł w 2012 roku.
Konrad Mientus zainspirował,znacznie młodszego od siebie,Józefa Tomasza Jurosa
(lekarza z wykształcenia, ale jednocześnie syna hutnika, który przeszedł podobną drogę
życiową jak Mientus) do podjęcia pracy dokumentującej historię huty. Wpłynęła na
to także, co stwierdza sam Juros we wstępie do opublikowanej pracy, obietnica złożona
Hansowi i Walterowi Panitz’om,dawnym mieszkańcom kolonii hutniczej w Antoniowie,
od wielu lat mieszkającym w Niemczech, którzy
zgromadzili pokaźny zbiór pamiątek i dokumentów [...] Dotarli do dawnych mieszkańców
Ozimka i okolic. Systematycznie przeglądali niemieckie archiwa, muzea i biblioteki
w poszukiwaniu wszystkiego co wiązało się z historią Pruskiej Królewskiej Huty Malapane
w Ozimku19
.
18
	 Zob. Mientus 2001, s. 15.
19
	 Juros 2010, s. 6.
Journal of Urban Ethnology 13/2015124
Narracje wspomnieniowe o hucie
Rozwój hutnictwa w Dolinie Małej Panwi w sposób naturalny wytworzył rodzinne
tradycje zawodu hutnika. Większość młodych ludzi wiedziała, że ich przyszły los związany
jest z hutą.
Tu już w dawnych, odległych latach, syn czy wnuk przynosił ojcu lub dziadkowi obiad
na miejsce pracy; zapoznawał się już z żelazem. Później powstały szkoły, które młodzież
tutejszą przygotowywały do tego hutniczego zawodu20
.
Od dziecka wiedziałem, że w przyszłości będę pracował w hucie. Po części dlatego, że
hutnikiem był mój ojciec i dziadek, po części bo takie były czasy. Właściwie tylko huta
dawała porządne zatrudnienie i przyzwoite pieniądze,aby utrzymać rodzinę.Moja rodzina
mieszkała na tych ziemiach od zawsze.Jesteśmy tutejsi,nie przyjezdni.Mój dziadek zginął
na wojnie [I wojnie światowej], tata miał wtedy 12 lat. Babcia po raz drugi wyszła za mąż,
ten dziadek pracował w hucie na początku jako dostarczyciel drewna, potem udało mu się
dostać posadę w Hucie Małapanew.A mój ojciec zaczynał karierę jako formierz na formowni
[...] Źle mi w hucie nigdy nie było.I w czasie nauki i w późniejszym okresie,gdy już byłem
dorosły i zatrudniony na pełny etat.Teraz nie pracuję już w hucie.Po ogłoszeniu upadłości
i utworzeniu spółek wszystko się zmieniło.Jednak dobrze wspominam ten okres.Porządna
robota była, ale na akord. Czasem trzeba było naprawdę się namęczyć A co dopiero jak
było we wcześniejszych latach. Ojciec mi kiedyś trochę opowiadał, jak żył jeszcze. I jemu
pewnie też opowiadał jego ojczym. Zawód hutnika, to trudna i niebezpieczna praca21
.
Mój dziadek pracował w hucie jako kowal,mój ojciec jako formierz 32 lata do 1921 roku,ale
z powodu przejścia do Polskich Związków Metalowców, został zwolniony. Ja rozpocząłem
w 1918 roku jako uczeń ślusarski w Hucie Małapanew...[...] pracowałem w hucie aż do końca
1968 roku,kiedy poszedłem na emeryturę.W hucie pracuje [moich] dwóch synów i córka22
.
O tych rodzinnych korzeniach zawodu hutnika opowiadali również pracownicy
huty, przybyli do Ozimka po II wojnie światowej:
Z ojca na syna wszyscy tu pracowali,starali się pracować w hucie,dlatego były tu budowane
domy, by były dla ludzi. [...] Jak ja już przyszedłem do huty, to bardzo szybko się zżyłem
z tymi „tubylcami”, nazwijmy to tak i bardzo dobrze nam stosunki się układały. Trzeba
przyznać, że ci ludzie oni byli gruntownie przygotowani jako pracownicy w hucie. Nie
kończyli żadnej szkoły, ale jak skończyli podstawówkę, to szli do huty jako uczeń, na sześć
20
	 Mientus 2004, s. 34.
21
	 Borecka 2009, W. 2.
22
	 A 622, vol. 26 Wawrzyn Klimoszek.
Huta zapamiętana 125
godzin,nie pracowali,przyglądali się,zaglądali itd.itd.i z biegiem czasu wykonywali coraz
bardziej skomplikowane prace. I dlatego oni byli gruntownie przeszkoleni, oni wiedzieli
w ciemno, co należy zrobić, bo brali to doświadczenie od swoich, a kto najlepiej uczy?
Nawet nie ten nauczyciel, ale ojciec, brat...23
.
Z czasem jednak – a były to już lata 70.XX wieku – niektórzy młodzi ludzie buntowali
się przeciwko wiązaniu ich życia z hutą.Bywało,że jeśli nawet skończyli technikum hutnicze,
to szli na studia niezwiązane z tym zawodem24
. Albo jeszcze wcześniej uciekali do Opola:
Nie chciałem w hucie pracować. To jest dla mnie jakiś obóz pracy. To naprawdę było
porażające: ten megafon,śmieszny facet mówiący takim specyficznym głosikiem [naśladuje
komunikat płynący z głośnika] W naszej hucie dzisiaj odlaliśmy... A tu tłum się wytacza
o 14.30 z huty, idą i idą, końca ni ma25
.
Pamięć o hucie kultywowano w rodzinie,a silne powiązanie huty z sytuacją polityczną
regionu przesądzało o sposobie jej postrzegania, interpretowania i pamiętania. Stąd nic
dziwnego, że wielu późniejszych pracowników huty niewiele potrafiło powiedzieć o jej
przedwojennych dziejach.Niezastąpiony jest tu wspomniany już Konrad Mientus,który
podaje, że na front pierwszej wojny światowej wyruszyło 30% załogi, zatrudniano więc
w hucie nawet młode kobiety oraz przestawiono produkcję:
Huta Małapanew, która na początku istnienia odlewała armaty i kule armatnie, produkowała
także maszyny parowe,mosty,piece,kotły,tygle,pompy wodne,walce młyńskie,walce
drogowe i sprzęt rolniczy. Później tu ruszyła produkcja dla kolejnictwa, kopalń, przemysłu
cementowego, okrętownictwa. Każdorazowo podczas wojny przemieniała się w potężną
zbrojownię. Po II wojnie światowej jeszcze długo taką zbrojownią pozostała26
.
Wybuch wojny w 1914 roku nasilił niepokój wśród ludności Ozimka. Jak podaje
Józef T. Juros:
Bliskość rosyjskiej granicy,odgłosy armat z okolic Częstochowy wywoływały plotki i panikę
wśród ludności.Już w październiku dotarły pierwsze informacje o poległych.[...] W latach
1914-1918 działania wojenne pochłonęły 159 ofiar z Ozimka i okolicznych wiosek,w większości
pracowników Królewskiej Huty Malapane27
.
23
	 Hajduk-Nijakowska 2014, W. 1.
24
	 Syn mojego rozmówcy (W. 1) skończył prawo i dzisiaj jest adwokatem.
25
	 Hajduk-Nijakowska 2014, W. 3.
26
	 Mientus 2004, s. 33.
27
	 Juros 2010, s. 185.
Journal of Urban Ethnology 13/2015126
Sytuacja pogorszyła się jeszcze w czasie powstań śląskich, które pogłębiły kryzys
w hucie28
. „W walkach brało udział 42 powstańców z Antoniowa – wspomina Michał
Sycha – Walczyłem z bronią w ręku o Ozimek, Grodziec, Myślinę, Dobrodzień, Staniszcze,Spórok
i Kadłub Strzelecki”29
.Jednak wielu walczących w powstaniach w obawie
przed represjami musiało po ostatecznym ustaleniu granicy w 1922 roku – pozostać „po
polskiej stronie” Górnego Śląska. Przywołany przed chwilą Michał Sycha podjął pracę
w Chorzowie w Hucie Kościuszko. Niewielu żyjących jeszcze wnuków tamtego wojennego
pokolenia pamięta ową traumatyczną historię dziadków. Wymownym, choć już
zatartym śladem tamtych wydarzeń,był pomnik poległych w pierwszej wojnie światowej
z wyrytymi nazwiskami poległych, zburzony w 1945 roku.
Z kolei militaryzacja III Rzeszy, a także ZSRR (wszak J. Jonczyk wspomina, że
po kryzysie z końca lat 20., gdy redukowano załogę w hucie, „sytuacja uległa poprawie
dopiero w 1933 roku, kiedy ZSRR złożyło zamówienie na 10 tysięcy sztuk kół do gąsienic
traktorów30
przyspieszono rozbudowę huty, nastawionej odtąd głównie na przemysł
zbrojeniowy, z czym wiązały się nasilające się działania nazistów31
. Nadeszła kolejna
wojna, o początku której świadczyły liczne samoloty przelatujące 1 września 1939 roku
nad Ozimkiem oraz kolumny przemieszczających się wojsk w stronę Polski.
Już 8 września pierwsi jeńcy przemaszerowali przez Ozimek do obozów na terenie Niemiec.
Wkrótce jeńcy zatrudniani byli do najcięższych prac w hucie.Kilka miesięcy później polscy
jeńcy wojenni pracowali także na terenie gminy przy budowie dróg32
.
Wśród polskich jeńców wojennych był Władysław Korszla, który 2 października
1940 roku z obozu w Łambinowicach trafił do Huty w Ozimku.
Mieszkaliśmy w drewnianych barakach po 16 osób, spaliśmy na piętrowych pryczach
drewnianych. Początkowo pracowaliśmy 9 godzin, a później 10 godzin, a od 1943 roku
pracowaliśmy po 12 godzin dziennie,w tym okresie tylko 2 niedziele w miesiącu były wolne.
[...] W lagrze wyżywienie było bardzo złe, szczególnie w ostatnim okresie całodobowe
racje żywności zjadałem na jeden raz [...] Czasami miejscowi ludzie przynosili i podawali
ukradkiem chleb33
.
28
	 Walki o Hutę w Ozimku 3 maja 1921 roku. Por. Hawranek 1982, s. 368.
29
	 A 622, vol. 26 M. Sycha.
30
	 A 622, vol. 26 J. Jonczyk.
31
	W Ozimku utworzono komórkę NSDAP, zmieniano nazwiska i nazwy miejscowe polskobrzmiące, np.
Szczedrzyk zmieniono na Hitlersee.
32
	 Juros 2010, s. 200.
33
	 A 622, vol. 26 W. Korszla. W relacji podaje nazwiska jeńców, którzy razem z nim trafili do huty. Po wojnie
został w Ozimku i pracował w hucie do emerytury w 1977 roku.
Huta zapamiętana 127
Z czasem zaczęli do huty napływać jeńcy innych narodowości,a od 1942 roku także
jeńcy radzieccy:
Obozowali na terenie zakładu pomiędzy kościołem i remizą strażacką w barakach za drutem
kolczastym.Było ich pod koniec wojny około 500.Był też obóz [...] dla jeńców francuskich,
też ich było około 500. Jeszcze był obóz dla pracowników przymusowej pracy. To były
baraki po koszarach [...]. Tu było około 700 ludzi cywilnych zatrudnionych przymusowo
w hucie. Byli to najczęściej Polacy, ale też Ukraińcy i inne narodowości.Te baraki stały też
przy remizie strażackiej na zachód od huty, dziś to wszystko przykryła hałda34
.
W czasie wojny w pobliżu Ozimka znajdował się również w Jedlicach obóz żydowski,
z którego codziennie doprowadzano więźniów do pracy.
Z relacji świadków wiadomo, że w okresie od jesieni 1942 r. robotnicy przymusowi byli
codziennie do huty w Ozimku, z Jedlic drogą przez Antoniów. Wiadomo też z relacji
mieszkańców o przypadkach dostarczania zgłodniałym Żydom ziemniaków i chleba.Liczba
więźniów żydowskich wynosiła około 100 [...]. Ze źródeł holenderskich można wywnioskować,
że na terenie Ozimka przetrzymywani byli przede wszystkim Żydzi z Holandii35
.
Żydzi byli w Jedlicach, do Huty w produkcji nie byli zatrudnieni, tylko przy pracach
budowlanych – wspomina pracujący wtedy w hucie Jerzy Rudolf – mieli głód i biedni,
obdarci, bili ich, nad nimi w obozie był Wiescholek ze Szczedrzyka36
.
Kiedy zbliżał się front, Niemcy ewakuowali jeńców w pieszym marszu dalej na
Zachód. Robotnicy przymusowi starali się jednak na własną rękę dotrzeć do miejsc
rodzinnych. Niektórzy z nich jednak pozostali w Ozimku i związali się z hutą na wiele
lat37
. A oto relacja Ślązaka Józefa Jonczyka, który pracował w hucie od 1915 roku:
W sobotę 19 stycznia 1945 roku przepracowałem swoją ostatnią dniówkę.W niedzielę do
południa jeszcze pracowały wykończalnie. Tylko te dwa mosty przez rzekę – betonowy
obok hałdy wysadzono, a most drewniany przez rzekę niedaleko parku hutniczego pod-
palono – stały się ofiarami tej wojny. Od 21 do 25 stycznia w hucie nie było nikogo, ale już
w sobotę 26 stycznia 1945 roku, wojsko ruskie wzywało załogę huty, by podjęli pracę. Już
34
	 Mientus 2004, s. 13.
35
	 Juros 2010, s. 202. Tu także imienna lista Żydów, którzy zmarli lub zostali zamordowani w Ozimku.
36
	 A 622, vol. 26 J. Rudolf.
37
	Informacje na ten temat zebrał K. Mientus od Mariana Siudaja (ur. 1923), który pracował w hucie jako
robotnik przymusowy w latach 1941-1945, a po wojnie dalej pracował w Hucie Małapanew (Mientus
2004, s. 13). Cytowany tu już polski jeniec wojenny W. Korszla po wojnie został w Ozimku i dalej pracował
w hucie do przejścia na emerytę w1977 roku (A 622, vol. 26).
Journal of Urban Ethnology 13/2015128
w tę sobotę było nas 30, a w poniedziałek 28 stycznia ponad 200 osób. Parę dni później
huta produkowała wały korbowe dla silników samolotowych i czołgowych oraz gąsienice
dla czołgów.Codziennie odstawialiśmy 720 sztuk gąsienicowych członów.Wykonywaliśmy
tu także części zapasowe dla radzieckich baz remontowych38
.
To,że huta w 1945 roku nie uległa zniszczeniu,było wielkim szczęściem dla mieszkańców
osiedli hutniczych.Robotnicy otrzymali bowiem specjalne dokumenty wystawione
przez radziecką komendanturę wojenną w Ozimku, potwierdzające, że są pracownikami
huty i pracują na potrzeby frontu.Tym samym nie objęto ich deportacją i wysiedleniem do
prac przymusowych w głębi ZSRR,które trwały na Górnym Śląsku od stycznia do marca
1945 roku39
.Nic dziwnego,że Konrad Mientus często podkreślał:„to,że huta nie została
zniszczona podczas wojny i że od razu mężczyźni musieli podjąć tu pracę, uratowało nie
jednemu życie”40
. Ale nie uratowało to samej huty, bo gdy władze radzieckie w dniach
24 – 26 sierpnia 1945 roku przekazywały hutę władzom polskim,zakład był zrujnowany.
Wszystko zostało jako odszkodowania wojenne i jako zdobycz wojenna zdemontowane
i przetransportowane do ówczesnego Związku Radzieckiego [...] wysokonapięciowa sieć
elektryczna łącząca Proszowice z hutą w Ozimku też została zdemontowana.[...] W takich
warunkach pierwszy odlew mógł dopiero nastąpić 6 listopada 1945 r. Huta – ten dawny
zakład stali szlachetnej, potrzebowała lata całe, by wrócić do stanu ze stycznia 1945 r.41
.
Walcownia blachy cynkowej w Jedlicach już nie istniała. Ujęta w spisie jako «trofiejna»
została zdemontowana i wywieziono ją jako odszkodowanie wojenne do Związku Radzieckiego.Jedlice
do dziś nie mają połączenia kolejowego.Według żyjących jeszcze świadków,
maszyny i urządzenia walcowni transportowano w 1945 roku drogą na grubych belkach
do stacji kolejowej w Ozimku. Czołgi ciągnęły te «sanie». Na pewno po takiej wędrówce
te precyzyjne urządzenia być już przestały42
.
Po drugiej wojnie światowej huta zaczęła się szybko rozwijać,„byłem świadkiem tej
gigantycznej rozbudowy” – odnotowuje z dumą Konrad Mientus. Do huty trafiło wielu
„przesiedleńców” z terenów wschodnich II Rzeczypospolitej:
20 kwietnia 1945 roku przybyliśmy do miasta Opole na Dworzec Wschodni, tam rozładowaliśmy
się, każdy gdzie mógł. Na tak zwanych działkach ogrodniczych spaliśmy
38
	 Jończyk 1965, s. 4. Dalej podaje: „Do 20 sierpnia 1945 r. pracowałem przy remoncie silników pod kierunkiem
Armii Radzieckiej” (A 622, vol. 26).
39
	 Por. Węgrzyn 2014, s. 72-145.
40
	 Mientus 2004, s. 10.
41
	 Ibidem, s.10-11.
42
	 Ibidem, s. 14-15.
Huta zapamiętana 129
w altankach,a bydło przywiązane było do drzewek owocowych.PUR szukał dla nas locum.
Znaleziono miejscowość,która nazywała się Friedrichsgrätz [Grodziec].Dawni mieszkańcy
tej wioski w panice przed Rosjanami opuścili wieś.[...] Paru mieszkańców było,którzy nie
uciekli. [Po ukończeniu szkół] podjąłem pracę w Hucie Małapanew43
.
Babcia z dziadkiem byli wywiezieni z Kieleckiego na roboty do Niemiec, po wojnie, wracając
po robotach od bauera – babcia była w ciąży z tatą, on się urodził na terenie Niemiec
w Halle – wracając, byli z kieleckiego, ale tam wiadomo bida, a tutaj ziemie odzyskane,
kopalnie,huty,mieszkania dawali.Zostali tutaj [w Ozimku],w takim bloku poniemieckim,
w którym mieszkał mój ojciec, urodziła się jego siostra, później i ja mieszkałem w tym
mieszkaniu przez 20 lat, tylko że oni mieli wygódkę na podwórku, a ja już miałem dobudowaną
ubikację. Oni zatrudnili się w hucie, babcia pracowała jako kucharka w hucie [...],
a ojciec [...] poszedł do huty jako spawacz. Potem wyjechał na dwa lata na Kielecczyznę,
coś go tam ciągnęło,poznał moją mamę,przywiózł ją tutaj i oboje pracowali w hucie,ojciec
jako spawacz, a mama na formierni – to był kosmos! [...]. Babcia do emerytury pracowała
w hucie, a ojciec poszedł na pomostówkę, bo huta padała już44
.
Każdego roku na św. Floriana bawiły się tu hutnicze rodziny. Tysiące osób z Ozimka
i okolic. Zawsze to hutnicze święto przemieniało się w wielki ludowy festyn. Pamiętam
te uroczystości.Wtedy ojciec mógł też zaprowadzić rodzinę na miejsce swej ciężkiej pracy
w hucie. [...] Już wczas rano orkiestra hutnicza objeżdżała hutnicze miejscowości i grała
«na pobudkę» kilka dziarskich marszów – tak jechali od wsi do wsi45
.
Kiedyś z wnukami to chodziłam do huty na 1 Maja,na dzień Hutnika.To była więź z hutą.
Wnuczek już wiedział gdzie dziadek pracuje. [...] obchodziłam i mówiłam: tu babcia pra-
cowała,tu dziadek.Mówię pani,kiedyś piękna huta była,porobione,posprzątane,a teraz!?
Kwiaty posadzone,pomalowane te chodniki,mówię pani,cudnie było,bardzo ładnie.A teraz
wszystko się rozlatuje. Remontów nie robią46
.
Byłem zwiedzać hutę jako dzieciak parę razy, to znaczy zawsze na dzień hutnika można
było zwiedzać i na 1 Maja przed pochodem; od 6 rano była otwarta,a o 9 wyruszał pochód,
to ten czas był na zwiedzanie huty,można było chodzić,oglądać i jeździć wózkami,to była
atrakcja dla nas dzieciaków47
.
43
	 Borecka 2008, W. 1.
44
	 Hajduk-Nijakowska 2014, W. 3.
45
	 Mientus 2004, s. 34.
46
	 Hajduk-Nijakowska 2014, W. 2.
47
	 Ibidem, W. 3.
Journal of Urban Ethnology 13/2015130
Wyjątkowa jest przewrotność historii – 22 lipca 2002 roku Sąd Rejonowy w Opolu
ogłosił upadłość Huty Małapanew w 248 roku jej istnienia.Jej pracownicy manifestowali
później przed Urzędem Wojewódzkim w Opolu, wraz z innymi bezrobotnymi, niosąc
transparent z hasłem „Huta Małapanew kilka wojen przetrwała, ale za rządu Millera
250-lecia nie doczekała”, ale nie miało to już wpływu na rozwój wydarzeń. Co prawda,
majątek huty przejęło kilka spółek, a największa z nich powróciła do historycznej nazwy
Huta Małapanew spółka z o.o, jednak była to już zupełnie nowa rzeczywistość.
Jak huta zaczęła padać, już byłem na emeryturze. Wszystko było tu podszyte strachem.
Teraz jakoś ludzie się przyzwyczaili, że te prace znajdą gdzieś w Opolu, ale w tym czasie
oni nie potrafili nic zrobić, bo każdy tylko żył tą hutą, on tylko widział tę hutę i tę pracę
w tej hucie, formierz, czy ślusarz, frezer itede, itede, innych zawodów tu nie było i dlatego
bardzo,bardzo to przeżywali.Dlatego byli wszyscy pracownicy straszeni,mówił kierownik,
szef: Nie podoba się? To cię zwolnimy.I każdy siedział cichutko jak mysz pod miotłą.Teraz
ona [huta] ledwo dyszy. Nie tylko rodziny mieszkające w Ozimku z tej huty żyły, ale też
z innych miejsc, bo w pewnym czasie w tej hucie pracowało ponad osiem tysięcy ludzi;
to przywozili ich z Wielunia, z okolic po 30, 40 kilometrów do pracy48
.
Konrad Mientus zanotował w 2004 roku taką oto refleksję:
W grudniu 2001 roku,kiedy ostatnio ten mój zakład zwiedzałem,stanąłem przed «mogiłą»
Starej Dyrekcji.Rozbierano ją już cały rok.Stałem przed kupą gruzu.Moje myśli poleciały
daleko w głąb czasu,kiedy w tym gmachu był Królewski Urząd Hutniczy.W części budowli
od strony mostu mieściło się centralne laboratorium chemiczne.W drugiej części nad «laborem»
były biura. [...] Nad wejściem do Starej Dyrekcji była duża tarcza zegarowa. A przed
wejściem kiosk,hutnicy kupowali bułki,kiełbasę i papierosy.[...] wspominam to wszystko,
co minęło bezpowrotnie. Żal mi... Chodząc w owym grudniu po zakładzie uderzyła mnie
absolutna cisza.[...] Huta dziś po jej restrukturyzacji,prywatyzacji,utworzeniu kilku spółek
holdingowych – wygląda jakby nie miała żadnego właściciela. Holding to wyraz w języku
angielskim oznaczający pożyczenie,wynajęcie.Stare śląskie przysłowie mówi: Jak nie umies
stargać mycki, dej ją na pozycki49
.
Zmiany systemowe w Polsce doprowadziły w efekcie restrukturyzacji przemysłu
do upadku wielu innych zakładów w Polsce. Owe zmiany miały wyraźny traumatyczny
wymiar, co dokładnie przeanalizował i udowodnił Piotr Sztompka50
.
48
	 Hajduk-Nijakowska 2014, W. 1.
49
	 Mientus 2004, s. 35.
50
	 Zob. Sztompka 2000, s. 22. Kulturowy kontekst procesu restrukturyzacji tzw. starego przemysłu, który wywołał
na Górnym Śląsku wśród mieszkańców traumę, prowadzącą do idealizacji i mityzowania dziedzictwa
Huta zapamiętana 131
Trauma była, bo jeżeli ktoś przepracował tyle lat, niektórzy moi znajomi, nieco starsi,
pokończyli zawodówki, poszli do huty pewni chleba, a tu nagle łubudu, tu coś się dzieje,
powstają nowe spółki,za chwilę też padają,płacą po kawałku...Jeden dyrektor nie sprawdził
się, no to bach, później był następny, po roku go wylali, okazało się, że dostał dwa miliony
odprawy,to pamiętam było takie poruszenie,to myślałem,że rozniosą tę hutę.[...] Jak huta
padała,to w najgorszej sytuacji byli ci ludzie,którzy mieli po pięćdziesiątce i więcej lat.Nie
wiedzieli, co ze sobą zrobić. Byli przerażeni, rozgoryczeni, byli smutni, Wiele osób topiło
to w alkoholu, albo próbowało jakoś dociągnąć do emerytury51
.
Drastyczna zmiana sytuacji nadała hutniczym wspomnieniom nostalgiczny wymiar,
a często wywoływała złość:
Dzisiaj to pracuje w hucie około 500 osób. To jest spółka, właściciel jest, nie wpuszczą
nikogo. Ja to 17 lat jestem na emeryturze, ja bym musiał podania pisać, żebym mógł wejść
do huty... na przykład, do panów prezesów, ...bo wyniosę tajemnicę [śmiech] Ja tam zęby
zjadłem, to każdy kątek, zakątek znam, to cóż oni, co ja mogę od nich wynieść?
Chciałbym pójść pooglądać, ale takie problemy robią. Kiedyś, wie pani, w dzień hutnika,
w to święto,były drzwi otwarte do huty i wszyscy mogli wchodzić z rodzinami,z dziećmi...
próbowali taką więź zrobić,żeby po prostu...przygotowywali już pracowników,następców.
A teraz! Po prostu to faceci gdzieś z Katowic, czy tam skądś... kasy w Ozimku nie ma, bo
kasa jest w Katowicach. I tak bankrutuje. Nie ma nic. [...] Nie ma nic dla emerytów. My
to jesteśmy szczęśliwi, że przynajmniej mieszkania nam sprzedali za grosik, w małych
ilościach na raty, bo to były hutnicze. Mieliśmy tyle ośrodków! Przecież to były kupione
za nasze pieniążki. Co się z tymi ośrodkami stało?52
.
JózefT.Juros ucieka od tego typu refleksji,z zapałem tworzy miejsce pamięci w przestrzeni
krajobrazu wyznaczonego zasięgiem funkcjonowania Huty w jej najświetniejszych
czasach. Założył w 2009 roku Stowarzyszenie Dolina Małej Panwi, utworzył Muzeum
Hutnictwa w Ozimku,pozyskał środki z Unii Europejskiej na remont i renowację zabytków
techniki z tym najważniejszym,unikatowym żelaznym mostem wiszącym.Organizuje
spotkania byłych pracowników, prezentuje różnotematyczne wystawy, promuje hutniczą
tradycję, by udowodnić, że miejsce opuszczone nie musi być zapomniane, może pełnić
szczególną rolę miejsca pamięci, jakościowo ważnego, interesującego, emocjonalnie bliskiego,
inspirującego narrację, pobudzającego wspomnienia, po prostu kreującego genius
loci.
kulturowego, przeanalizował Gerlich 2010.
51
	 Hajduk-Nijakowska 2014, W. 3.
52
	 Ibidem, W. 1.
Journal of Urban Ethnology 13/2015132
Bibliografia
Gerlich M. G. 2010, „My prawdziwi Górnoślązacy...” Studium etnologiczne, Instytut Etnologii
i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego, Wydawnictwo DiG, Warszawa.
Gołąb P. 1929, Michał kulawy idzie na torg ze Schodne na Ozimek, [w:] Nitsch K., Wybór polskich
tekstów gwarowych, Wyd. K.S. Jakubowski, Lwów, s. 26-29.
Gołąb P.1938,O kilku nazwach topograficznych na Śląsku Opolskim, „Język Polski”,t.23,z.1,s.1-9.
Hawranek F. i in. (red.) 1982, Encyklopedia powstań śląskich, Wydawnictwo Instytutu Śląskiego,
Opole.
Juros J.T. 2010, W dolnie Małej Panwi. Historia fryderycjańskiej osady hutniczej Ozimek/Malapane
od 1754 do 1945 roku, Stowarzyszenie Dolina Małej Panwi, Ozimek.
Juros J. T. 2012, Historia, zabytki i ślady hutnictwa w dolinie Małej Panwi na obszarze działania
Stowarzyszenia LGD Kraina Dinozaurów. Inwentaryzacja zabytkowych obiektów związanych
z tradycjami hutniczymi, Stowarzyszenie Dolina Małej Panwi, Ozimek/Spórok.
Jonczyk J. 1965, Oni byli pierwsi, „Głos Odlewnika”, nr 33, s. b.d.
Kwak J. 1980, Narodziny i rozwój Huty w Ozimku (1754-1914), [w:] Kowalski Z., Kwak J., Meissner
J., Dzieje Huty Małapanew w Ozimku (1754– 1979), Instytut Śląski, Opole, s. 5-16.
Mientus K.2001,Antoniów,Szczedrzyk,Solarka,Straż Pożarna huty Małapane,[w:] Bąk L.,Mientus
K., Spałek K , Historia i przyroda gminy Ozimek, Studio Context, Opole, s. 15, 23, 37, 38.
Roździeński W.1936,Officina Ferraria abo Huta y Warsztat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego,
Biblioteka Pisarzy Śląskich, t. 4, Instytut Śląski, Katowice.
Sztompka P. 2000, Trauma wielkiej zmiany. Społeczne koszty transformacji, Instytut Studiów Politycznych
PAN, Warszawa.
Węgrzyn D. 2014, Internowania i aresztowania mieszkańców Górnego Śląska przez NKWD ZSRR
w 1945 roku i ich produktywizacja w ramach systemu obozowego GUPWI NKWD/MWD
ZSRR w latach 1945-1953, [w:] Rosenbaum S., Węgrzyn D. (red.), Wywózka. Deportacja
mieszkańców Górnego Śląska do obozów pracy przymusowej w Związku Sowieckim w 1945
roku. Faktografia – konteksty – pamięć, Instytut Pamięci Narodowej, Katowice, s. 72-145.
Prace niepublikowane
A 622,vol.26,Archiwum Prac Naukowych Instytutu Śląskiego w Opolu [spisane w 1978 r.przez
Zbigniewa Wielińskiego z rękopisów – wspomnień byłych pracowników huty: Jerzy Gola,
ur. 1907; Józef Jonczyk, ur. 1901; Wawrzyn Klimosek, ur. 1903; Władysław Korszla, ur.
1911;Wilhelm Loch, ur. 1907; Jerzy Rudolf, ur. 1900; Józef Smyk ur. 1905; Michał Sycha,
ur. 1903].
Borecka A.2009,Kulturowe konteksty tradycji zawodu hutnika na przykładzie Ozimka (praca licencjacka
napisana pod kierunkiem J. Hajduk-Nijakowskiej), Uniwersytet Opolski.
Borecka A. 2008,W. 1 – K.W. (ur. 1931 r. w Hanaczowie koło Lwowa) pracował w Hucie Małapanew
w dziale kadr od 1952 r. do 1981, emeryt, wywiad 25.11.2008 r. w Grodźcu.
Borecka A. 2009, W. 2 – J.G. hutnik, pracował w hucie 30 lat do 1981 r., w trakcie trzyletniej
nauki zawodu hutnika w Ozimku odbywał praktyki w Hucie, w której pracował też jego
ojciec i dziad, wywiad 02.01. 2009 r. w Szczedrzyku.
Huta zapamiętana 133
Hajduk-Nijakowska J.2014,wywiady:W.1 – L.J.hutnik,ur.1937 r.,przybył do Ozimka i rozpoczął
naukę w Technikum Hutniczym w 1953 r. (wywiad w jego mieszkaniu zapis 20.08.2014).
Hajduk-Nijakowska J. 2014, W. 2 – kobieta ur. 1941, pracowała w magazynie huty, żona hutnika
(wywiad 20.08.2014).
Hajduk-Nijakowska J. 2014, W. 3 – mężczyzna ur. 1972, „uciekł” do Opola, by nie pracować
w hucie. Prowadzi tu księgarnię w Opolu, w której przeprowadzono wywiad 26. 08. 2014.
Mientus K. 2004, 250 lat Huty Małapanew, (Daniec, kwiecień 2004), maszynopis w Gminnej
Bibliotece Publicznej w Tarnowie Opolskim.
Żebracka-Prus A. 2010, Wybrane aspekty odrębności krajobrazu na przykładzie Doliny Małej Panwi
(praca doktorska przygotowana pod kierunkiem Krzysztofa Gasidły), Politechnika Śląska
Wydział Architektury, Gliwice: http://delibra.bg.polsl.pl/Content/1366/calosc-%20
zebracka-prus.pdf, wrzesień 2014.
Journal of Urban Ethnology 13/2015134
Literackie obrazy łódzkich osiedli robotniczych 135
Journal of Urban Ethnology 13/2015
PL ISSN 1429-0618
Krystyna Radziszewska
Katedra Literatury i Kultury
Austrii, Niemiec i Szwajcarii
Uniwersytet Łódzki
Literackie obrazy łódzkich osiedli robotniczych
Abstract
The text focuses on the image of the Łódź workers’ housing estates in literature.The subject of analysis are
works of fiction, written both by writers of the local Łódź fame and authors whose output now belongs
to the literary canon. Władysław Stanisław Reymont, Israel Joshua Singer, Alfred Döblin, Israel Rabon,
Artur Gliszczyński,Wincenty Kosiakiewicz,Marian Gawalewicz,Waleria Marrene-Morzkowska,Kazimierz
Laskowski,Władysław Rowiński and other writers all described the phenomenon of the working-class Łódź
with its housing estates, but they based their descriptions on dissimilar experiences, and produced them at
various moments of its development and from diverse perspectives.The article addresses such aspects of the
workers’housing estates as the workers’houses,factories,palaces of the industrialists, the living and working
conditions of workers, and how they spent their free time. The paper also discusses the most tragic form
of a housing estate – one established under duress for the Jewish population in Łódź in the working-class
district of Bałuty, namely the ghetto.
Key words: fiction literature, working-class housing estate, factory, industrialist’s palace, inn, entertainment,
ghetto
* * *
Przedmiotem niniejszego tekstu jest obraz łódzkich osiedli robotniczych w literaturze. Autorami tekstów
są zarówno pisarze znani tylko na gruncie łódzkim oraz tacy, których dzieła weszły do kanonu literatury.
Władysław Stanisław Reymont, Israel Joshua Singer, Hans Magnus Enyensberger, Israel Rabon, Artur
Gliszczyński, Wincenty Kosiakiewicz, Marian Gawalewicz, Waleria Marrene-Morzkowska, Kazimierz
Laskowski, Władysław Rowiński i inni przedstawiali fenomen robotniczej Łodzi wraz z jej osiedlami na
podstawie odmiennych doświadczeń, w różnych momentach jej rozwoju oraz z odmiennej perspektywy.
W artykule uwzględniono takie aspekty istnienia osiedli robotniczych,jak: domy robotników,fabryki,pałace
fabrykantów, warunki życia i pracy robotników, formy spędzania wolnego czasu. Uwzględniono także najbardziej
tragiczną formę osiedla stworzonego pod przymusem dla żydowskiej ludności Łodzi w robotniczej
dzielnicy Bałuty, mianowicie Litzmannstadt-Getto.
Słowa kluczowe: literatura piękna, osiedle robotnicze, fabryka, pałac fabrykanta, szynk/gospoda, rozrywka,
getto
Journal of Urban Ethnology 13/2015136
Data wpływu: 31.10.2014
Data akceptacji: 01.07.2015
W istnienie miast przemysłowych od połowy XIX wieku wpisane są osiedla robot-
nicze.W łódzkiej metropolii włókienniczej istniało kilka takich historycznie ukształtowanych
osiedli.Najbardziej znane z nich to osiedle przy Wodnym Rynku oraz Pffafendorf/
Księży Młyn – oba związane z królem bawełny niemieckiego pochodzenia Karolem
Scheiblerem. Inny potentat przemysłowy żydowskiego pochodzenia Izrael Poznański
wybudował zespół domów robotniczych przy ul. Ogrodowej. W latach 70. XIX wieku
z inicjatywy Juliusza Kunitzera,kolejnego niemieckiego przedsiębiorcy,powstało osiedle
drewnianych domów robotniczych.W okolicach Łódzkiej Fabryki Nici Juliusz Kunitzer
i Lejzor Lourie wybudowali w końcu XIX wieku kolejne osiedle. W XX wieku komitet
obywatelski pod patronatem biskupa Wincentego Tymienieckiego podjął inicjatywę
stworzenia osiedla robotniczego na Karolewie.
Przedmiotem niniejszego artykułu jest obraz łódzkich osiedli robotniczych w literaturze.Najbardziej
obszerne,aczkolwiek subiektywne,odbicie realiów tych osiedli można
znaleźć w literaturze autobiograficznej, ale nie te teksty są przedmiotem rozważań, lecz
utwory literatury pięknej.Ich autorami są zarówno pisarze znani tylko na gruncie łódzkim,
jak i tacy, których dzieła weszły do kanonu literatury. Władysław Stanisław Reymont,
Israel Joshua Singer, Hans Magnus Enzensberger, Israel Rabon, Artur Gliszczyński,
Marian Gawalewicz,Waleria Marrene-Morzkowska, Kazimierz Laskowski,Władysław
Rowiński i inni przedstawiali fenomen robotniczej Łodzi wraz z jej osiedlami na podstawie
odmiennych doświadczeń, w różnych momentach jej rozwoju oraz z odmiennej
perspektywy.Jedni oglądali miasto,będąc jego mieszkańcami, inni z zewnątrz, jako obcy,
którzy niedługo mieszkali w nim, jak np. niemiecki pisarz Hans Magnus Enzensberger,
zrządzeniem losu znalazł się przypadkowo w Łodzi w latach 80. XX wieku.
Akcja większości utworów literackich rozgrywa się w przemysłowej Łodzi, nie
w jednym wymienionym z nazwy osiedlu fabrycznym. Na literacką wizję, inspirowaną
konkretnym miejscem, która może, lecz nie musi być wierna prawdzie historycznej,
składają się przestrzenie fabryk i osiedli z ich domami mieszkalnymi, ulicami, zaułkami,
podwórkami, sklepami, szynkami, szkołami, szpitalami.
Israel Joschua Singer wprowadza czytelnika do miejsca, gdzie rozgrywa się akcja
jego powieści Bracia Aszkenazy, posługując się motywem drogi:
Po piaszczystych drogach prowadzących z Saksonii i Śląska do Polski – przez lasy, wsie
i miasteczka zburzone i spalone podczas wojen napoleońskich, ciągnęły jeden za drugim
wozy pełne mężczyzn, kobiet, dzieci i dobytku1
.
1
	 Singer 1992, s. 5.
Literackie obrazy łódzkich osiedli robotniczych 137
Określony został historyzm akcji: jest to okres po wojnach napoleońskich,jeszcze –
jak wynika z dalszej części tekstu – w okresie panowania systemu pańszczyźnianego.
Nazwana została także przestrzeń:
Przybysze ciągnęli do okolic nizinnych, w stronę Warszawy, ku obszarom od Żyrardowa
do Kalisza, od Pabianic i Zgierza po Piotrków. Część z nich osiadła w miasteczku Łódź –
położonym nad wąską stojącą wodą – Łódką. Na uboczu od miasteczka, przy drodze
prowadzącej do sosnowych lasów, przybysze wybudowali sobie domki, założyli ogródki,
zasadzili kartofle, wykopali studnie, zasiali zboże i ustawili swoje tkackie warsztaty2
.
Osiedle to nazwano Wilki. Mieszkali w nim tylko Niemcy. Żydom zabroniono
osiedlać się tu. Motyw drogi pojawia się ponownie, kiedy Singer mówi o kolejnej grupie
przybyszów, także zmierzających do Łodzi. Tymi samymi drogami, którymi uprzednio
kroczyli Niemcy, żydowscy ojcowie prowadzili swoich synów, którzy nie nadawali się do
studiowania Tory, aby ich oddać na trzyletnią naukę do łódzkich tkaczy. Szli oni boso
po piaszczystych drogach i dopiero blisko miasta wzuwali buty na nogi. Swoim synom
nakazywali,„aby byli uczciwymi ludźmi,bali się Boga i słuchali gospodarza,byli posłuszni
i skromni,a będzie im dobrze na tym i na przyszłym świecie”3
.W jednym i drugim fragmencie
miejsce, do którego dążą przybysze, jawi się jako ziemia obiecana, zapowiedź,
obietnica lepszej przyszłości zarówno dla Niemców, jak i Żydów.
Czasoprzestrzeń, do której prowadziły drogi, po których kroczyli pełni nadziei
przybysze to miasteczko Łódź w drugiej połowie XIX wieku z jego manufakturami,
fabrykami i osiedlami.Opisy fabryk i osad robotniczych pełne są szczegółów charakterystycznych
dla tych przestrzeni. Mają one charakter tła,na którym obok topograficznych
i architektonicznych szczegółów ukazana została codzienność, „pospolita powszechność”,
jak powiedziałby Bachtin, realizująca się w określonej przestrzeni i w czasie,
wśród określonych zachowań,doświadczeń zbiorowych i indywidualnych.Ta „pospolita
powszechność” oznacza trudne życie codzienne w nowopowstającym przemysłowym
mieście, wyzysk robotników, ich materialną nędzę oraz degradację moralną fabrykantów.Autorzy
często posługują się kontrastami,aby w sposób bardziej wyrazisty pokazać
tę problematykę.Nędza osiedli robotniczych staje się bardziej wyrazista,gdy kontrastuje
z przepychem pałacu fabrykanta lub ogromem bezdusznych fabryk. Obraz taki znajdujemy
w reportażu podróżniczym niemieckiego autora Hansa Magnusa Enzensbergera
pt. Ach, Europa. Autor zauważa, że sercem miasta jest fabryka,„olbrzymia, stara ceglana
warownia, w której zarówno dziś jak i przed pięćdziesięcioma i stu laty warkotały kołowrotki
i maszyny przędzalniane”.Mechanizm wyzysku jest widoczny w Łodzi na każdym
kroku. Obok hali fabrycznej widoczny jest tutaj „wywyższający się i bezwstydny” pałac
2
	 Ibidem, s. 8.
3
	 Ibidem, s. 22.
Journal of Urban Ethnology 13/2015138
właściciela fabryki,„olbrzymia ceglana warownia”4
.Fabryka natomiast jest nierozerwalnie
złączona z osiedlem robotniczym.Artur Gliszczyński i Antoni Mieszkowski w felietonie
Łódź – miasto i ludzie z 1894 roku nazywają fabrykę „ceglanym potworem”, „ceglanym
olbrzymem”,„czerwonym olbrzymem”oraz „hałaśliwą bestią”i tym samym przypisują jej
nieprzyjazne,budzące lęk cechy.Mimo iż jest źródłem utrzymania robotników,nazywana
jest przez autorów „macochą”, gdyż „wydziera żonę, bałamuci córkę, rozkłada rodzinę
i demoralizuje dziecko. Dla wszystkich ma jeden uśmiech i jeden wyrok śmierci. Nie
zna krajowców i przybyszów, współwyznawców i rodaków, wszyscy są dziećmi, ona dla
wszystkich macochą”5
. Waleria Marrene-Morzkowska w powieści Wśród kąkolu używa
onomatopei dla wyrażenia pracy fabryki: „Wielki budynek [...] dyszał, jęczał, piszczał,
zgrzytał tysiącem swych członków [...]”. Po krótkiej przerwie obiadowej „budził się
uśpiony potwór i dyszał do ósmej wieczór”6
. Z jednej strony autorka przypisuje temu
tworowi ludzkie cechy,z drugiej jednak są to cechy budzące lęk.Określenie fabryki jako
nieprzyjaznego olbrzyma pojawia się także w opowiadaniu Tkacz Stanisława Łapińskiego
z 1898 roku, w którym teraźniejszość jest pretekstem do pokazania przeszłości.
Tkacz Jan z nostalgią wspomina czasy, kiedy „gród bawełniany [...] tworzyć dopiero
poczynał ognisko fabryczne”. Nie istniały wówczas jeszcze „olbrzymy, warczące tysiącami
wrzecion, buchające w niebiosa kłębami czarnego dymu”7
. Degeneracji miasta,
jego groźnemu obliczu przeciwstawia Łapiński idylliczny obraz osady fabrycznej sprzed
okresu gwałtownej industrializacji.W miejscu obecnych kamienic i pałaców „ciągnęły się
rzędem schludne domki, okolone ogródkami, zamieszkałe przez majstrów tkackich, na
ręcznych przeważnie warsztatach wyrabiających tkaniny [...]”8
.Obraz fabryki-olbrzyma
pojawia się także w Ziemi obiecanej. Władysław Reymont,który na pierwszej stronie swej
powieści kreśli obraz fabryki,posługuje się słownictwem z zakresu anatomii:„Olbrzymie
fabryki, których długie, czarne cielska i wysmukłe szyje-kominy majaczyły w nocy [...]
budziły się z wolna,buchały płomieniami ognisk,oddychały kłębami dymów,zaczynały
żyć i poruszać się w ciemnościach [...]”9
. W niedzielę fabryki były „milczące, a potężne
ogromem wygrzewały w wiosennym słońcu swoje potworne cielska i błyszczały ponuro
tysiącami okien”10
.Bardziej przyjazny obraz żydowskiej manufaktury przedstawia w swej
powieści Israel Singer. Tkalnia reba Chaima nie jest tak nieprzyjazna dla robotników
jak wyżej wymienione fabryki olbrzymy. Robotnicy nie są tu anonimową siłą roboczą
pozbawioną narodowości. Jej żydowski właściciel nie znosi nowości, nie wprowadza
4
	 Enzensberger 1997, s. 370. Oryginał w języku niemieckim. Tłumaczenie Krystyna Radziszewska.
5
	 Gliszczyński, Mieszkowski 2008, s. 29.
6
	 Marrene-Morzkowska 2008, s. 189.
7
	 Łapiński 2008, s. 48.
8
	Ibidem.
9
	 Reymont 2007, s. 7.
10
	 Ibidem, s. 117.
Literackie obrazy łódzkich osiedli robotniczych 139
maszyn parowych i dba o zachowanie tradycji oraz o to, aby robotnicy mogli zaspokoić
swe duchowe, religijne potrzeby:
Jego tkalnia jest żydowska.Na drzwiach są przybite mezuzy.W magazynie między pakami
wełny i skrzyniami kazał ustawić mały pulpit do nabożeństwa i przybić blaszaną menorę
na świece, aby robotnicy mogli tu odprawić wieczorne modły „mincha” i „maariw11
.
Czas zaczyna odgrywać jednak istotną rolę w przemianach także wśród żydowskich
właścicieli fabryk i warsztatów.Singer odnotowuje,że coraz więcej żydowskich fabrykantów
zamieniało warsztaty na fabryki parowe i zatrudniało chrześcijańskich robotników,
którzy byli tańsi i pracowali w sobotę 12
.
Jak już wspomniano,w nierozerwalnym związku z fabryką pozostaje w Łodzi osiedle
fabryczne.Miejsce to nie tylko domy robotnicze,ale także podwórka,szynki,sklepy,ulice
Nie można zapomnieć tu także o mieszkańcach tychże skupisk,o ich pracy,odpoczynku,
świętowaniu. Autorzy tekstów przedstawiają osady robotnicze jako pewną przestrzeń
geograficzną, materialną, historyczną bądź społeczną.
Waleria Marrene-Morzkowska w powieści Wśród kąkolu podkreśla przemyślaną
politykę fabrykantów związania robotnika z fabryką poprzez przydział mieszkania na
osiedlu patronalnym. Autorka pisze:
Wielkie fabryki zwykły dla swych robotników stawiać domy mieszkalne. [...] Filantropia
idzie tu w parze z interesem. Robotnik mając tanie i bliskie mieszkanie, jest pilniejszy,
bardziej dbały o miejsce, nie opuści go nawet w chwili nawału roboty. Przywiązuje się do
swego kąta, stara się go przyozdobić13
.
Artur Gliszczyński i Antoni Mieszkowski poświęcili w felietonie Łódź – miasto
i ludzie sporo miejsca domom robotniczym.Na pytanie,czym są domy familijne,autorzy
odpowiadają:
Dobrodziejstwem dla paru tysięcy roboczego ludu, wyśnionym rajem dla biedaka, za
drobną opłatę otrzymującego widną i zdrową stancyjkę,komórkę dla rupieci lub inwentarza
i zaspokojenie wszystkich wymagań higieny mieszkalnej.Dobrodziejstwem [...],iż izba nie
jest norą a podwórze śmietnikiem.A jednakże dom familijny jest tylko dobrym interesem,
opłacającym sowicie wyłożone sumy. Dotychczas Łódź posiada ich niewiele. K. Scheibler,
I. Poznański, J. Heinzel, J. Kunitzer, oto krótki szereg firm łódzkich, w których służbie
robotnik nie gnieździ się w wilgotnej norze lub na dusznym strychu. Przywilej jednak
11
	 Singer 1992, s. 54.
12
	 Por. ibidem, s. 74.
13
	 Marrene-Morzkowska 2008, s. 200.
Journal of Urban Ethnology 13/2015140
i tutaj święci tryumfy. Trzeba się bardzo dużo podobać, dużo krwi, potu złożyć w ofierze,
aby w nagrodę otrzymać mieszkanie w domu familijnym14
.
Wypowiedź ta jest podobna w swym tonie do opisu przedstawionego na kartach
powieści W. Mareene-Marzyńskiej.
Nie wszystkim robotnikom dane jest cieszyć się tym dobrodziejstwem. Większość
z nich mieszka na krańcach miasta,w podmiejskich osadach,na Bałutach,w Wólce.Tutaj,
jak piszą Gliszczyński i Mieszkowski, domy podzielono na
kilkanaście klitek mieszkalnych, wychodzących drzwiami na wspólny korytarz, najczęściej
zupełnie pozbawiony światła.Klitki te,niskie i szczupłe,mieszczą po jednej i więcej rodzin
na paru sążniach kwadratowych podłogi.O ustawieniu łóżek na tak niewielkiej przestrzeni
nie może być mowy; barłóg rozesłany na podłodze, zastępuje je zupełnie, służąc za łoże
wspólne dla kilku osób i dzieci płci obojej [...]. Przeludniona rudera, oto właściwa nazwa,
po której mimo woli przychodzi na myśl lichwiarski dochód właściciela. Kilkaset rubli
włożonych w szopę drewnianą, dają paręset rubli dochodu. Czy może być lepsza lokacja15
– pytają autorzy i odpowiadają w dalszej części tekstu,że kupcy,przemysłowcy,bankierzy
i kantorowicze to „nie dobroczyńcy,nie idealiści,nie filantropi,ale ludzie praktyczni
i chłodni,wiecznie kalkulujący,zawsze,wszędzie,w każdym czasie i czynie”16
.Ich dewizą
są handel i procent, cyfry i zyski.
Artur Gliszczyński i Antoni Mieszkowski zaglądają zarówno do tej „zapadłej nory”,
jak i do „czystej stancyjki”. W jednej i drugiej panuje ogromne przeludnienie. W jednej
izbie wraz z robotnikiem śpią żona, dorosła córka, kilkoro drobnych dzieci i niekiedy
obcy współlokator. Nie ma więc mowy o jakiejkolwiek intymności. „Wstyd usunięto
z regulaminu.W mieszkaniach robotniczych drażliwość i etykietę zwykłej przyzwoitości
zaliczono do anachronizmów”17
 – konstatują autorzy.
Fabryka i osiedle wiązały z sobą dwie kategorie ludzi; twórców osiedli oraz ich lokatorów.Marian
Galewicz w powieści Wir określa ich jako „robiących pieniądze i pomagających
do robienia pieniędzy”18
.Fabrykanci często traktują robotników jak niewdzięczników,
którzy nie potrafią docenić tego,co dla nich zrobili właściciele fabryk i osiedli.Fabrykant
Berliński,jeden z bohaterów powieści Lokaut Kazimierza Laskowskiego,ubolewa w obliczu
strajku robotników:
14
	 Gliszczyński, Mieszkowski 2008, s. 24.
15
	Ibidem.
16
	Ibidem.
17
	Ibidem.
18
	 Galewicz 2008, s. 401.
Literackie obrazy łódzkich osiedli robotniczych 141
Daliśmy tym ludziom pracę, zarobek, opiekę, zakładaliśmy dla nich kasy, kuchnie, tanie
domy, czytelnie, herbaciarnie – ciągle płacimy podatki, ciągle dajemy przeróżne składki –
wszystko to na nic! Za naszą opiekę, za nasz trud, – ci ludzie radziby zabrać nam ostatnią
koszulę, ostatnią kopiejkę z kieszeni19
.
Wtóruje mu inny fabrykant, określając robotników słowem „bydło”, dla którego już
dosyć zrobiono.
W Ziemi obiecanej znajdujemy liczne opisy osad robotniczych. Czytelnik ogląda je,
podążając śladami Karola Borowieckiego, Moritza Welta czy Maksa Bauma. Podmiot
liryczny jest flaneurem, wędrowcem, przechodniem, który przechodzi obok, wchodzi do
wnętrza, odwiedza, wymienia mijane i obserwowane obiekty. Jest wnikliwym obserwatorem.
Mijane obiekty z ich detalami są pretekstem do wyrażenia swego zdania. Drogę
wędrówki wyznaczają ulice. Borowiecki, wracając z pałacu Bucholca skręca, z Piotrkowskiej
w małą niebrukowaną uliczkę obstawioną „posępnymi koszarami dla robotników”20
.
Określenie ich „groźnymi szkieletami”oraz „katakumbami ludzkimi”przywodzi na myśl
sprawy ostateczne oraz miejsce ostatecznego spoczynku. Były to wielkie „dwupiętrowe
szopy kamienne bez najmniejszych ozdób, nagie, czerwieniące się boleśnie nędzną cegłą
wykruszaną przez wiatry [...]”21
.Z kolejnym bohaterem,Moritzem Weltem,czytelnik udaje
się na Stare Miasto zamieszkałe głównie przez robotników żydowskich. Dla określenia
ich domów Reymont ponownie używa słownictwa jednoznacznie kojarzącego się z kresem
życia. Stały tam „ohydnym rzędem domy-trupy”. Były one „stare, obdarte, brudne,
poobtłukane z tynków, świecące niby ranami nagą cegłą, miejscami drewniane albo ze
zwykłego pruskiego muru,który pękł i rozsypywał się przy drzwiach i oknach,o krzywych
obsadach futryn,pokrzywione,wyssane,zabłocone [...]”22
.Ulica Drewnowska obstawiona
była „małymi, konającymi domkami pierwszych w Łodzi tkaczów, pomiędzy którymi
tuliły się jeszcze proste chłopskie domy,[...] otoczone ogródkami,gdzie dogorywały stare
wiśnie i grusze przysadziste,które kiedyś kwitły i rodziły,a teraz od lat całych [...] konały
z wolna w tragicznej melancholii opuszczenia i smutku”23
.Ponownie autor roztacza wizję
śmierci i opuszczenia używając takich czasowników jak „konać” czy „dogorywać”.
Umierającą dzielnicą domków tkackich jest osiedle przy ul. Konstantynowskiej,
którą odwiedza Moryc Welt.Nędza rozpadających się domów przejmowała go wstrętem.
Parterowe domy „powykrzywiały się ze starości i powoli zapadały w grząską ziemię [...]”24
.
W pobliżu tej ulicy mieszka Trawiński.Ten idealista ubolewa, że wielkie gmachy fabryk
19
	 Laskowski 2008, s. 510.
20
	 Reymont 2007, s. 116.
21
	 Ibidem, s. 117.
22
	 Ibidem, s. 130.
23
	 Ibidem, s. 133.
24
	 Ibidem, s. 446.
Journal of Urban Ethnology 13/2015142
wysysały całą żywotność tej starej dzielnicy zamieszkałej niegdyś przez ręcznych tkaczy,
„zjadły i dogryzają do reszty ten ręczny przemysł, który tutaj kwitnął kiedyś, a który się
jeszcze bronił rozpaczliwie, bo bez nadziei zwycięstwa”25
.
Osiedle robotnicze stanowi pewną społeczność terytorialną, którą tworzy głównie
ludność napływowa, w zdecydowanej części pochodzenia wiejskiego. Społeczność
ta realizuje swoje potrzeby także w zakresie rozrywki, odpoczynku po pracy. Gdy milkną
czerwone olbrzymy i gwizdek fabryczny nie budzi ich ze snu o świcie, robotnicy odpoczywają
i bawią się. W tekstach literackich pojawiają się motywy odpoczynku i świętowania.
Przestrzeń wyznaczona jest zwykle przez takie miejsca, jak park, czy inny teren
zielony na skraju miasta bądź szynk. Parki odwiedzane są w niedzielę, a szynk w dniu
wypłaty. Artur Gliszczyński i Antoni Mieszkowski zauważają, że w dniu tygodniowej
wypłaty w szynkach jest rojno i gwarno. Część skromnego zarobku idzie na poparcie
gorzelni i browarów. Jedną z opisywanych zabaw jest „wkupne”. Nowo wstępujący do
fabryki robotnik wyprawia współkolegom alkoholową libację, pochłaniającą nierzadko
jego dwutygodniowy zarobek. Autorzy zastanawiają się, dlaczego człowiek
ogołocony podczas długiego bezrobocia zupełnie z funduszów, oplątany siecią długów
sklepiczarskich,pozbawiony środków na utrzymanie głodnej rodziny i siebie,po otrzymaniu
pierwszej krwawo zarobionej sumy, uważa ją za konieczne przepić w szynku z kolegami26
.
Odpowiedź jest jedna. Robotnik musi tak uczynić choćby mu rodzina umierała
z głodu. W przeciwnym razie spotkałby się z dokuczaniem kolegów, brakiem pomocy,
zabieraniem narzędzi i materiałów, czego rezultatem będzie utrata pracy. W. Marrene-Morzkowska
dostrzega w szynku przyczynę różnych rodzinnych dramatów.W powieści
Wśród kąkolu niski, brudny, zapadły w ziemię szynk usytuowany jest w pobliżu fabryki
Pifkiego. Robotnicy z jego fabryki muszą tędy przechodzić, idąc do mieszkań dla nich
wybudowanych, a w dzień wypłaty zostawiają tu dużą część zarobku.
Motyw wypoczynku pojawia się w powieści Israela Rabona Balut, której akcja
rozgrywa się na Bałutach, zamieszkałych głównie przez Żydów.W powieści czytamy, że
robotnicy z osady Bałuty spędzają wolny czas za miastem.Przestrzeń ta została określona
jako kawałek pustego pola nazwanego Grabinki.Czytelnik dowiaduje się,jaka była przeszłość
tego miejsca. Kiedyś był tu las, który wycięto, a „z drzew zrobiono belki i filary do
budowy łódzkich fabryk”27
.Sceny z niedzielnego wypoczynku oglądamy oczami młodego
Josla.W niedzielę przychodzą tu młodzi chłopcy i dziewczyny, rozsiadają się na suchych
klocach lub wypalonej słońcem trawie.Na harmonijkach grają „Hajda trojka”oraz tanga.
Chłopcy wyjmują z kieszeni flaszki wódki, wlewają ją sobie ciurkiem do gardła. Jakiś
25
	 Ibidem, s. 201.
26
	 Gliszczyński, Mieszkowski 2008, s. 25.
27
	 Rabon 1999, s. 23. Tłumaczenie z jidysz Natalia Krynicka.
Literackie obrazy łódzkich osiedli robotniczych 143
chłopiec opowiada o swych „wyczynach” i co chwila bije się w piersi na znak, że mówi
prawdę. Dziewczyny jedzą brudne, lepkie landrynki. Pośrodku pola leży pijany Hersz
Buczik, Samson Bałut, a obok którego siedzi sześć wpatrzonych w niego kochanek.
Jedna z dziewcząt podczas tańca zostaje przez niego ugryziona w łydkę. Krwawi i zwija
się z bólu. Tłum przygląda się tej scenie. Wszędzie widać czerwone twarze, powietrze
napełnione jest zapachem spoconych ciał, tanich papierosów, „leżą na trawie pijani jak
świnie”28
.Tandeta przeplata się tutaj z okrucieństwem.
W powieści Julka (1899) Władysława Rowińskiego robotnicy wraz z rodzinami
udają się w niedzielę do lasu znajdującego się przy „plancie kolejowym.”Za tym „pstrym
zbiegowiskiem” do lasu dąży też kilku Żydów-muzykantów, którzy przygrywają „tej
hałaśliwej czeredzie”29
. Wśród tej gromady są robotnicy, majstrowie, a nawet fabrykanci.
Rozlokowali się pod drzewami „w sposób jak najpierwotniejszy,to jest pozdejmowawszy
buty i zwierzchnią odzież, leżeli na brzuchach, plecach i bokach, siedzieli w kuczki [...]
Dym z fajek,papierosów i cygar,odór z napojów wyskokowych kłócił się z ozonem drzew
iglastych”30
. Obraz ten przypomina sceny z powieści Rabona Balut. Ludzie zamknięci
całymi tygodniami w miejskich,fabrycznych murach wydostawszy się z miasta bawili się
na potęgę, korzystali z prostych uciech życia.
Gliszczyński i Mieszkowski przedstawiają inną jeszcze formę zabawy, zaznaczając,
że nie jest ona znana w innych miastach kraju. Jest to osławiona, niedzielna zabawa
wieczorna „Tanzkränzchen”. Zabawa ta odbywa się w sali koncertowej Vogla od godz.
10 wieczorem do godz. 4 i 5 rano. Autorzy opisują jej zewnętrzną stronę oraz odsłaniają
jej istotę, nazywając ją „najzwyczajniejszą rozpustą, jaskrawą karykaturą zwyczaju”. Pod
osłoną zabawy ludowej przerodziła się ona w „zwykły dom schadzek”, w którym „nędza
robotnicy wystawia wdzięki na sprzedaż [...]”31
.
Na koniec może warto wspomnieć o jeszcze jednym wielkim osiedlu robotniczym
w okupowanej przez nazistów Łodzi.Nie było to typowe osiedle robotnicze jakie znamy
z XIX czy XX wieku, gdyż jego mieszkańcy nie byli ludźmi wolnymi i nie mogli go
opuszczać. Nosiło ono nazwę Litzmannstadt-Getto, istniało w latach 1940-1944, zajmując
powierzchnię około 4 km kwadratowych. Początkowo mieszkało tam około 200
tys.ludzi,zarówno z Łodzi jak i dawnej Rzeszy.Liczba ta zmniejszała się systematycznie.
Hasłem propagowanych przez Przełożonego Starszeństwa Żydów Chaima Mordechaja
Rumkowskiego było „Naszym jedynym ratunkiem jest praca”.W myśl tej strategii prawo
do życia mieli tam tylko ci Żydzi, którzy pracowali i produkowali towary dla III Rzeszy.
Zatrudnieni w ponad stu fabrykach i warsztatach wykonywali morderczą pracę na rzecz
okupanta wartą miliony marek.W literaturze znajdujemy wiele obrazów przedstawiających
28
	Ibidem.
29
	 Rowiński 2008, s. 103.
30
	Ibidem.
31
	 Gliszczyński, Mieszkowski 2008, s. 26.
Journal of Urban Ethnology 13/2015144
domy,ulice,warsztaty i fabryki oraz samych mieszkańców getta.O tym,że getto przypomina
miasto fabryczne pisał w 1943 roku w swym dzienniku Prażanin,Oskar Rosenfeld:
O godz.5 po południu,kiedy fabryki kończą pracę i wypluwają ludzi,dzieci,starców,obok
mężczyzn także kobiety w średnim wieku, getto wygląda jak miasto fabryczne. Bramy
warsztatów otwierają się i gromady wygłodniałych, nędznie odzianych ludzi wychodzą na
ulice. Prawie wszyscy niosą koszyki i garnki [...]32
.
Pogląd ten podziela Dawid Sierakowiak, siedemnastoletni autor dziennika z getta.
Autor widzi rozziew między prężnym rozwojem fabryk na terenie getta a coraz gorszym
bytem robotników:
Getto rozwija się coraz wspanialej. Powstaje ogromna ilość nowych szopów i fabryk, które
wraz z istniejącymi tworzą rzeczywiście, żartobliwie nazywany, Żydowski Okręg Przemysłowy.Marysin,zupełnie
odrębna dzielnica,oprócz szkół,kolonii,półkolonii,prewentoriów
itd. zawiera mnóstwo fabryk i resortów pracy, jak wytwórnię dywanów ze szmat, fabrykę
powideł, fabrykę cukierków, szop szewski, zdobniczy i wiele innych. [...] Setki ludzi znajduje
zatrudnienie i wszystko zdawałoby się iść ku lepszemu, gdyby nie ta wcale się nie
zmniejszająca śmiertelność i głód, ten nigdy nie ustępujący głód 33
.
O tym, jak przedziwna to była dzielnica, niech zaświadczy jeszcze jeden fragment
autorstwa Oskara Rosenfelda:
Miasto 88 tysięczne (względnie stutysięczne) bez szkoły, nauczycieli, podręczników, synagogi,kina,radia,gramofonu,bez
łąki,bez sklepów,[...] bez instrumentu muzycznego,gdzie
wszyscy jedzą to samo,bez wody pitnej,bez gazety,bez biblioteki,bez kawiarni,bez gospody,
bez hotelu, bez zabawy i sportu, bez auta, roweru, bez zwierząt domowych (psa, kota, jeża,
kozy, królika)....Brykiety, warzywa trzeba nieść przez półtorej godziny z Marysina....bez
samochodu, bez cygar, bez wina, bez piwa, bez wódki, bez alkoholu34
.
Powtarzający się wielokrotnie przyimek „bez” wzmacnia wrażenie tego miejsca,
w którym wszystkiego brakuje, które przypomina raczej pustynię, odludzie, miejsce,
w którym nie można godnie żyć, lecz tylko wegetować.
W wymienionych w tym artykule tekstach dominuje realizm. Mimo iż mamy do
czynienia z mimetycznym wymiarem obrazu miasta z jego osiedlami fabrycznymi,to celem
32
	 Rosenfeld 1994, s. 230. Oryginał w języku niemieckim. Tłumaczenie Krystyna Radziszewska.
.
33
	 Sierakowiak 1960, s.71.
34
	 Ibidem, s. 173.
Literackie obrazy łódzkich osiedli robotniczych 145
jego autorów nie jest topograficzna dokładność, sam jego wierny opis, jego fabryk, ulic
i osiedli,lecz przedstawienie różnorodnej przestrzeni życiowej,w której się mieszka,pracuje,załatwia
interesy,bankrutuje,spekuluje,marzy,walczy,gdzie obok siebie żyją Niemcy,
Żydzi i Polacy, kapitaliści, kupcy oraz biedni robotnicy. Przestrzeń miasta i jego osiedli
fabrycznych ma wiele twarzy. Byt w tej przestrzeni nacechowany jest przede wszystkim
niepokojem przed utratą pracy, biedą, władzą maszyn i fabrykantów nad ludźmi oraz
ciągłym głodem i strachem przed śmiercią jak w Litzmannstadt-Getto.
Journal of Urban Ethnology 13/2015146
Bibliografia
Enzensberger H. M. 1997, Ach, Europa, Suhrkamp, Frankfurt am Main.
Galewicz M. 2008, Wir, [w:] Boczkowski (red.), Łódź, która przeminęła w publicystyce i prozie,
Pictor, Łódź, s. 399-492.
Gliszczyński A., Mieszkowski A. 2008, Łódź – miasto i ludzie, [w:] Boczkowski P. (red.), Łódź,
która przeminęła w publicystyce i prozie, Pictor, Łódź, s. 7-38.
Laskowski K.2008,Lokaut, [w:] Boczkowski P.(red.),Łódź,która przeminęła w publicystyce i prozie,
Pictor, Łódź, s. 499-532.
Łapiński S. 2008, Tkacz, [w:] Boczkowski P. (red.), Łódź, która przeminęła w publicystyce i prozie,
Pictor, Łódź, s. 47-52.
Marrene-Morzkowska W. 2008, Wśród kąkolu, [w:] Boczkowski P. (red.), Łódź, która przeminęła
w publicystyce i prozie, Pictor, Łódź, s. 171-266.
Rabon I. 1999,, Bałuty, „Midrasz”, 6, s. 23-24.
Reymont W.S. 2007, Ziemia obiecana,TMM Polska, Warszawa.
Rosenfeld O. 1994, Wozu noch Welt? Aufzeichnungen aus dem Lodzer Getto, Neue Kritik, Frankfurt
am Main.
Rowiński W. 2008, Julka, [w:] Boczkowski P. (red.), Łódź, która przeminęła w publicystyce i prozie,
Pictor, Łódź, s. 53-148.
Sierakowiak D.1960, Dziennik, Iskry, Warszawa.
Singer I. J. 1992, Bracia Aszkenazy, Sagitta S. C., Warszawa.
„Duch piramidy” 147
Journal of Urban Ethnology 13/2015
PL ISSN 1429-0618
Dominika Czarnecka
Badacz niezależny
„Duch piramidy”.
Podróż w czasie i przestrzeni
w kontekście sowieckiego osiedla górniczego w Arktyce
Abstract
The aim of this article is to present the history of the foundation and decline of a Soviet mining settlement
on Spitsbergen – Pyramiden. In this text, the space and everyday life of the settlement have been described
from two different perspectives.The first one is the perspective of a former resident of the town who from his
personal memories and videotapes has constructed the image of the communist mini-utopia of the past.The
second perspective belongs to the Efterklang band whose members have come to the ghost town to complete
a musical project.Thus,juxtapositions presented in the contemporary documentary “The Ghost of Piramida”
breed questions about space and time.
Key words: Arctic, Efterklang, ghost town, working settlement, acoustic space, Pyramiden
* * *
Celem artykułu jest ukazanie historii powstania i upadku jednego z radzieckich, górniczych osiedli robotniczych
na Spitsbergenie – Piramidy.W tekście przestrzeń i funkcjonowanie osady zostało omówione w dwóch
odmiennych perspektywach – dawnego mieszkańca miasteczka,który dzięki własnym wspomnieniom i nagraniom
na taśmie filmowej konstruuje obraz komunistycznej mini-utopii z przeszłości oraz zespołu Efterklang,
który przybywa do „miasta widma”, aby zrealizować projekt muzyczny. W efekcie zestawienia dokonanego
we współczesnym dokumencie pt. „Duch Piramidy” powstają pytania dotyczące przestrzeni i czasu.
Słowa kluczowe: Arktyka, Efterklang, miasto widmo, osiedle robotnicze, przestrzeń akustyczna, Piramida
Data wpływu: 31.10.2014
Data akceptacji: 01.07.2015
Journal of Urban Ethnology 13/2015148
Jednym słowem: nic tu się nie zakorzeni.
Próżno chyba mówić, że nie ma tu miast;
[...] nie ma nawet domów. [...]
Jedna noc [...] może trwać nie mniej niż dwa miesiące.
[...] Zimno jest tak dotkliwe, że przez osiem miesięcy
w roku ziemię i wodę pokrywa lód i śnieg.
[...] Mając to na względzie, człek skłonny byłby sądzić,
że od ziemi tej stronią nawet dzikie zwierzęta;
musi ona być pustynią. A jednak jest zamieszkana1
.
Piramida – osiedle górnicze w Arktyce
„Duch Piramidy” to tytuł wielokrotnie nagradzanego filmu w reżyserii Andreasa
Koefoeda. Oficjalna premiera odbyła się w 2013 roku2
. Dokument opowiada o projekcie
muzycznym,który został zrealizowany przez duński zespół Efterklang na terenie opuszczonego
osiedla górniczego na Spitsbergenie.W mieście „na krańcu świata”muzycy przez
dziewięć dni nagrywali różnorodne dźwięki (ponad tysiąc). Większość z nich została
wkomponowana w ścieżkę dźwiękową najnowszego albumu grupy,zatytułowanego „Pira-
mida”i zrealizowanego w Berlinie.Piosenki z albumu stanowią w filmie dokumentalnym
Koefoeda wyjątkowe tło muzyczne dla nostalgicznych opowieści o chwilach chwały
i upadku komunistycznej mini-utopii.
W czasach Związku Sowieckiego na najdalszych krańcach imperium „na pniu”
zakładano miasta i miasteczka,które potem przez lata eksploatowano na potrzeby upaństwowionej
gospodarki. Tego rodzaju osiedla, często samowystarczalne i niemalże całkowicie
odcięte od centrum, egzystowały na marginesie wielkiej polityki i wydarzeń
„odmieniających losy świata”. Były one niczym butne wyzwania rzucone naturze, by
ostatecznie w czasach pieriestrojki przekształcić się w nierentowne widma urbanistycznych
eksperymentów z przeszłości.
Jednym z takich miejsc była Piramida, „wizytówka” ZSRR w Arktyce i „komunistyczny
raj”dla górników.Pierwszą osadę położoną na 78 stopniu szerokości geograficznej
północnej w ramach archipelagu Svalbard, czyli około 1200 km na południe od bieguna,
w 1910 roku założyli Szwedzi. W 1927 roku właścicielem tych terenów została firma
wydobywcza Trust Arktikugol, należąca do Związku Sowieckiego3
. Kompania węglowa,
1
	 Francesco Negri, cyt. za: Fernández-Armesto 2008, s. 39.
2
	 Koefoed (reż.) 2012.
3
	 Na przełomie XIX i XX wieku o eksploatację węgla kamiennego na tych terenach zaczęły rywalizować kraje
skandynawskie, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. Sprawa archipelagu została uregulowana w wyniku
podpisania w 1920 roku Traktatu Svalbardzkiego. To dzięki niemu cały archipelag przyjął nazwę Svalbard,
„Duch piramidy” 149
zgodnie z wytycznymi komunistycznej propagandy, „założenie” górniczej osady powiązała
z jej powojenną odbudową, rozpoczętą w 1946 roku4
. Do Piramidy, którą w okresie
świetności zamieszkiwało ponad tysiąc osób, przyjeżdżali specjalnie wyselekcjonowani
i wykwalifikowani robotnicy, przede wszystkim z okolic ukraińskiego Donbasu i Doniecka
oraz rosyjskiej Tuły. Podstawą funkcjonowania miasteczka był węglowy przemysł
wydobywczy, do portu przybijali przede wszystkim górnicy i ich rodziny. Piramida była
największym rosyjskim osiedlem na Spitsbergenie, do dziś istniejącym Barentsburgu
i wysiedlonym w latach 60.Grumant.Słowa Andrzeja Stasiuka,którymi opisywał mieszkańców
państwowych gospodarstw rolnych w Polsce,można odnieść (co chyba nie będzie
nadużyciem) do sytuacji byłych osadników w Arktyce:
Po prostu byli nową rodziną. Plemieniem na kolektywistycznej wyspie. Byli wcieleniem
komunizmu, ba, byli samym komunizmem. Zebrani w jednym miejscu o jednym czasie
zostali wyznaczeni do eksperymentu5
.
We wcześniejszych okresach
Lodowe pustkowia postrzegane były jako azyl ludów zatrzymanych w rozwoju,skazanych
na wymarcie przez pochód triumfującego postępu, tymczasem zaś żyjących na starożytną
modę w środowisku tak nienawistnym, że człowiek cywilizowany nie miał nawet ochoty
im go wydrzeć6
.
W XX w. niechęć do osiedlania się w Arktyce była równie silna jak w okresach
wcześniejszych. Władze sowieckie wysokim standardem życia i najnowszymi technologiami
starały się zrekompensować mieszkańcom trudności i w ten sposób zachęcać ich do
przeprowadzania się na „nieludzką” ziemię. Z opowieści mieszkańców oddalonego o 60
km na południe norweskiego Longyearbyen wynikało też, że w Piramidzie „[...] można
było więcej”7
.Nie zmieniało to faktu,że wyjątkowo ciężkie warunki,wśród których można
wymienić temperatury dochodzące zimą do minus 30° Celsjusza, złą pogodę, trzymiesięczne
noce polarne, całkowite odcięcie od świata związane z corocznym zamarzaniem
morza w okresie od października do czerwca, nieustannie towarzyszyły zmaganiom
sowieckich pionierów.
a jego największa wyspa – Spitsbergen. Od chwili podpisania tego dokumentu wyspami zarządzają Norwegowie,
zaś pozostali sygnatariusze mogą wydobywać węgiel i inne surowce mineralne oraz prowadzić
badania naukowe; Łukaszewski 2012.
4
	 Andreassen i in. 2010, s. 28.
5
	 Stasiuk 2014, s. 19.
6
	 Fernández-Armesto 2008, s. 50.
7
	 Wiśniewska 2011.
Journal of Urban Ethnology 13/2015150
Piramida prosperowała do 1998 roku. Kiedy wydobycie węgla okazało się nierentowne,
Trust Arktikugol po ponad pięćdziesięciu latach funkcjonowania osiedla zaczął
stopniowo wysiedlać mieszkańców. W opuszczonych budynkach ludzie pozostawili
przedmioty osobiste i rzeczy codziennego użytku (meble, pościele, rośliny doniczkowe,
tandetne obrazki przyczepione do odklejających się od ścian tapet),tak jakby wierzyli,że
kiedyś uda się im powrócić „do domu”.Do października 1998 roku w osadzie nie było już
nikogo.Początkowy plan władz firmy zakładał,że z Piramidy zostaną wywiezione wszelkie
użyteczne lub szkodliwe dla środowiska elementy infrastruktury. Ostatecznie jednak nie
został on zrealizowany.W efekcie prócz zardzewiałych urządzeń technicznych,w mieście
pozostało wiele przedmiotów po wysiedlonych mieszkańcach.I tak przykładowo w Pałacu
Kultury zachowało się ponad 60 tys.woluminów,w studiu muzycznym pozostały zdatne
do użytku instrumenty,w muzeum – eksponaty,zaś w barze butelki i szklanki opróżnione
przez ostatnich klientów, którzy być może w tym miejscu żegnali się z miasteczkiem
i sąsiadami8
. Pomimo że upływ czasu nieubłaganie odciska piętno na materialnej tkance
miasta, coraz wyraźniej znacząc je śladami upadku, w „widmowej” Piramidzie życie nie
wydaje się zakończone, a tylko „zamrożone”, jakby odłożone na później.
Krajobraz dźwiękowy Piramidy w kontekście projektu Efterklang
Muzycy z zespołu Efterklang przybyli do opuszczonego miasteczka w Arktyce
w 2011 roku w celu zrealizowania projektu muzycznego. Nie chodziło bynajmniej o całkowite
rozdzielenie audialności od wizualności,co „[...] nie jest ani możliwe,ani zasadne.
Istnieją jednak w continuum percepcyjnym człowieka pewne odmienne sposoby budowania
relacji ze światem w przypadku wzroku i słuchu [...]”9
. Przewodnikiem grupy po
widmowej osadzie był małomówny Rosjanin,Vadim. Duńczycy wsłuchiwali się i nagrywali
różnorodne dźwięki, tymczasem Koefoed rejestrował na taśmie filmowej obrazy
otoczenia i artystów podczas wykonywania pracy. Zapis stanowił kompilację dźwięków
„naturalnych”i odgłosów wydobywanych przez muzyków z przedmiotów odnajdywanych
w granicach byłego górniczego osiedla. W dokumencie Koefoeda prócz krzyków stada
portowych mew czy odgłosów blach szarpanych na wietrze, można zatem dosłyszeć
kroki dudniące na drewnianym, rozsypującym się pomoście, gwizdy wyłaniające się pod
wpływem powietrza wdmuchiwanego przez muzyków do szklanych butelek czy szelest
starych kart medycznych.
Przedsięwzięcie zrealizowane przez Efterklang,choć oryginalne ze względu na miejsce,
w którym nagrano poszczególne dźwięki, pod pewnymi względami nawiązywało do
doświadczeń przestrzenno-akustycznych,filozofii i teorii pejzażu dźwiękowego,ekologii
i komunikacji akustycznej10
. W połowie lat 60. prekursorem tego rodzaju działań był
8
	 Andreassen i in. 2010, s. 11.
9
	 Nacher 2010, s. 102.
10
	 Pojęcie przestrzeni akustycznej – acoustic space wprowadził i rozwijał Marshall MacLuhan. Współpracował
„Duch piramidy” 151
Raymond Murray Schafer, muzyk kanadyjski. W 1969 roku wraz z grupą naukowców
i artystów Schafer rozpoczął projekt Pejzaż Dźwiękowy Świata – World Soundscape Project
(WSP).Początkowo chodziło o opisanie relacji człowieka ze środowiskiem dźwiękowym
oraz stworzenie bazy danych.Zrodził się wówczas pomysł,by w przyszłości wykorzystywać
zebrane dane do ograniczenia tzw. zanieczyszczeń dźwiękowych. Z czasem dzięki
inicjatywie Schafera zaczęto rozwijać kolejne projekty,nie tylko w Kanadzie,ale i w innych
częściach świata.W efekcie zrealizowano m.in. słynny projekt Five Village Soundscapes11
,
zaś w 1993 roku utworzono Światowe Forum Ekologii Akustycznej –World Forum for Acoustic
Ecology.W latach 70.w Vancouver Schafer zapoczątkował też nowy rodzaj spacerów,
tzw.soundwalks.Ich celem było wsłuchiwanie się w dźwięki wydobywające się z otoczenia,
ich rozpoznawanie, nierzadko również nagrywanie. Hildegard Westerkamp, uczennica
Schafera, określiła praktykę soundwalkingu następująco: „jest to każda wycieczka, której
głównym celem jest słuchanie środowiska.To otwieranie naszych uszu na każdy dźwięk,
niezależnie od tego, gdzie się znajdujemy”12
. Spacery były związane z aktywnym słuchaniem,
a jednocześnie z tzw. zdarzeniami dźwiękowymi (sound event), o czym nieco dalej.
Sprzyjało to poznawaniu pejzażów dźwiękowych i rozwojowi doświadczeń przestrzenno-akustycznych.
Z czasem potencjał soundwalks zaczęli dostrzegać różni artyści (w tym
twórcy filmów dokumentalnych)13
.W projektach chodziło zatem o przesunięcia w stronę
percepcji audialnej, co wiązało się ze swoistością doświadczeń słuchowych14
. Okazuje się
jednak, że doświadczenia akustyczne zdominowane są przez metafory wizualne, czego
doskonałym przykładem jest kategoria krajobrazu dźwiękowego (soundscape) zaproponowana
przez Schafera. Kanadyjczyk, definiując to pojęcie, w dużej mierze wzorował się
na wizualnej kategorii pejzażu.
Zdaniem Schafera,krajobraz dźwiękowy jest wytwarzany w procesie nakładania się na siebie
(i wzajemnego przenikania) wielu zróżnicowanych pól dźwiękowych (soundfields),z których
on z Edmundem Carpenterem, badaczem eskimoskiej koncepcji przestrzeni akustycznej. Szerzej w: Theall
2002, s. 251-254.
11
	 W 1975 roku Schafer wraz z grupą badaczy udał się do Europy. Projekt realizowany był w pięciu wsiach –
we Włoszech, w Szwecji, Niemczech, Francji i Szkocji. Badania przypominały te, które wcześniej przeprowadzono
w Kanadzie, jednakże szczególną uwagę zwrócono na pejzaże dźwiękowe obszarów wiejskich,
wychodząc z założenia, że były one najlepiej zachowane. Była to swoista etnografia dźwięku, chodziło
bowiem o zbadanie postrzegania przez ludzi zmian w środowisku dźwiękowym i sposobów adaptowania
się do nich. Wyniki badań opublikowano w dwóch książkach: Five Village Soundscapes oraz European
Sound Diary. W 2009 roku grupa fińskich badaczy wraz z kanadyjskim kompozytorem Barrym Truax’em
pojechała dokładnie w te same miejsca, aby sprawdzić, jak po trzydziestu latach pod wpływem urbanizacji
zmieniły się pejzaże dźwiękowe pięciu wsi.
12
	 Westerkamp 1974; Nacher 2010, s. 112.
13
	 Kanadyjka Janet Cardiff jest jedną z bardziej znanych artystek tworzących instalacje dźwiękowe i tzw. audio
walks.
14
	 Szczegółowe omówienie swoistości doświadczeń słuchowych w: Nacher 2010, s. 105-108.
Journal of Urban Ethnology 13/2015152
każde ma jakieś pojedyncze źródło (np.dzwon z wieży kościelnej,przejeżdżający samochód,
głos ptaka itp.).W centrum każdego pola dźwiękowego znajduje się zatem źródło dźwięku,ale
ośrodkiem soundscape jest słuchający,dla którego stanowi ono otoczenie.Odpowiednikiem pola
dźwiękowego,ale od strony odbiorcy,będzie zdarzenie dźwiękowe (sound event),najmniejsza
autonomiczna cząstka krajobrazu dźwiękowego,jaką zdolny jest wychwycić słuch odbiorcy15
.
Nie mniej jednak w ujęciu zaproponowanym przez Schafera soundscape jawi się raczej
jako statyczna i nostalgiczna reprezentacja.Tymczasem różnorodne praktyki artystyczne
z zakresu szeroko rozumianego sound artu pokazują, że rozumienie pojęcia krajobrazu
dźwiękowego może być inne16
.
Członkowie duńskiej grupy przez kilka dni przebywali w opuszczonej przez mieszkańców
Piramidzie. Koncentrowali się nie tylko na rejestrowaniu obrazów, ale i, a może
przede wszystkim, na rozpoznawaniu i nagrywaniu różnorodnych dźwięków. Nie da
się jakkolwiek utrwalić i odtworzyć świata dźwięków w sposób, który byłby idealnym
odzwierciedleniem rzeczywistości. Tak jak w przypadku fotografii, nagrania audio są
jedynie reprodukcjami świata. Odmiennie niż w przypadku soundwalks, organizowanych
w dobrze znanym uczestnikom otoczeniu,duńscy artyści wybrali przestrzeń specyficzną –
odległą, opuszczoną przez ludzi, trudno dostępną, wcześniej przez nich nierozpoznaną.
Nie było to bez znaczenia.Według Schafera na krajobraz dźwiękowy składają się elementy
pierwszego planu i tła.Podczas gdy tło tworzą elementy powtarzalne,które często umykają
świadomemu słuchaniu, na pierwszym planie występują tzw. sygnały (signal sounds) oraz
miejsca znaczące (soundmarks). Dzięki temu, że muzycy nie znali wcześniej Piramidy,
dźwięki składające się na tło mogły być dla nich bardziej „słyszalne”, łatwiejsze do „wyłapania”.Tymczasem
soundmarks,które są dźwiękami kulturowymi,charakterystycznymi dla
społeczności zamieszkującej dany teren,zostały „utracone”na skutek wysiedlenia mieszkańców
osady górniczej. Krajobraz dźwiękowy Piramidy zmienił się w porównaniu do czasu,
w którym powstały nagrania filmowe byłego mieszkańca miasteczka, wkomponowane
później w film Koefoeda. Trzeba mieć jednak na uwadze, że pejzaż dźwiękowy zmienia
się nieustannie, przemieszcza się wraz z percypującym i odkrywa się przed nim w czasie.
Poznanie pejzażu dźwiękowego i jego zapis jako „obrazu statycznego”w rozumieniu
Schafera nie były celem członków Efterklang. W przypadku muzyków chodziło raczej
o szersze rozumienie krajobrazu dźwiękowego,mającego związek z procesem,przepływem.
W przypadku takiej trajektorii podróży, jej dokumentacja będzie bowiem zdawać relację
nie tyle z brzmienia konkretnego miejsca, ile z doświadczenia jego aktywnego słuchania
(a czasem wręcz rejestracji dźwięku jako praktyki krytycznej)17
.
15
	 Ibidem, s. 109.
16
	 Ibidem, s. 111.
17
	Ibidem.
„Duch piramidy” 153
Duńczycy najpierw „budowali”złożone relacje z przestrzenią,a następnie wykorzystali
nagrane w miasteczku dźwięki, wkomponowując je w utwory muzyczne z albumu
„Piramida” (nierzadko po ich wcześniejszym przetworzeniu). Zainteresowanie przestrzenią
akustyczną było próbą wyjścia poza granice przestrzeni postrzegalnej wzrokowo,
która co do zasady zdominowała zachodni sposób poznawania świata. Z drugiej strony
powstanie filmu dokumentalnego paradoksalnie ukazuje,że trudno jest odejść od kultury
wzrokocentrycznej.
Obraz świetności versus obraz upadku Piramidy
W dziele Koefoeda ukazane zostały dwa odmienne obrazy górniczego miasteczka.
W film dokumentalny wpleciono fragmenty ze starej taśmy czarno-białej, będącej autobiograficznym
zapisem przeżyć jej autora i swego rodzaju kroniką wydarzeń dotyczących
nieistniejącej już społeczności oraz zdjęcia współczesnej osady, na których odnaleźć
można ślady pustki i degradacji. Na skutek zestawienia nowych zdjęć ze scenami nakręconymi
przez mieszkańca Piramidy w czasach jej świetności,uwidacznia się silny kontrast.
Mogłoby się zdawać,że zdjęcia wykonano w dwóch różnych miejscach.„Duch Piramidy”
prezentuje obraz złożonej czasoprzestrzeni,gdzie przeszłość miesza się z teraźniejszością,
pamięć z zapomnieniem, a kolor z szarością.
Autorem amatorskiego filmu dokumentalnego i zdjęć wykorzystanych przez Koefoeda
w „Duchu Piramidy”był Aleksander,jeden z dawnych mieszkańców osady.Przybył
on do Piramidy w latach 70. XX wieku z Murmańska. Film duńskiego reżysera oprócz
tego, że zawiera obrazy z przeszłości utrwalone przez rosyjskiego elektryka na szesnastomilimetrowej
taśmie, ukazuje również postać Aleksandra w teraźniejszości. Rosjanin,
który po wysiedleniu przeniósł się wraz z rodziną do niewielkiego mieszkania usytuowanego
na jednym z moskiewskich blokowisk, ze łzami w oczach wspomina sowieckie
miasteczko. Nocami wyświetla w pokoju filmy, które nakręcił w Piramidzie i uzupełnia
je nostalgicznym komentarzem.
Osiedle górnicze wybudowano w dolinie otoczonej przez lodowce, hałdy węgla
kamiennego i zamarzające w zimie morze.Swoją nazwę miejscowość zawdzięczała górze,
u której stóp została założona. W Piramidzie prócz portu i infrastruktury związanej
z wydobyciem węgla kamiennego powstało wiele miejsc użyteczności publicznej.Wokół
centralnego placu wybudowano sporej wielkości Pałac Kultury oraz jednolitej konstrukcji
domy z betonu i drewna przypominające syberyjskie baraki. W trosce o szatę ideologiczną
miasteczka18
na placu wzniesiono popiersie Lenina, które okazało się najbardziej
na świecie wysuniętym na północ pomnikiem wodza rewolucji. Władze ZSRR zadbały
również o to,aby w górniczej osadzie wybudowano hotel,przedszkole,szkołę,bibliotekę,
18
	„Szata ideologiczna jest pewnego rodzaju interpretacją historii – niekiedy radykalnie różną od poprzed-
niej – i zakłada odczytywanie jej przez określony pryzmat. Jest kształtowaniem społecznej pamięci, ale
także kształtowaniem społecznej niepamięci wobec symboli uznanych za obce i wrogie. Miasto uczy, co
jest nasze i bliskie, a co obce”; Zieliński 2007, s. 11.
Journal of Urban Ethnology 13/2015154
stołówkę, szpital, halę sportową, basen, kino, salę koncertową, łaźnię, place zabaw oraz
stadion piłkarski im.Jurija Gagarina19
.Wszystkie budynki wykonano z najlepszej jakości
materiałów, wykazując przy tym troskę o detale i dbałość o względy estetyczne (ściany
pomieszczeń wykładano ceramicznymi mozaikami, boazerią, montowano olbrzymie
lustra, podłogi pokrywano granitem). Szczytem ekstrawagancji ze strony władz sowieckich
było przeszczepienie trawy pobranej z okolic Murmańska.Niemal całkowitą samowystarczalność
osady osiągnięto dzięki temu, że obok kopalni węglowych utworzono
gospodarstwa rolno-hodowlane i szklarnie. W Piramidzie praktycznie nie istniał obieg
pieniężny, kwitła natomiast wymiana towarowa (jedynie w hotelu Tulipan przyjmowano
dolary od obcokrajowców).
Według relacji Aleksandra górnicy od świtu do nocy pracowali w okolicznych kopalniach.
Nie mieli ani czasu, ani siły na korzystanie z nowoczesnej infrastruktury i uczestnictwo
w kulturalnym życiu społeczności,którego rozwój związany był przede wszystkim
z aktywnością członków rodzin górników oraz mieszkańców o odmiennych profesjach.
Na taśmie nakręconej przez Rosjanina zostały utrwalone sceny z roześmianymi ludźmi,
którzy ścigają się na nartach, grają w szachy, organizują wycieczki. Do niecodziennych
wydarzeń należały mecze rozgrywane z Norwegami z sąsiedniej osady o trzeciej nad
ranem podczas dni polarnych oraz budzące strach mieszkańców eskapady niedźwiedzi.
Ujęcia ilustrujące życie lokalnej społeczności przeplecione zostały z emanującymi ciepłem
obrazami żony i dzieci głównego bohatera, z elementami jego własnej biografii.
Film Koefoeda ukazuje, że Rosjanin, który był zarówno bezpośrednim uczestnikiem,
jak i świadkiem zarejestrowanych na taśmie wydarzeń20
, nieustannie konstruuje
narrację na temat własnej przeszłości w Piramidzie i codziennego życia jej społeczności.
Opowieść Aleksandra, który dzięki zdobyczom techniki w prywatnej przestrzeni
wielokrotnie odtwarza obrazy zarejestrowane w przeszłości w górniczej osadzie i który
stara się je interpretować, objaśnić zarówno innym osobom, jak i samemu sobie, stanowi
wzruszający, a zarazem smutny komentarz człowieka „wykorzenionego”. Nie tylko los
rosyjskiego elektryka, ale i sowieckiego miasteczka można rozpatrywać jako uboczne
efekty transformacji polityczno-gospodarczej.Globalne przekształcenia,które dla jednych
ludzi oznaczały rozwój i dobrobyt, dla wielu (nie tylko ludzi, ale i przestrzeni) okazały
się katastrofalne.
Dokument Koefoeda jest w tym kontekście doskonałą ilustracją upadku. Z jednej
strony chodzi o osobę Aleksandra, który żyje nostalgicznymi wspomnieniami, z drugiej
strony o współczesną Piramidę,a właściwie jej widmo.Poprzez obrazy przestrzeni,która
wydaje się być wymarzoną scenerią dla twórców futurystycznej apokalipsy,reżyser obnaża
19
	 Andreassen i in. 2010, s. 40.
20
	 W dyskursie dotyczącym przeszłości przyjmuje się, że jeśli o przeszłości możemy dowiedzieć się czegoś od
bezpośrednich świadków wydarzeń, to mamy do czynienia z przeszłością najnowszą. W jej ramach można
wyodrębnić obszar węższy – przeszłość autobiograficzną – zdarzenia, których bezpośrednim świadkiem
lub uczestnikiem mogła być dana jednostka; Szpociński 2006, s. 11-12.
„Duch piramidy” 155
bezwzględność i siłę mechanizmów transformacji i globalizacji.W cieniu góry i ostatniej
hałdy czarnego węgla sterczą osmolone budynki przemysłowe z powybijanymi szybami,
zardzewiałymi rurami i plamami wilgoci.Stoją olbrzymie zbiorniki,dawne tunele węglowe,
podziurawione łodzie i pomnik w kształcie piramidy, stanowiący w przeszłości „znak
firmowy” osady. Na krańcach dawnego osiedla górniczego zachował się mały cmentarz
z kilkoma nagrobkami oznakowanymi pięcioramiennymi gwiazdami. Miasto z tej perspektywy
jawi się jako sieć
stosunków między wymiarami jego przestrzeni,a wydarzeniami z jego przeszłości [...].Ale
miasto nie opowiada swojej przeszłości, zachowuje ją, jak linie dłoni, wpisaną w narożniki
ulic,w kraty okienne,poręcze schodów,druty piorunochronów,drzewca chorągwi,a każdy
segment jest poznaczony z kolei własnymi zadrapaniami,rysami,uderzeniami i nacięciami21
.
Rozpadające się baraki wypełniają meble, skrawki fotografii, niedopałki papierosów,
martwe ptactwo i setki innych przedmiotów. W widmowym mieście rzeczy, które
w normalnych warunkach nie przykuwają niczyjej uwagi, natarczywie manifestują swoją
obecność i materialność,wywołując silne poczucie dyskomfortu.Rodzi się pytanie,czy to,
co trudno zaklasyfikować jako „dawne”, „estetyczne”, ważne dla podtrzymywania tożsa-
mości – a czymś takim jest upadająca Piramida – także zasługuje na ochronę i powinno
zostać zachowane dla przyszłych pokoleń?
Współczesna Piramida jest widmem dawnego osiedla górniczego na Spitsbergenie,
obudową pozbawioną wnętrza. Paradoksalnie to właśnie obecna kondycja miasteczka
przyczyniała się do zwiększenia jego atrakcyjności turystycznej.Od czerwca do września
do Piramidy przypływają statki z ludźmi z całego świata,którzy pragną obejrzeć „miasto
widmo”.W tym okresie Trust Arktikugol wynajmuje trzydziestu robotników do porządkowania
terenu,dwie pracownice do obsługi hotelu i dwóch przewodników22
.Niedawno
z inicjatywy władz Rosji ruszyły prace mające na celu uczynienie z Piramidy modnego
kierunku turystycznego. Planowana kampania promocyjna ma zachęcić do przyjazdu
przede wszystkim bogatych turystów, którzy będą chcieli pozostać w dawnym osiedlu
górniczym nieco dłużej i odpowiednio za to zapłacić23
.
21
	 Calvino 2002, s. 10-11.
22
	 Wiśniewska 2011.
23
	 Budnik 2014.
Journal of Urban Ethnology 13/2015156
Bibliografia
Andreassen E.i in.2010,Persistent Memories: Pyramiden – a Soviet MiningTown in the High Arctic,
Tapir Academic Press,Trondheim.
Budnik A. 2014, Tajemnica arktycznej Piramidy, http://www.loswiaheros.pl/norwegia/tajemnica-arktycznej-piramidy,
17.10.2014.
Calvino I. 2002, Niewidzialne miasta, przeł. Kreisberg A., Wydawnictwo W.A.B., Warszawa.
Fernández-Armesto F. 2008 (2001), Cywilizacje. Kultura, ambicje i przekształcanie natury, przeł.
Grabska-Ryńska M., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Łukaszewski J. 2012, W kontenerach na Spitsbergenie. Co tam robią?, „Gazeta Wyborcza/Poznań”,
http://poznan.gazeta.pl/poznan/1,89336,11444991,W_kontenerach_na_Spitsbergenie__
Co_tam_robia_.html, 17.10.2014.
Nacher A. 2010, Sto tysięcy miliardów dźwięków. Podróż poza wzrokocentryzm (pejzaż dźwiękowy,
soundwalk, aural safari), „Kultura Współczesna”, nr 3(65), s. 102-116.
Szpociński A. 2006, Formy przeszłości a komunikacja społeczna, [w:] Szpociński A., Kwiatkowski
P.T., Przeszłość jako przedmiot przekazu, Scholar, Warszawa, s. 7-66.
Stasiuk A. 2014, Wschód, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec.
Theall D. 2002, McLuhan’s Canadian Sense of Space,Time and Tactility,“Journal of Canadian Studies”,
Vol. 37, No. 3, s. 251-254.
Wiśniewska I. 2011, Widma w mieście Piramida, „Polityka”, http://www.polityka.pl/tygodnikpo-
lityka/swiat/1520556,1,opuszczona-osada-na-spitsbergenie-przyciaga-turystow.read,
17.10.2014.
Zieliński F. 2007, Szata ideologiczna miasta – architektura i strój, [w:] Krajewski M., Wizualność
miasta.Wytwarzanie miejskiej ikono sfery,Wydawnictwo Naukowe UAM,Poznań,s.11-33.
Filmografia
Koefoed A. 2012, The Ghost of Piramida, Dania, produkcja: Koefoed Film.
Źródła internetowe
Westerkamp H.1974,Soundwalking; http://www.sfu.ca/~westerka/writings%20page/articles%20
pages/soundwalking.html#top, 17.10.2014.
WFAE World Forum For Acoustic Ecology; http://wfae.proscenia.net/, 17.10.2014.
Dělnický dům a proměny sociálně vyloučené oblasti 157
Journal of Urban Ethnology 13/2015
PL ISSN 1429-0618
Klára Brožovičová
Ústav evropské etnologie Masarykovy univerzity, Brno
Jana Pospíšilová
Etnologický ústav Akademie věd České republiky, v.v.i, pracoviště Brno
Dělnický dům
a proměny sociálně vyloučené oblasti.
Případová studie lokality Brno-Cejl
Abstract
The first textile factory in the former cadastral municipality Horní a Dolní Cejl (Upper and Lower Cejl,
today Brno-North) was established in the 1750s. At the beginning of the 19th
century there were already
seven large textile factories in the area. In the first half of the 19th
century, two– or multi-storey courtyard
balcony apartment houses were built,providing accommodation to textile factory workers who came to Brno
from the surrounding villages. Brno was called the Moravian Manchester at that time. The character of
a manual workers’ suburb has been preserved in the Cejl locality until now.The locality has been described
as socially excluded,with a high percentage of Roma inhabitants living in unsuitable and run-down flats.At
the same time, the locality reflects a selective process of gentrification alongside globalization. Qualitative
research of two selected three-storey courtyard balcony houses was conducted between 2007–2010 within
the CONDENSE project supported by VolkswagenStiftung (Socio-Spatial Consequences of Demographic
Change in Central Eastern European Cities. Potentials and Limits of an Exchange of Experiences from
Western Europe and Eastern Germany). The research further focused on the gentrification process in the
locality while exploring goals and strategies of the participants and their impact on the integration process
or exclusion of the Roma inhabitants of the locality.
Keywords: Socially excluded locality; Upper and Lower Cejl; Brno; gentrification; urban renovation; Roma
inhabitants
* * *
V bývalé katastrální obci Horní a Dolní Cejl (dnes Brno–sever) byla v polovině 18. století založena první
továrna na sukno a na začátku 19. století zde existovalo sedm velkých textilních továren. V první polovině
19. století zde byly vystavěny dvou a vícepodlažní pavlačové činžovní domy, ve kterých byli ubytováni především
textilní dělníci přicházející z venkova do Brna. Brnu se přezdívalo moravský Manchester. Charakter
Journal of Urban Ethnology 13/2015158
dělnického továrního předměstí si oblast Cejlu uchovala dodnes.Lokalita byla vyhodnocena jako oblast sociálního
vyloučení s vysokou koncentrací romských obyvatel bydlících v nevyhovujícím a zanedbaném starém
bytovém fondu. V oblasti se současně projevuje selektivní proces gentrifikace spolu s globalizačními vlivy.
Kvalitativní výzkum vytipovaných dvou třípodlažních pavlačových domů byl proveden v letech 2007–2010
v rámci projektu CONDENSE s podporou VolkswagenStiftung (Socio-Spatial Consequences of Demographic
Change in Central Eastern European Cities. Potentials and Limits of an Exchange of Experiences
from Western Europe and Eastern Germany) a dále se zaměřil na proces gentrifikace oblasti.Byly sledovány
cíle a strategie zúčastněných skupin a jejich dopady v procesu integrace či exkluze romských obyvatel oblasti.
słowa kluczowe: Horní a Dolní Cejl; Brno; gentrifikace; urbánní obnova; Romové
Data wpływu: 31.10.2014
Data akceptacji: 01.07.2015
Pro případovou studii jsme zvolily objekt v sociálně vyloučené oblasti v městské
části Brno-Sever.Město Brno je druhým největším městem České republiky (cca 400 000
obyvatel), je důležitým administrativním centrem republiky a hlavním městem Jihomoravského
kraje. Bylo významným průmyslovým střediskem Rakouska-Uherska i Československa.
Náš výzkum se zaměřil na některé proměny městského prostoru v období
postsocialistické transformace.
Malý exkurz do etnografických/etnologických výzkumů Brna
V československé etnografii se počátky výzkumu města váží k 50. letům 20. století,
kdy vedoucí brněnského akademického pracoviště Karel Fojtík publikoval svoji první
velkou studii zacílenou na poznání způsobu života dělnictva v Brně v 18. a 19. století.1
K. Fojtík svým zaměřením navazoval na široce pojatý Sociologický výzkum Brna, který
už v roce 1946 zahájila tzv. Brněnská sociologická škola v čele s Inocencem Arnoštem
Bláhou. Výzkum však nebyl z politických důvodů dokončen.2
Etnografický výzkum byl
do té doby zaměřený především na rurální prostředí. Na město a průmyslové oblasti se
nově orientoval v duchu dobové vládnoucí ideologie. Soustředil se na výzkum dělnictva
především jako nositele pokrokové kultury. Současně jsou všechny práce z počátku 50.
let 20. století z velké části věnované hledání metod, jakých použít při etnografickém
výzkumu města a průmyslové oblasti.Fojtíkovy studie Tři typy dělnických obydlí a Dům
na předměstí byly průlomové a jsou dodnes metodologicky inspirativní.3
V 70.letech 20.
století byla zdejšími badateli v rámci etnografie současnosti sledována především residua
vesnické kultury přenesená do města.Město jako výzkumný terén se jevilo jako nový rámec
1
	 Fojtík 1953.
2
	 Sociologický výzkum Brna, 1949.
3
	 Fojtík 1959, 1963.
Dělnický dům a proměny sociálně vyloučené oblasti 159
lidové kultury.4
Od 90. let 20. století došlo v Brně v Ústavu pro etnografii a folkloristiku
ČSAV pod vedením Oldřicha Sirovátky k dalšímu rozvoji urbánní etnologie se zaměřením
na městskou každodenní kulturu v celé šíři a strukturovanosti. Byla sledována kulturní
identita českých a částečně i německých obyvatel Brna.5
Podle O. Sirovátky tvoří základ
obrazu každodenní kultury obyvatel Brna dva kulturní okruhy: městský a venkovský.6
Po roce 2000 se otevřela nová etapa v podobě interdisciplinárních projektů s účastí
etnologů a dalších odborníků zaměřených na výzkum Brna.Rakouský ústav pro východní
a jihovýchodní Evropu podpořil v roce 2003 projekt Das multikulturelle Brünn an der
Schwelle zum EU-Beitritt. Byly zde formulovány tři typy interetnických vztahů a Romové
představovali dědictví nezdařené snahy o integraci a akulturaci.7
Dalšími víceoborovými
výzkumy byl mezinárodní projekt ConDENSE,8
který při spolupráci sociologů,kulturních
demografů a etnologů přinesl výsledky výzkumu zaměřeného na vnitřní části měst Lodź,
Gdańsk, Ostrava a Brno.9
Také projekt Kolektivní paměť města Brna. Její proměny a vývoj
v průběhu 20. století10
byl založen na interdisciplinární spolupráci etnologie a historie.11
Výsledem kvalitativního výzkumu metodou oral history zaměřeného na každodenní život
brněnských Němců je v českém prostředí průkopnická kniha vzpomínek Měla jsem moc
krásné dětství. 12
Geografická poloha Brna
Interakce přírodních podmínek s primární industrializací města vedla k vytvoření
průmyslového pásu podél řeky Svitavy, která poskytovala energetickou i technologickou
vodu. Tato skutečnost se odráží ve struktuře města dodnes. Stavební boom v období
kapitalistické i socialistické industrializace rovněž reflektoval přírodní podmínky.Například
socialistický zákon o ochraně zemědělské půdy nedovolil Brnu rozšíření na jih.
To znamenalo šíření města na sever, zatímco jeho jádro zůstávalo na místě. Vnitřní
město13
je značně diferencováno,ve starých průmyslových čtvrtích docházelo k prolínání
továrních,infrastrukturních a obytných objektů – vícepodlažních domů.Bydleli zde především
průmysloví dělníci a tomu odpovídal i standard objektů.Nyní jsou tyto části města
4
	 Niedermüller 1987.
5
	 Sirovátka 1992.
6
	 Sirovátka 1993.
7
	 Fischer, Pospíšilová 2005.
8
	 Projekt conDENSE 2006–2009 (Socio-Spatial Consequences of Demographic Change for East Central
European Cities) byl financován německou nadací Volkswagenstiftung (Az II/8115; www.condense-project.
org).
9
	 Haase, Steinführer et al. 2011.
10
	 Projekt byl podpořen Grantovou agenturou České republiky.
11
	 Ferencová, Nosková 2009.
12
	 Nosková, Čermáková 2013.
13
	 Steinführer, Pospíšilová, Grohmannová 2009.
Journal of Urban Ethnology 13/2015160
předmětem přestavby, řešení problémů brownfields, místy také gentrifikace.14
V těchto
městských částech (nebo ulicích) se nyní prolíná romské etnikum, chudoba a narušování
norem spolužití – vždy se zde prolíná problém sociální a etnický.15
Co je to gentrifikace: použití termínu v rámci výzkumného kontextu
vyloučené lokality
V současné době je oblast ulic Cejlu a Bratislavské v procesu gentrifikace. Proces
v této oblasti, tak jak probíhá v současné době, můžeme označit za učebnicový příklad
vymístění sociálně slabých obyvatel nově příchozími obyvateli,kteří se řadí k střední vrstvě.
Stejně tak jako popisuje Ruth Glass v prvotní definici gentrifikace, čtvrt se proměňuje
nejenom sociálně, ale také vizuálně.16
Zchátrané domy, kde původně žili sociálně slabí
obyvatelé, jsou kompletně rekonstruovány, což je dalším impulzem pro členy střední tří-
dy.17
V tomto směru lze proces gentrifikace analyzovat podle Neila Smithe,který vychází
z ekonomického základu procesu gentrifikace. Smith pracuje s pojmem tzv.„rent gap“,18
kdy si všímá ekonomické příležitosti nabízející se v rámci podinvestované lokality. Dělnické
čtvrti se obvykle vyznačují vysokým ekonomickým potenciálem,který je způsobem
atraktivní polohou místa, současně však nižšími reálnými cenami nemovitostí a parcel.
Tento nepoměr mezi tržní cenou a reálnou hodnotou pak nabízí příležitost pro spekulativní
investování, což do oblasti přivádí investory ze střední třídy. Smithova teorie je založena
převážně na ekonomických základech,kdy předpokládá,že lidé budou následovat nabídku
a příležitost nabízených finančních zdrojů, aniž by brali v potaz další faktory.19
Gentrifikaci v rámci České republiky lze sledovat až v porevoluční éře devadesátých
let 20. století, kdy se původně poměrně homogenní společnost bývalého Československa
začala na základě demokratických a tržních principů polarizovat. Proces gentrifikace
je typický pro velké sídelní celky, tzn. v prostoru České republiky můžeme gentrifikační
vývoj sledovat taktéž v hlavním městě Praze.20
Soukromé investory kupujících nemovitosti v brněnské lokalitě můžeme rozdělit
na dvě skupiny dle toho, zda se stávají současně i residenty. Zatímco větší investoři byty
v lokalitě zpravidla pronajímají, drobní investoři se do lokality přímo stěhují a osidlují
zakoupené nemovitosti, které jsou zpravidla jejich startovacími byty. Do této skupiny
můžeme také řadit mladé residenty žijící v nájemních bytech,kteří se v lokalitě usazují kvůli
nízkému nájmu.Obnovu urbánních celků v souvislosti s demografickými a ekonomickými
14
	 Pospíšilová, Vaishar, Steinführer 2009.
15
	 Vašečka 2002.
16
	 Glass 1964.
17
	 Srovnej: Karpińska 2012, s. 140.
18
	 Smith 1996.
19
	 Smith 1996.
20
	 Sýkora 2005, Novotná 2007.
Dělnický dům a proměny sociálně vyloučené oblasti 161
změnami, kdy dochází k soukromým investicím do veřejného prostoru, rozebírá z teoretického
hlediska Elisabeth Zukin.21
Oba aspekty, ekonomický i sociální, spojuje teoreticky v rámci procesu gentrifikace
David Ley, který tvrdí, že k osidlování místa dochází díky jeho osobitosti, blízké poloze
centra a současně odlišnosti od homogenního prostředí města.22
Této teorii odpovídá
početná skupina studentů, která se do lokality stěhuje nejen kvůli levnému nájemnímu
bydlení.Současně je tato skupina dočasných rezidentů otevřená mezietnickému sousedství
a je relativně alternativní, kdy bydlí ve sdílených studentských bytech ve vyšším počtu,
čímž na sociálním žebříčku tvoří jakýsi mezistupeň mezi oběma sociálními skupinami
residentů.Studenti se jako skupina vyznačují vysokou flexibilitou,což znamená,že v lokalitě
setrvávají v horizontu několika semestrů a posléze se stěhují do jiných městských
čtvrtí. Mezi alternativní se řadí také poměrně početná komunita umělců, kteří v lokalitě
bydlí či mají zde své ateliéry, i když se nejedná o typickou, umělci vyhledávanou lokalitu.
V teoretickém přístupu ke gentrifikaci a jejím vlivu na lokální populaci se teorie
rozcházejí na progentrifikační a protigentrifikační. Progentrifikační teorie zdůrazňují
příchod členů střední třídy do městských částí za kladný, poukazují na jejich politický
a ekonomický přínos.Pokud by byla tato populace soustředěna v suburbiích města,ztratila
by tak své občanské schopnosti,které se v gentrifikovaném prostředí mohou rozvíjet.Faktu
příchodu ekonomicky a sociálně silné populace se často chytá také argumentace lokálních
politiků a oficiálních dokumentů, kde jsou používány eufemismy jako „městská obnova“,
„městská regenerace“ nebo „městská udržitelnost“ ad. Slovník oficiálních dokumentů
odkazuje také na změnu fyzického prostředí lokality, čímž se vyhýbá třídnímu ustavení,
které je v procesu gentrifikace obsaženo.23
Druhou, a poměrně početnou skupinou jsou teorie poukazující zejména na fakt, že
v procesu gentrifikace jsou vymístěni sociálně vyloučení obyvatelé, což v případě lokality
v Brně je spojeno také s etnicitou. Proces gentrifikace je přímo založen na předpokladu
existence prostředí,které koncentruje sociálně vyloučené kolektivy a současně je dostatečně
atraktivní pro případné investice zájemců z řad střední třídy. Z této hypotézy odsunu
původních residentů vychází také autorka pojmu gentrifikace, Ruth Glass, která přímo
tvrdí:
Jakmile jednou tento proces gentrifikace v oblasti začne, rychle pokračuje, dokud všichni
nebo většina původních dělnických obyvatel není odsunuta,a celý sociální charakter oblasti
se nezmění.24
21
	 Zukin et al. 2009.
22
	 Ley 1986.
23
	 Lees 2008.
24
	 Glass 1964, s. 18.
Journal of Urban Ethnology 13/2015162
Gentrifikaci je tedy nutno vnímat jako bipolární proces,kdy na jedné straně dochází
k fyzické obnově lokality a příchodu ekonomicky stabilního obyvatelstva, které s sebou
přináší zkvalitnění služeb a celkové životní úrovně,na druhou stranu ale dochází k vytlačení
původních sociálně slabých residentů.V lokalitě Brno-Cejl je odsun původních residentů
založen na sociálním statutu,ovšem nabírá silné etnické konotace,kdy právě sociálně slabí
obyvatelé jsou často (ale ne výhradně) romského původu.
Nástin postupného vývoje situace na Cejlu
Proces gentrifikace v překotné podobě, jak jej známe v současné době, je výsledkem
dlouhodobého trvání poměrně nenápadného procesu. Počátek gentrifikace spojený
s proměnou oblasti můžeme datovat zhruba do poloviny devadesátých let 20. století, kdy
byla započata výstavba prvních investorských záměrů. Výstavba začínala v ulicích, které
jsou blíže městskému centru, později se objevila nová výstavba i hlouběji v městské čtvrti
Brno-sever.Za počáteční počin můžeme považovat výstavbu administrativního centra IBC
v roce 1997, které je multifunkčním zařízením sdružujícím na jednom místě kanceláře,
luxusní ubytovací kapacity,garáže,obchody,kavárny a restaurace a další občanské služby.25
Dalším významným krokem byla v roce 1999 rekonstrukce divadla Radost, které sídlí
nedaleko od IBC na Bratislavské ulici. Po architektonicky výrazné přestavbě této budovy
byla naplněna koncepce moderního divadla sloužícího pro děti i dospělé a byla posílena
možnost kulturního vyžití v lokalitě. Další mimořádnou institucí je Muzeum romské
kultury, které sice vzniklo již v roce 1991, ale až v roce 2000 získalo sídlo, které bylo zrekonstruováno
z bývalého nájemního domu.Instituce se stala postupně místem vzdělávání
a kulturního vyžití romských dětí a setkávání Romů i majority.Zmíněné stavby a můžeme
považovat za velké pilotní projekty,stojící u zrodu dnešních pozorovatelných změn lokality.
V období let 1999–2003 realizovala nezisková organizace Drom projekt komunitního
bydlení na ulici Bratislavská.V rámci tohoto projektu podpořeného Ministerstvem
pro místní rozvoj a Magistrátem města Brna byly zrekonstruovány dva domy, které se
nacházely v havarijním stavu a byly obydleny veskrze romskými obyvateli,z nichž někteří
v domě bydleli ilegálně. Na rekonstrukci domu se podíleli stávající nájemníci nekvalifikovanými
pracemi, přičemž si tímto způsobem odpracovávali dluh na nájemném.26
Po odpracování stanoveného počtu hodin a adekvátní participaci na projektu pak měli
nájemníci možnost podepsat nájemní smlouvu na jeden rok, čímž se jim otevřela cesta k
legálnímu sociálnímu bydlení, potažmo možnost setrvání v lokalitě.
Proměny po roce 2000
V období po roce 2000 pozvolna přicházeli do oblasti zástupci majoritní populace,
zejména studenti vyhledávající levné nájemné bydlení, přičemž tuto skupinu můžeme
25
	 Tato moderní budova získala prestižní titul Stavba roku 1997.
26
	 Viz: DROM, 20. 05. 2014.
Dělnický dům a proměny sociálně vyloučené oblasti 163
Fot. 1. Brno, ulice Cejl pohled ke středu města, fot. J. Pospíšilová, 2007 r.
Fot. 2. Brno, ulice Cejl, průčelí domů č. p. 75 a 77, fot. J. Pospíšilová, 2007 r.
Journal of Urban Ethnology 13/2015164
Fot. 3. Brno, ulice Cejl, společný dvůr domů č. p. 75–77, fot. J. Pospíšilová, 2007 r.
Fot. 4. Brno, ulice Cejl, pohled na dům č. p. 77 ze dvora, fot. J. Pospíšilová, 2007 r.
Dělnický dům a proměny sociálně vyloučené oblasti 165
Fot. 5. Brno, ulice Cejl, pohled na dvůr domů č. p. 75 a 77 shora, fot. J. Pospíšilová, 2007 r.
Fot. 6. Brno, ulice Cejl, protější strana s plakátem realitní kanceláře, fot. J. Pospíšilová, 2008 r.
Journal of Urban Ethnology 13/2015166
Fot. 7. Brno, ulice Cejl, společný dvůr domů už téměř vystěhovaných domů č. p. 75 a 77, fot. J.
Pospíšilová, 2013 r.
Fot. 8. Brno, ulice Cejl, děti ve dvoře domů č. p. 75 a 77, fot. J. Pospíšilová, 2008 r.
Dělnický dům a proměny sociálně vyloučené oblasti 167
považovat za průkopníky v kategorii nově příchozích. Studenti jako skupina jsou velmi
flexibilní, co se bydlení týká, lze je označit za poměrně alternativní. Ve většině případů
bydlí studující v pronajatých bytech ve vyšších počtech,zpravidla připadají na jednu obydlenou
místnost dvě až tři osoby.Toto bydlení pro studenty dočasným řešením,v bytech se
vyskytuje poměrně vysoká fluktuace, přičemž tento způsob života je praktikován jednotlivci
v období studií, popř. v prvních letech zaměstnání. Základním motivem k tomuto
způsobu bydlení jsou finanční pohnutky,kdy rozpočítané nájemné je pro mladé nájemníky
přijatelnější. Lokalita se zvýšeným výskytem sociálně slabých pak nabízí jednak celkově
nižší nájemné,čímž se rozpočet na bydlení pro studenty ještě snižuje,ale také dostatečný
počet prostorných bytů,které by byli v jiné městské části v malé vzdálenosti od městského
centra pro studenty finančně zcela nedostupné. Při popisu sociální situace v lokalitě
je přítomnost studentů nezanedbatelná ze dvou důvodů. Prvním faktem je kvantitativní
charakteristika skupiny,tedy hojný výskyt jejích zástupců v lokalitě. Druhou skutečností,
na kterou bychom neměli zapomenout, je pionýrské postavení studentů při osidlování
exkludované lokality střední třídou.27
V období kolem roku 2007 pak podle pořízených interview zaznamenáváme v oblasti
zvýšený počet privatizací bytů a příchod nových residentů, kteří v oblasti plánují bydlení
s dlouhodobým výhledem. Jedná se zejména o mladé profesionály ve věku 30 až 40 let,
kteří v lokalitě pořizují startovací bydlení. V tomto období lze v lokalitě sledovat také
zvýšený nákup bytů za účelem investice a navazujícího pronajmutí. Majitelé těchto bytů
žijí v jiné části Brna. Bytový fond, který byl privatizován z městského majetku, tak byl
v rámci malých soukromých investic revitalizován,přičemž tímto způsobem docházelo k
vymístění původních residentů.Pohnutky k nastěhování se do lokality je na straně mladých
pracujících velmi podobný jako u skupiny studentů,tedy ekonomické zvýhodnění prvotní
investice do bydlení a současně pravděpodobné zhodnocení vložených financí s tím, jak
se bude měnit kontext zmiňované oblasti.28
S tímto předpokladem pracují taktéž soukromí
investoři, kteří nakupují v lokalitě byty čistě pro investiční záměry. Po roce 2007 se
soukromé investice do bytových domů zvyšují taktéž v návaznosti na zjevnou revitalizaci
bytového fondu městských částí Brno-sever a Brno-střed financovaných z projektu IPRM
(Integrovaný plán rozvoje města) podporovaného Evropskou unií.
Zásadní vliv na vývoj sledované oblasti mají dotace z operačních programů Evropské
unie. Pro dotace z programů Evropské unie splňovala lokalita ulice Cejl a přilehlých ulic
plně podmínky vyloučené lokality.Konkrétně to byly předpoklady zvýšené míry chudoby
a dlouhodobé nezaměstnanosti, významných nedostatků v oblasti dovedností a velký
počet studentů, kteří předčasně opouštějí školu. Dále pak vysoký stupeň kriminality
a delikvence, obzvláště znečištěné životní prostředí a nízká míra hospodářské aktivity.
Vyloučenost lokality byla charakterizována také technickým stavem budov, které byly
27
	 Brožovičová 2013, s. 51.
28
	 Brožovičová 2013, s. 52.
Journal of Urban Ethnology 13/2015168
energeticky zcela nevyhovující a v havarijním stavu. Charakteristika území splnila v plné
míře kritéria pro podporu v rámci Integrovaného plánu rozvoje města a byla dotována
v zúčtovacím období 2008–2013 financemi z Evropské unie s příspěvkem z městského
rozpočtu. Dotace jsou primárně soustředěny na dva druhy aktivit, a to na revitalizaci
městského prostoru, tzn. na opravy a modernizace bytových domů a budování veřejných
prostorů a městské zeleně. Druhá aktivita je zaměřena na pilotní projekty zaměřené na
zmírnění sociálního vyloučení romské komunity.29
Z celkového rozpočtu podíl financí
určených na sociální začlenění a pilotní programy tvoří spíše doplňkovou činnost celého
projektu a navíc jsou pilotní projekty prováděny výhradně neziskovými organizacemi.
Oba faktory spojené s pilotními sociálními projekty – finanční rámec i přenos provedi-
telnosti – se přímo podílí na celkovém dopadu Integrovaného programu rozvoje města.
Integrovaný program rozvoje města tak v důsledku jeho nastavení urychluje proces
gentrifikace, který ve svém počátku probíhal pozvolna. Investované peníze, které měly
napomoci snížit míru vyloučení obyvatel lokality, paradoxně snižují možnosti pobytu
cílové skupiny v lokalitě. Renovované objekty, stejně tak jako zlepšující se úroveň veřejných
prostranství spolu s výhodnou polohou místa, jsou cílem obyvatel z řad majority.
Vzhledem k tomu,že původní residenti nejsou schopni tržně konkurovat nově příchozím,
dochází k vysidlování sociálně slabých, a to ve velké míře Romů, v mnoha případech bez
nároku na náhradní bydlení vzhledem k častému zadlužení.Vzhledem k tomu,že proces
gentrifikace a rekonstrukce domů je souběžný, nelze s přesností určit, jak vysokou šanci
budou mít původní residenti na setrvání v lokalitě a jaký dopad budou tedy mít implementované
pilotní projekty vzhledem k sociálnímu vyloučení.
Metody
Objekt obydlený převážně Romy byl pro podrobný etnografický výzkum vytipován
jako protiklad k domu s byty v soukromém vlastnictví. Majitelem domu na ulici Cejl
je městská část Brno-sever. V oblasti Cejlu byly od začátku 18. století zakládány továrny
na sukno a postupně zde byly vystavěny dvou a vícepodlažní pavlačové činžovní domy,ve
kterých byli v jednopokojových bytech s kuchyní ubytováváni textilní dělníci přicházející
z venkova. Vnější charakter dělnického továrního předměstí s postupnou vysokou koncentrací
romských obyvatel si oblast Cejlu do jisté míry uchovala dodnes. Oblast dostala
od Brňanů stigmatizující pojmenování Bronx. Obyvatelé dvou zkoumaných pavlačových
domů spojených společným dvorem (Cejl č. p. 75, 77) jsou až na výjimky Romové
pocházející ze Slovenska. Žijí (žili) v bytech bez koupelny a teplé vody v podmínkách
podobných těm,které jsou doloženy z přelomu 19.a 20.století.30
Karel Fojtík je označuje
29
	 Viz: Integrovaný plán rozvoje statutárního města Brna v problémové obytné zóně města pro programovací
období 2007-2013, 15. 7. 2014.
30
	 Langrová 2008.
Dělnický dům a proměny sociálně vyloučené oblasti 169
jako druhý typ dělnického obydlí, který se proměnil na „nájemní kasárna“.31
Výzkum
prováděný kvalitativními metodami trvá přerušovaně od podzimu 2007 do současnosti
a byl součástí projektu ConDENSE.
S dospělými obyvateli jsme prováděly interview, nejprve volné, a pokud to bylo
možné,tak v druhém kole i rozhovory řízené/strukturované.Pokusily jsme se zaznamenat
jejich životní příběhy a vzpomínky na život v domě. Zajímaly jsme se o vztah obyvatel k
domu a ke čtvrti, ve které bydlí, k městu Brnu, o sousedské vztahy, o názory na bydlení
a přání týkající se bydlení a života obecně. Audiovizuální dokumentace pořízená během
terénního výzkumu je uložena v dokumentační sbírce Etnologického ústavu AV ČR, v.
v. i., pracoviště Brno. Součástí výzkumu byly také opakované expertní rozhovory s pracovnicemi
bytového úřadu městské části Brno-Sever,s pracovnicí Muzea romské kultury
a se sociální pracovnicí Společnosti Romů na Moravě.
Kvalitativní výzkum
Gentrifikace a chudoba v městském prostředí spadají mezi výzkumná témata,která
přímo vyžadují kvalitativní přístup a bezprostřední kontakt s respondentem.Franco Ferrarotti
tento výzkumný problém řadí mezi výhradně kvalitativní spolu s problematikou
terorismu,organizovaného násilí a drogových závislostí,kdy předpokládá,že jedině cestou
kvalitativního výzkumu lze dosáhnout setu relevantních dat.32
Žádný jedinec se nikdy nevztahuje a nemůže vztahovat k celé sociální skutečnosti.
V etnologických výzkumech se upřednostňuje postup od individualit k uchopení celku,
neboť mikrosvěty odhalují variabilitu.33
Biografie dokumentuje postupný vývoj situace
v lokalitě, tak jak jej vnímají jednotliví aktéři, kteří obecné události spojené s procesem
změny zasazují do kontextu vlastních žitých prožitků a dokumentují sociální proces jakoby
„zespod“.34
Prožité emocionální situace a životní mezníky mohou být spojeny a objasňovat
širší historické procesy a sociální změny.35
V tomto směru byla analýza biografických
výpovědí původních residentů oblasti velmi přínosná a upozorňující na některé aspekty
celkového sociálního procesu.
Výzkum městského bydlení prostřednictvím narativů přímých účastníků událostí
je již ustavenou metodou,za zmínku stojí zejména práce „Ein Haus in Europa“.36
Podobně
inspirativní pro naši práci je kniha StudseTerkela „Division Street: America“,37
kde jednotlivé
příběhy obyvatel tvoří celkový obraz mikrosvěta, otevřeného nebo okolí uzavřeného,
31
	 Fojtík 1959, s. 28.
32
	 Ferrarotti 2003.
33
	 Luther 2002, s. 469.
34
	 Chamberlayne, Bornat, Wengraf 2000.
35
	 Chamberlayne, Bornat, Wengraf 2000.
36
	 Gößwald 1996.
37
	 Terkel 1968.
Journal of Urban Ethnology 13/2015170
reagujícího na okolní kontext. Mikrosvět se vztahuje a je identifikován aktéry na základě
okolního sociálního prostředí, vznikají tak identitní dichotomie „my“ versus „oni“.
Prostřednictvím identitních dichotomií pak jsou utvářeny postoje, názory a motivace
jednotlivců, které jsou promítány do výpovědí aktérů.
Posledním uplatněným přístupem bylo přímé zúčastněné pozorování, které je aplikováno
běžně zejména za účelem sledování chování lidí v městském veřejném prostoru.38
Zúčastněné pozorování bylo zajištěno dlouhodobým pobytem jedné z badatelek přímo
ve zkoumané lokalitě. Velmi podobně postupuje také antropolog Clifford Geertz, který
přímo odkazuje na kontakt s prostorem:
Kdo chce poznat předměty, úkony a procesy v mikrokosmu evropského velkoměsta, musí
se obrátit přímo na lidi, neboť teprve oni dávají těm věcem a úkonům smysl. Z prostor
každodenní zkušenosti, jako je ulice, dvůr, schodiště, byt, a z významů, které obyvatelé
těmto prostorám přikládají, lze „vyčíst“ stopy fenoménů jako kulturní integrace, kulturní
proměny nebo kulturní konflikty.39
Vzhledem k tomu,že se nejedná o uzavřenou komunitu,jako tomu je u rurálních sídel
a osad,vyhnuly jsme se tak prvotním obtížím se vstupem badatele do neznámého prostředí
a potížím spojeným s přijetím výzkumníka.40
Také bylo třeba připravit se na prostředí
převážně obydlené Romy.Podle německého antropologa Chrise Hanna je detailní etnografické
pozorování potřebné obzvlášť v období velkých sociálních změn, kdy zjištění
etnografů mohou být nanejvýš užitečná jako doplňky modifikující a někdy i opravující
paradigmata užívaná v jiných oborech. Etnografické studie nedávných transformací v
bývalých socialistických zemích jsou naprosto nezbytné.41
Za užitečný srovnávací materiál
výstupů zúčastněného pozorování ve veřejném městském prostoru považujeme práci
Zdeňka Uherka a Veroniky Beranské „Analýza uživatelů a užívání městského veřejného
prostoru hl. m. Prahy. Závěry a doporučení“.42
Příběh jednoho objektu – vliv gentrifikace na sledovanou rezidentní
jednotku
V roce 1963 charakterizoval K. Fojtík velké činžovní domy, které byly od poloviny
18. století typickým obydlím továrních dělníků ve většině českých průmyslových
měst. Počtem obyvatel mu velký činžovní dům připomínal vesnici. Rodiny se navzájem
znaly a byly vystaveny sociální kontrole, dvůr se podobal návsi, ale podobu mezi vesnicí
38
	 Whyte 1988.
39
	 Geertz 1995, s.192.
40
	 Vavroch 2014.
41
	 Hahn 2007, s. 16.
42
	 Beranská, Uherek 2014.
Dělnický dům a proměny sociálně vyloučené oblasti 171
a činžovním domem považoval jen za vnější.43
Fojtíkova charakteristika nám vytanula
na mysli na podzim roku 2007 při vstupu na společný dvůr extrémně zdevastovaných,
neopravených – a jak se česky říká – vybydlených pavlačových domů na Cejlu č.p.75–77.
Byla to realita sociálně vyloučené oblasti, kde romská většina žila ve vztahu „my“ a „oni“
vůči „gadžům“, ne-Romům, ale i vůči některé skupině Romů, která nepatří do okruhu
příbuzných.Zdejším Romům byly byty přidělovány postupně od poloviny šedesátých let
20.století.Sousedskou komunitu spojoval socio-ekonomický status,ve velké míře společná
etnická identita a důsledky bytové politiky.44
Domy a dvůr charakterizoval hluboký rozdíl
mezi exteriérem a interiérem. Otlučená fasáda, rozbitá okna, neopracovanými fošnami
zatlučená okna a dveře neobydlených bytů, špinavý dvůr s hromadou odpadků a zápach
v chodbách kontrastoval s uklizenými, někdy dokonce úzkostlivě čistými domácnostmi.
Tento nezájem o údržbu prostoru mimo vlastní byt patří – stejně jako soudržnost příbuzných,
vzájemná výpomoc, časté návštěvy a hlučné oslavy s příbuznými – k obvyklým, lze
říci tradičním zvyklostem Romů.45
Neutěšené prostředí oživovalo vlající vyprané prádlo
na šňůrách podél pavlačí. Rozhovory jsme vedly se zástupci všech generací, přičemž
nejstarší Rom se narodil v roce 1945. Jedna třetina bytů už byla prázdná, majitel domu
neinvestoval do dílčích oprav a řešil pouze havarijní situace.
Byty představoval převážně pokoj s kuchyní, do které se chodí rovnou z pavlače.
Několik bylo vícepokojových a vznikly spojením původních jednopokojových bytů; jeden
z nich, vlastními náklady rekonstruovaný a doplněný sprchou a chemickým WC pro
děti,obývala rodina,která se od ostatních obyvatel distancovala. Až na tuto výjimku byly
všechny byty bez koupelny,bez teplé vody a toalety.Na každé pavlači jedna toaleta společná
všem nájemníkům v patře.Současná situace se nelišila příliš od stavu na počátku 20.století:
Cejl 77: Pokoj a kuchyň. Dvě postele pro šest lidí. Vlhkost až do dvou metrů výšky bytu.
Vzduchový prostor 10,2 m3
.Záchod pro sedm rodin.Žádné vodovodní potrubí.Otevřený
kanál. Žumpa. Vedle studny se nachází kanál, který silně zapáchá....46
V roce 2007 bylo v tomto domě 21 bytů (z toho 2 volné), v nich žilo 48 osob.47
Stereotypní představa o přeplněných bytech Romů se nepotvrdila,i když například jednu
úzkostlivě čistou domácnost obývala šestičlenná rodina v jednopokojovém bytě (rodiče,
tři děti do dvaceti let, partner jedné z dcer a jejich čerstvě narozené dítě).
43
	 Fojtík 1963, s. 49.
44
	 Pospíšilová, Mair 2011, s. 277–297.
45
	 Pavelčíková 2008, s. 215.
46
	 Noviny Volksfreund, 1907, podle Langrová 2008, s. 222.
47
	 V domě Cejl 77 žilo v roce 1910 celkem 107 obyvatel, Langrová 2008, s. 223.
Journal of Urban Ethnology 13/2015172
Objektivní vývoj – srovnání roku 2007 – 2009 – 2014
V roce 2007 bydlelo 93 osob ve 28 bytech, v roce 2009 to bylo 50 osob v 18 bytech.
Ve většině bytů bydlela jedna nebo dvě osoby,v pěti bytech početné rodiny s mnoha dětmi.
Je třeba k těmto číslům dodat,že počet bydlících mohl být vyšší vzhledem k nenahlášeným
příbuzným. Pozorovaly jsme postupné vytrácení obyvatel bytů a mizení jedné komunity.
Kam nájemníci odešli, nebylo snadné zjistit, neboť o nových adresách Romů často jejich
sousedé nevěděli a v dokumentaci bytového odboru městské části byli rozmanité údaje:
„ukončený pobyt, odstěhován na Slovensko“; „exekučně vystěhována, není v registru,
pravděpodobně zemřela“; „exekučně vystěhováni, adresa městský úřad Brno, děti v dětském
domově“ aj.V průběhu výzkumu odešel jeden nájemník do protialkoholní léčebny,
jeden nájemník se odstěhoval někam mimo Brno, jedna rodina šla bydlet k rodičům na
Bratislavskou ulici apod. Sledované domy se za osm let staly neobyvatelnými a téměř se
vyprázdnily. Na zbývající uživatele čtyř bytů byla podána žaloba na vyklizení bytu a nám
se na jaře 2014 nepodařilo s nimi navázat kontakt. Jedna z těchto rodin patřila k prvním,
které do domu v roce 1965 přišly. Manželé zde vychovali osm dětí, pracovali a dostávali
penzi – jediný stálý příjem ve velké rodině.48
V šedesátých letech pěstovali zeleninu
a květiny na dvoře, kde jsou dnes jen odpadky. Jejich děti však už byly nezaměstnané,
účastnily se aktivit v oblasti tzv.šedé ekonomiky a dopadly na ně všechny atributy kultury
chudoby, jako je zadlužování a nesplácení nájemného, gamblerství, lichva, alkoholismu
a užívání drog.
Výpovědi – kam směřují:
Respondenti byli většinou spokojeni s místem bydliště, neměli ani schopnosti uvažovat
o změně a chtěli zůstat buď v místě, nebo se dostat do blízkých Husovic anebo
Židenic. Věděli, že privilegium vybrat si místo svého bydlení je do značné míry otázka
peněz, a že pokud nemají práci, nemají šanci dosáhnout na zlepšení.49
...za tech třicet let sem si na to tak zvykla, přizpůsobila sem se tomu bordelu......mě to na
venkov netáhne.Já jsem se tam nadřela! Nesmiš propadnót! [říká vnukovi].Když propadneš,
budeš blbé jak tvuj tata... (žena ne-Romka, nar. 1950, narodila se ve vesnici blízko Brna)
Já su zvyklá, co už s tím? Já su zvyklá tady... (žena, nar. 1946)
...nikam, tak já bych nechtěla jít jinam, já bych nejradši byla pořád s mamkou. Ale tak
to nejde pořád. A chtěla by sem, abychom dostali větší byt. To by sem chtěla. (žena s
kojencem, nar. 1991)
Okolí se nám líbí, narodili jsme se v tom. (partneři, nar. 1950, 1974)
48
	 Gößwald 1996, s. 7.
49
	
Dělnický dům a proměny sociálně vyloučené oblasti 173
Faktografický výstup, který vyplývá z terénního výzkumu a podkladů městské
části
Při zpracování dat o vystěhování jednotlivých obyvatel v údobí zhruba posledních
pěti let dostáváme základní přehled o směřování původních residentů jednak v prostoru
města, ale také na sociální škále.50
Při procentuálním propočtu situace sledovaného
domu vychází, že z původně započítaných 31 jednotek bylo exekučně vystěhováno, popř.
je s nimi veden exekuční proces ve 26 % domácností; zemřelo anebo nejsou dohledatelní
(odešli z domu sami) také 26 %. Celkově 29 % se přesunulo se do jiného domu v téže
lokalitě anebo v oblasti přilehlé (Husovice, Židenice) a mimo město odešlo 13 %. Pokud
se jedná o nové bydliště v přilehlých lokalitách, jsou to zase domy, které nejsou v dobrém
fyzickém stavu.Pouze jedna rodina se přemístila do bytu na sídlišti,ve zbylých případech
nového bydliště jde opět zejména o staré měšťanské domy. Z výpovědí úředníků vyplývá,
že Romové se zřídka chtějí vystěhovat z lokality a tuto tendenci potvrzují i sami Romové.
Závěry
•	 Změny ve vnitřním městě (proces gentrifikace) se projevují přímo v životních
strategiích jednotlivých obyvatel. Sociální mobilitu v prostoru města lze tedy
vysledovat i na příkladu jednoho sledovaného domu.
•	 Na proces gentrifikace ve sledované oblasti Cejl mají přímý vliv dotace Evropské
unie a aplikované projekty určené na obnovu vnitřního města.
•	 Proces gentrifikace ve sledované lokalitě je pozvolný a sledovatelný v posledním
desetiletí, přičemž v posledních letech je postup procesu nejmarkantnější.
•	 Důsledky suburbanizace a procesy obnovy vnitřních měst jsou aktuálním závažným
tématem urbánního výzkumu v České republice,střední a východní Evropě
a zasluhují si podrobnou analýzu.
50
	 Graf byl sestaven na základě dat získaných dlouhodobým terénním výzkumem.
Journal of Urban Ethnology 13/2015174
Literatura
Beranská V.,Uherek Z.2014,Analýza uživatelů a užívání městského veřejného prostoru hl. m. Prahy.
Závěry a doporučení, Etnologický ústav AV ČR, v.v.i., Otevřená společnost, o. p. s, Praha,
s. 5-8.
Brožovičová K. 2013, Gentrifikace: Příležitost integrace? Případová studie lokality Brno Zábrdovice
(diplomová práce, Katedra sociologie, Fakulta sociálních studií, Masarykova univerzita,
Brno), http://is.muni.cz/th/109147/fss_m_b2/, 25.10.2014.
Ferencová M., Nosková J. (ed.) 2009, Paměť města. Obraz města, veřejné komemorace a historické
zlomy v 19.–21. století, Etnologický ústav AV ČR, v.v.i., Statutární město Brno – Archiv
města Brna, Ústav etnológie SAV, Brno.
Ferrarotti F. 2003, On the Science of Uncertainty.The Biographical Method in Social Research, Lexington
Books, Oxford.
Fischer G., Pospíšilová J. 2005, Multikulturalität und Multiethnizität in Brünn zu Beginn des 21.
Jahrhunderts. Tendenzen und Fragen, „Volkskunde in Sachsen“, Vol. 17, s. 189-205.
Fojtík K. 1953, Příspěvek k poznání způsobu života dělnické třídy v Brně v druhé polovině 18. a v
první polovině 19. století, „Český lid“, Vol. 40, s. 58-65, 224-226.
Fojtík K. 1959, Tři typy dělnických obydlí v Brně. Od nejstarší kolonie k nouzovým sídlištím, „Brno
v minulosti a dnes“, Vol. 1, s. 23-40.
Fojtík K. 1963, Dům na předměstí. Etnografická studie o životě obyvatel činžovního domu v Brně,
„Brno v minulosti a dnes“, Vol. 5, s. 45– 68.
Geertz C. 2000, Interpretace kultur, Slon, Praha.
Glass R. 1964, London: aspects of change, „Centre for Urban Studies“, No. 3, MacGibbon & Kee,
London, 342 s.
Gößwald U.(ed.) 1996,Schillerpromenade 27, 12049 Berlin EIN HAUS IN EUROPA: Zum Wandel
der Großstadtkultur am Beispiel eines Berliner Mietshauses, Verlag für Sozialwissenschaften,
Berlin.
Hann Ch. 2007, Rozmanité časové rámce antropologie a její budoucnost ve střední a východní Evropě,
“Sociologický časopis”, Vol. 43, No. 1, s. 15-30.
Haase A., Steinführer A., Kabisch S., Grossmann K., Hall R. (eds.) 2011, Residential change and
demographic challenge : the inner city of East Central Europe in the 21st century, Ashgate
Publishing Limited, Surrey.
Chamberlayne P., Bornat J., Wengraf T. (ed.) 2000, The Turn to Biographical Methods in Social
Science. Comparative issues and examples. Introduction. The biographical turn. Routhlege,
London and New York.
Karpińska G. E. 2012, Miasto kultury w EC-1. O nowej łódzkiej tradycji, [w:] G. E. Karpińska
(red.), Antropolog w mieście i o mieście, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław –
Łódź, s. 135–154.
Langrová M. 2008, Bytová otázka dělníků v Brně v letech 1890-1910 na příkladu ulice Cejl, „Brno
v minulosti a dnes“, Vol. 21, s. 219-237.
Lees L. 2008, Gentrification and social mixing: towards an inclusive urban renaissance?, „Urban
Studies“, Vol. 45, No. 12, s. 2449-2470.
Dělnický dům a proměny sociálně vyloučené oblasti 175
Ley D. 1986, Alternative explanations for inner-city gentrification, “Annals of the Association of
American Geographers”, Vol. 76, s. 521-535.
Luther D. 2002, Mikrosvety a (makro)svet města, “Slovenský národopis“, Vol. 35, s. 467-479.
Niedermüller P.1987,Mestská kultúra – ľudová kultúra,„Slovenský národopis“,Vol.35,s.467-479.
Nosková J. Čermáková J. 2013, Měla jsem moc krásné dětství. Vzpomínky německých obyvatel Brna
na dětství a mládí ve 20.–40. letech 20. století, Etnologický ústav AV ČR, Brno.
Novotná A. 2007, Gentrifikace: Případ Prahy – Holešovic? Bakalářská diplomová práce. Fakulta
sociálních studií, Masarykova univerzita, Brno.
Pavelčíková N.2008,Jak Romové šli do města. Proměny romské kultury v kontaktu s městským prostředím,„Archiwum
Ethnograficzne“,Vol.48,Polskie Towarzystwo ludoznawcze,Uniwersytet
Wrocławski, Wrocław – Kraków, s. 209-216.
Pospíšilová J.,Mair J.2011,Tenure Change and Sociability:Transformation of Neighbourly Relations,
[w:] A. Haase, A. Steinfuhrer, S. Kabisch, K.Grossmann, R. Hall (eds.), Residential change
and demographic challenge : the inner city of East Central Europe in the 21st century, Ashgate
Publishing Limited, Surrey, s. 277-297.
Pospíšilová J.,Vaishar A.,Steinführer A.2009,Brno z pohledu etnologie, geografie a sociologie,„Národopisný
věstník“, Vol. 68, No. 1, s. 45-57.
Sirovátka O. 1992, Antagonizmy a soudržnost ve městě, „Slovenský národopis“, Vol. 40, s. 27-32.
Sirovátka O. 1993, Povaha a kořeny lidové kultury na Brněnsku, [w:] O. Sirovátka et. al., Město pod
Špilberkem. O lidové kultuře, tradicích a životě lidí v Brně a okolí, Brno, s. 8-19.
Smith N.1996,The New Urban Frontier:Gentrification and the Revanchist City,Routhledge,London.
Sociologický výzkum Brna, 1949 „Sociologická revue“, Vol. 15, s. 33-67.
Steinführer A. 2003, Sociálně prostorové struktury mezi setrvalostí a změnou. Historický a současný
pohled na Brno, „Sociologický časopis“, Vol. 39, No. 2, s. 169-192.
Steinführer A, Pospíšilová J., Grohmannová J. 2009, Ne/nápadné proměny vnitřního města
v postsocialistickém období.Sociologický a etnologický výzkum v Brně,[w:] Ferenčuhová
S., Hledíková M., Galčanová L., Vacková B. (eds.) Město: proměnlivá nesamozřejmost,
Brno, s. 129-152.
Sýkora L.2005.„Gentrification in post-communist cities“,[in:] Atkinson,R.,Bridge,G.(eds.) Gentrification
in a Global Context.The new urban colonialism,Oxon,Routledge,London,s.90-105.
Terkel S. 1968, Division street: America, Avon Books, New York.
Vaishar A.a kol.2009,Současný vývoj vnitřních oblastí Brna a Ostravy,„Studia Geographica“,Vol.
100, Ústav geoniky AV ČR, v. v. i., Brno.
Vašečka I.2002,Utváranie sa problémových rómských zoskupení v mestách ČR,[w:] Sirovátka T.(ed.),
Menšiny a marginalizované skupiny v České republice, Masarykova univerzita, Georgetown,
Brno, s. 245-262.
Vavroch M. 2014, Pilotní výzkum v etnografii – bariéry v interakci mezi Romy a majoritou, „Lidé
města – Urban people“, Vol. 16, No 1, s. 99-124.
Whyte, W. H. 1988, The City: Rediscovering the Center, Doubleday, New York.
Journal of Urban Ethnology 13/2015176
Zukin S., Trujillo V., Frase P., Jackson D., Recuber T., Walker A. 2009, New Retail Capital and
Neighborhood Change: Boutiques and Gentrification in New York City,„City & Community“,
Vol. 8, No. 1, s. 47-64.
Internetové zdroje
DROM http://www.drom.cz/cs/drom-romske-stredisko/o-nas/historie-drom/,20. 05. 2014
Integrovaný plán rozvoje statutárního města Brna v problémové obytné zóně města pro programovací
období 2007-2013: http://www.iprm.brno.cz/download/ohr/iprm_iop/Dokument_IPRM_final.pdf,
15. 7. 2014.
Kolonia Abegga w Gdańsku – wymiar przestrzenny i społeczny 177
Journal of Urban Ethnology 13/2015
PL ISSN 1429-0618
Edyta Damszel-Turek
Biuro Rozwoju Gdańska
Marta Jaskulska
Socjoteka s.c.
Kolonia Abegga w Gdańsku –
wymiar przestrzenny i społeczny
Abstract:
Abegg’s Colony in Gdansk is the greatest achievement of the foundation established in 1870 by Georg
Friedrich Abegg.The Colony was built in 1897–1906 as an estate of semi-detached houses located in suburbs
of Gdansk.Those houses are still inhabited today. At the time of its construction, houses of Abbeg’s Colony
were relatively modern; nowadays they are rather neglected and forgotten.The question arises whether this
area can be revitalised.This paper is an attempt to answer this question, focusing on two aspects: the spatial
(the local master– and colour plans) and social one (the perception of the colony, elements of collective
memory, the transformation of space and local community).
Key words: Gdansk,Abegg’s Colony,local masterplan,space aesthetics,collective memory,perception of space
* * *
Kolonia Abegga w Gdańsku jest największą inwestycją fundacji powołanej w 1870 roku przez Georga
Friedricha Abegga. Kolonia to zbudowane w latach 1897-1906 osiedle bliźniaczych domków robotniczych
na ówczesnych przedmieściach Gdańska, ponieważ w Śródmieściu brakowało terenów pod zabudowę.
Mieszkania te są użytkowane do dzisiaj.
W momencie powstania było to osiedle nowoczesne, obecnie zaniedbane, odchodzące w niepamięć. Rodzi
się więc pytanie, w jaki sposób można odzyskać to miejsce, przywrócić je do życia. Artykuł jest próbą odpowiedzi
na to pytanie, koncentruje się na dwóch wymiarach funkcjonowania osiedla. Pierwszym jest wymiar
przestrzenny, w tym kwestie zagospodarowania przestrzennego i zmian miejscowego planu w kierunku
wprowadzenia zapisów i założeń chroniących układ i charakter osiedla,także w zakresie estetyki przestrzeni.
Drugi to wymiar społeczno-kulturowy – postrzeganie kolonii, przypisane jej wartości i znaczenia.
Słowa kluczowe: Gdańsk, Kolonia Abegga, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, estetyka
przestrzeni, pamięć społeczna, percepcja przestrzeni.
Data wpływu: 31.10.2014
Data akceptacji: 01.07.2015
Journal of Urban Ethnology 13/2015178
Uwagi wstępne
Punktem wyjścia do rozważań o Kolonii Abegga (Leegstries – Strzyża Dolna) jest
pytanie o sposób odzyskiwania oraz konserwowania substancji dawnych osiedli i kolonii
robotniczych z dwóch perspektyw: architekta-urbanisty i socjologa.
Kolonia Abegga (niem. Kolonie Leegstriess, Danzig Langführ) stanowi największą
inwestycję fundacji utworzonej w 1870 roku na mocy zapisu testamentowego Heinricha
Burkharda Abegga,mieszkańca Gdańska w latach 1816-1853,zmarłego 21 kwietnia 1868
roku w Wiesbaden. W ramach fundacji na przełomie XIX i XX wieku wybudowano m.
in.cztery osiedla,tzw.kolonie (Olivaer Freiland w Nowym Porcie,Aller Engel, Leegstriess
i Bärenwinkel we Wrzeszczu). Osiedle, będące przedmiotem zainteresowań autorek,
powstało w latach 1897-1906 w Strzyży Dolnej,na ówczesnych przedmieściach Gdańska,
ponieważ w Śródmieściu brakowało już w tym okresie niedrogich terenów przeznaczonych
pod zabudowę mieszkaniową.W sumie wybudowano ponad 50 wolnostojących budynków.
Po zakwaterowaniu mieszkańcy byli zobowiązani do ratalnego spłacania nieruchomości.
Mieszkania te są użytkowane do dzisiaj.
Poniżej uwzględnione zostaną dwa aspekty funkcjonowania osiedla.Pierwszy,czyli
wymiar przestrzenny, koncentruje się na zagadnieniach dotyczących zagospodarowania
przestrzennego i zmian miejscowego planu w kierunku wprowadzenia zapisów i założeń
chroniących układ i charakter osiedla, także w zakresie estetyki przestrzeni. Drugi,
czyli wymiar społeczno-kulturowy, związany jest ze społecznym postrzeganiem kolonii,
przypisanymi jej wartościami i znaczeniami.
Podstawą rozważań są badania, które obejmowały: inwentaryzację stanu istniejącego
kolonii, analizę materiałów historycznych (mapy, sprawozdania fundacji) oraz
dokumentów planistycznych związanych z zagospodarowaniem osiedla1
, a także analizę
kolorystyczną i możliwości zagospodarowania osiedla (dalej nazywaną studium)2
, przeprowadzone
zostały w ramach prac Biura Rozwoju Gdańska (BRG),a dopełnione zostały
badaniami społecznymi.
Kolonie mieszkaniowe w Gdańsku
„Kolonie (Laubenkolonien),niewielkie osiedla mieszkaniowe budowane na przełomie
XIX i XX wieku oraz w okresie II Wolnego Miasta Gdańska na ówczesnych obrzeżach
lub niezagospodarowanych terenach (nieużytkach) wewnątrz miasta z przeznaczeniem
dla niezamożnych mieszkańców [...]”3
.Tak za Encyklopedią Gdańska można scharakteryzować
istniejące w tkance miasta zespoły zabudowy mieszkaniowej, które przetrwały do
1
	 Uchwała Nr XVIII/431/07 ... 2007; Uchwała nr LI/1516/2002 ... 2002; Wytyczne ... 2012.
2
	 Studium ... 2013. Opracowanie to jest odpowiedzią na wnioski mieszkańców Kolonii Abegga oraz wnioski
Rady Dzielnicy Wrzeszcz Górny, postulujące umożliwienie realizacji nowej zabudowy mieszkaniowej na
terenie osiedla oraz dopuszczenie modernizacji istniejących budynków mieszkalnych w celu poprawy
warunków życia w historycznych obiektach.
3
	 Kościelak 2012, s. 474.
Kolonia Abegga w Gdańsku – wymiar przestrzenny i społeczny 179
naszych czasów.Początkowy cel realizacji jednakowych zespołów zabudowy,z tzw.tanim
budownictwem dla robotników i ubogich urzędników miejskich,w obecnej rzeczywistości
społeczno-ekonomicznej zupełnie się zatracił.
Pamiętać jednak należy o specyficznym charakterze kolonii mieszkaniowych, które
przetrwały w Gdańsku do dziś.To nie są typowe kolonie robotnicze,osiedla patronackie
znane z powieści Germinal Emila Zoli czy ze Śląska.Ich powstanie wiąże się z likwidacją
nowożytnych fortyfikacji oraz wprowadzeniem w XIX wieku ograniczeń zabudowy na
niektórych terenach4
. Warto w tym miejscu odnotować, że ludność Gdańska dopiero
w 1850 roku osiągnęła poziom 58 tys.,czyli powróciła do stanu z XVII i XVIII wieku (od
55 do 70 tys. mieszkańców według różnych szacunków). Odnotowany spadek ludności
związany był z rozbiorami Polski pod koniec XVIII wieku.Po 1885 roku,głównie dzięki
wzrostowi zamówień w zakładach państwowych (przede wszystkim zbrojeniowych),
nastąpił zauważalny wzrost liczby robotników zatrudnionych w przemyśle (w 1885 roku
było ich 4524, natomiast w 1890 już 11 249).Tak więc proces industrializacji zaowocował
pod koniec XIX wieku skokowym wzrostem liczby ludności Gdańska.W okresie od
1895 do 1905 roku w mieście przybyło ponad 33 tys. mieszkańców (wzrost od 125 tys.
do ponad 158 tys.)5
.
Rozwój budownictwa mieszkaniowego nie nadążał za tempem przyrostu ludności.
Tak jak obecnie, najwięcej mieszkań wznosiły prywatne firmy budowlane. Z inicjatywy
przemysłowców budowano osiedla robotnicze,jak np.Kolonie Schichaua (Schichau-Kolonie,przy
obecnej ul.Marynarki Polskiej i Neue Schichau-Kolonie,przy obecnej ul.Twardej).
Ponadto, jak pisze Andrzej Romanow: „Trudnej sytuacji na rynku mieszkaniowym starano
się zaradzić organizując fundacje na rzecz rozwoju budownictwa mieszkaniowego
oraz wyspecjalizowane spółki budowlane”6
. W latach 1893-1914 działało w Gdańsku 6
towarzystw budowlanych działających na zasadach spółdzielczych. Efektem ich działań
było w sumie 508 budynków z 1446 mieszkaniami, w których w 1913 roku zamieszkiwało
5977 osób. Na tym tle zdecydowanie wyróżniają się dokonania Fundacji Abegga,
a w szczególności Kolonia Abegga.Z funduszy wspomnianej fundacji w latach 1870-1913
powstało 306 budynków z 532 mieszkaniami dla robotników, nie licząc budynków dla
zamożniejszych nabywców, wznoszonych z myślą o uzyskiwaniu dochodu. Z założenia
Kolonia Abegga jest bowiem osiedlem przeznaczonym dla robotników i biednych urzędników.
Bliżej mu jednak do łódzkich osiedli Towarzystwa Osiedli Robotniczych niż do
Księżego Młyna7
.
Dzisiaj na terenie Gdańska można zidentyfikować trzynaście zespołów zabudowy
mieszkaniowej posiadających charakter zabudowy kolonijnej w obrębie ulic: Kolonia
4
	 Załącznik nr 1 do Uchwały Nr XVIII/431/07 ... 2007, s. 128.
5
	 Romanow 1998a, s. 398-399; Michałowski 2012, s. 586-587.
6
	 Romanow 1998b, s. 434.
7
	 Ibidem, s. 434-435.
Journal of Urban Ethnology 13/2015180
Anielinki, Kolonia Uroda i Kolonia Żeńcy, Kolonia Zręby, Kolonia Wyżyny, Kolonia
Jordana,Kolonia Ochota i Kolonia Przybyszewskiego,Kolonia Postęp,Kolonia Przyszłość
i Kolonia Studentów oraz wpisane do rejestru zabytków kolonie domów robotniczych
Fundacji dr. Abegga w Gdańsku Wrzeszczu w rejonie ulic Brackiej, Puszkina, Własna
Strzecha, Olszewskiego z lat 1894-1896 (nr rejestrowy 820 z dnia 23 kwietnia 1979
roku) oraz pomiędzy aleją Grunwaldzką oraz ulicami Miedzianą i Czarną z lat 1895-
1905 (nr rejestrowy 847 z 18 maja 1981 roku).Tylko te dwa ostatnie osiedla są koloniami
robotniczymi,wybudowanymi na przełomie XIX i XX wieku.Pozostałe kolonie pochodzą
z późniejszego okresu i mają charakter ogrodów działkowych z założenia pełniących funkcję
mieszkalną (Schrebergärten,tzw.ogrody schreberowskie).Natomiast kolonie Fundacji
Abegga nawiązują do koncepcji małych domów,„łączących w sobie cechy domu miejskiego
z walorami wiejskiej siedziby”8
. Podobne osiedla powstawały w Anglii, począwszy od lat
40.XIX wieku,z inicjatywy przedstawicieli arystokracji,dążących do poprawy warunków
mieszkaniowych, w jakich żyją ludzie mniej zamożni. Nie jest dziełem przypadku, że
dwa największe przedsięwzięcia Fundacji Abegga,wpisane obecnie do rejestru zabytków,
powstały niemal jednocześnie z opublikowaniem w 1898 roku pracy Edwarda Howarda,
propagującej ideę miasta-ogrodu, a także z wybudowaniem pierwszego miasta ogrodu
(Letchworth, 1903) oraz pierwszego przedmieścia ogrodowego (Hampstead, 1907).
Nawiasem mówiąc,w 1905 roku w Giszowcu,w lasach w pobliżu Katowic wybudowano
wzorcową osadę fabryczną dla górników. Jak wykaże dalsza analiza, osiedle Abegga
wychodzi naprzeciw oczekiwaniom, sformułowanym w 1903 roku w deklaracji Garden
City Association, w której promowano odejście od przeludnionych i zanieczyszczonych
struktur miejskich na rzecz niższej gęstości zaludnienia,co miało przełożyć się na polepszenie
kondycji fizycznej, moralnej i intelektualnej mieszkańców. Przedmieścia-ogrody
(garden suburbs) były łatwiejsze do urzeczywistnienia od miast ogrodów9
.
Analizując ten typ zabudowy, można wskazać kilka cech wspólnych charakteryzujących
większość kolonii aktualnie istniejących na terenie Gdańska10
. Przede wszystkim
jest to bardzo dobre położenie w strukturze miasta, na terenach centralnych, w sąsiedztwie
podstawowych usług niezbędnych dla zespołów mieszkaniowych (handel, usługi
oświaty,usługi zdrowia) oraz zieleni (głównie ogródki przydomowe),których dostępnych
ułatwiają zarówno środki komunikacji zbiorowej, jak i samochody. Brakuje jednak podmiotów
gospodarczych i miejsc pracy.Większość z nich to obszary i mieszkania gminne.
Poszczególne działki i domy są niewielkie. Przeciętna wielkość działki to 300-400 m2
,
domu 50-60 m2
. Domki charakteryzują się niskimi parametrami użytkowymi: wykonaniem
z nietrwałych materiałów, skromnym zapleczem sanitarnym, brakiem podłączenia
do miejskiej sieci ciepłowniczej. Ponadto gęsta zabudowa sprawia, że odległości między
8
	 Hirsch 2011, s. 188-189.
9
	 Hirsch 2011, s. 188-189; Czyżewski 2009, s. 20-22, 25, 33-34
10
	Ibidem.
Kolonia Abegga w Gdańsku – wymiar przestrzenny i społeczny 181
budynkami nie spełniają obecnych wymogów prawa budowlanego ani przepisów przeciwpożarowych.
Drogi są zbyt wąskie, by tereny te mogły zostać właściwie uzbrojone.
Przekształcenia kolonii w dużej mierze ograniczane są przez wytyczne konserwatorskie,
a także uwarunkowania naturalne (część z nich leży na krawędzi wysoczyzny,gdzie spadki
terenu sięgają 30% i występuje zagrożenie osuwisk,część leży na terenach wymagających
mechanicznego odwadniania).
Historia Kolonii Abegga
Kolonia Abegga została, jak wspomniano wyżej, wybudowana przez gdańską Fundację
Abegga,która działała od 21 lutego 1870 roku,dzięki zapisowi testamentowemu11
.
Fundacja funkcjonowała do I wojny światowej, ostatecznie rozwiązana została w 1921
roku, gdyż wysoka inflacja doprowadziła do utraty wartości majątku Fundacji. Jej celem
była budowa i utrzymanie tanich mieszkań dla robotników i uboższych urzędników.
I rzeczywiście, domy Fundacji należały do najtańszych w mieście, można je było kupić,
korzystając z dogodnego systemu rat i kredytów hipotecznych. Fundacja dbała także
o infrastrukturę społeczną oraz o rozwój intelektualny, właściwy stan moralny i zdrowie
fizyczne mieszkańców. Dzięki niej powstawały przedszkola, biblioteki, kantyny, tanie
kuchnie i domy noclegowe dla bezdomnych, a także place zabaw z oprzyrządowaniem
do zajęć gimnastycznych. Fundacja wprowadziła m. in. zakaz picia alkoholu w domach,
a jej wysłannicy sprawdzali stan utrzymania porządku w mieszkaniach (RYSUNEK 1).
Kolonia Abegga obecnie zajmuje powierzchnię 3 ha pomiędzy torami kolejowymi
a aleją Grunwaldzką, na granicy osiedla mieszkaniowego Strzyża i Wrzeszcza Górnego.
Robert Hirsch dokładnie opisuje etapy powstawania osiedla12
. Pierwszym „krokiem”, po
zakupie działki w 1897 roku, był projekt czterech ulic z 1898 roku. Ostatnie mieszkania
przydzielono w 1906 roku. Początkowo ulice nie miały nazw, oznaczono je kolejnymi
literami alfabetu: A,B,C,D.Następnie wytyczono trzy ulice równoległe do poprzednich,
nazwano je na cześć osób działających na rzecz Fundacji Abegga.Połączyła je dodatkowa
ulica wytyczona wzdłuż terenów kolejowych. Przy projektowaniu osiedla wykorzystano
dotychczasowe doświadczenia z realizacji przedmieścia – ogrodu,tj.niewielkie budynki na
działkach o ekstensywnych parametrach urbanistycznych.Podstawowym modułem mieszkalnym
był dom dla czterech rodzin, stosowany już wcześniej w innych krajach Europy.
Powstały wolnostojące,dwusegmentowe,podpiwniczone domy z ogródkami.Pojedynczy
segment, na planie o powierzchni 50 m2
, stał na działce o średniej powierzchni 145 m2
i przeznaczony był dla dwóch rodzin: jednej zajmującej mieszkanie na parterze i drugiej
na piętrze.Na parterze,w narożniku przy wejściu był wspólny dla obu rodzin przedsionek
i klatka schodowa.Pojedyncze mieszkanie składało się z dwóch pokoi (12,6 m2
i 9,9 m2
),
11
	 Gliński 2012, s. 303; Abegg’sche ... 1920, s. 3.
12
	 Hirsch 2011, s. 191-196.
Journal of Urban Ethnology 13/2015182
kuchni (7 m2
), ustępu (rozwiązanie takie było wówczas rzadko spotykane, dominowały
ustępy wspólne dla kilku rodzin lokalizowane na korytarzu lub podwórku) i niewielkiej
sieni.W sumie powstało 108 segmentów13
.Celowo (aby ułatwić spłacanie rat za mieszkanie
niezamożnym rodzinom) sprzedawano rodzinie jeden segment z jednym mieszkaniem
do własnego użytku i drugim przeznaczonym na wynajem. Na terenie kolonii powstała
także inna zabudowa.Zbudowano plac zabaw oraz bibliotekę.Część obszaru podzielono
na większe działki dla prywatnych inwestorów – domy według indywidualnych projektów
powstały przy ul. Czarnej (pierwotnie Ernsthhauserstrasse), wyznaczającej granice
osiedla.Do sprzedaży przeznaczono także cztery większe budynki mieszkalno-usługowe
od strony alei Grunwaldzkiej. Zysk z ich sprzedaży przeznaczono na brukowanie ulic
i instalację wodno-kanalizacyjną.
Celem fundacji było tworzenie mieszkań gwarantujących odpowiedni standard
życia,estetyka osiedla schodziła na dalszy plan.Tak więc powstały budynki funkcjonalne,
jednak skromne, z prostymi elewacjami, bez ozdób.Wprawdzie ustępowały one jakością
wykonania standardowym obiektom tego typu w miastach zachodnich, np. w Londynie,
jednak na tle istniejącego wówczas budownictwa w Gdańsku, osiedle Abegga wypadało
zaskakująco dobrze, zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę stosunek oferowanego standardu
do ceny.W 1900 roku w Gdańsku przeważały mieszkania zaledwie jednopokojowe
z oddzielną kuchnią – stanowiły aż 45 % wszystkich istniejących mieszkań. Ponadto
według danych z 1918 roku aż 35% mieszkań nie posiadało własnej toalety. W niektórych
osiedlach robotniczych ubikacje nie były usytuowane nawet na klatce schodowej,
czy na ogólnym korytarzu,ale na zewnątrz budynku.Tak było również na innym osiedlu
Fundacji Abegga, osiedlu Aller Engel14
.
Po II wojnie światowej wyburzono cztery podwójne domy robotnicze oraz pięć
większych budynków pod budowę nowej jezdni alei Grunwaldzkiej,a na terenie dawnego
placu zabaw powstał warsztat samochodowy.
Dzisiejszy wygląd Kolonii Abegga jest w dużej mierze efektem wpisania jej w 1981
roku do rejestru zabytków. Decyzję tę uzasadniono stwierdzeniem:
Osiedle domków robotniczych na terenie d.wsi Strzyża Dolna stanowi cenny relikt architektury
proletariatu i historyczne świadectwo rozwoju socjalistycznej [...] myśli urbanistycznej
propagowanej na terenie Gdańska na przełomie XIX/XX w. przez fundację dra Abegga.
Osiedle Strzyża Dolna [...] stanowi jeden z nielicznych najlepiej zachowanych przykładów
działalności tej fundacji w Gdańsku15
.
13
	 Abeg’sche ... 1920, s. 3, 9-11, 14-15; Hirsh 2011, s. 191-192.
14
	 Romanow 1998b, s. 436-440.
15
	 Decyzja ... 1981.
Kolonia Abegga w Gdańsku – wymiar przestrzenny i społeczny 183
Fot. 1. Plan kolonii Strzyża Dolna na początku XX wieku. Domy robotnicze
zaznaczono na czerwono, ogródki na zielono. Źródło: Wędrówki po Wrzeszczu,
red. K. Szczepańska, J. Szczepański, Gdańsk, 2011, s. 192
Fot. 2. Obecne zagospodarowanie obszaru kolonii Abegga.
Źródło: opracowanie własne Biura Rozwoju Gdańska
Journal of Urban Ethnology 13/2015184
Fot. 3. Kolonia Abegga - ulica Czarna (jedyna ulica z tynkowanymi budynkami)
i ulica Władysława Syrokomli (typowa ulica zabudowana budynkami z cegły).
Źródło: archiwum Biura Rozwoju Gdańska
Fot. 4. Zalecenia Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
Źródło: opracowanie Biura Rozwoju Gdańska na podstawie materiałów
Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków
Kolonia Abegga w Gdańsku – wymiar przestrzenny i społeczny 185
Fot. 5. Wizualizacja stanu istniejącego i przedstawiająca możliwości
przekształceń architektonicznych typowego budynku mieszkalnego.
Źródło: opracowanie własne Biura Rozwoju Gdańska
xxxxxxxxx
Journal of Urban Ethnology 13/2015186
W wytycznych konserwatorskich wskazano, że „kolonia domów robotniczych”stanowi
przykład „jednego z pierwszych tzw.osiedli socjalnych na terenie Gdańska”i wpisana
została do rejestru „jako zespół urbanistyczny”16
(RYSUNEK 2).
Wymiar przestrzenny Kolonii Abegga w Gdańsku
Porównanie historycznych informacji na temat pierwotnej formy urbanistyczno-architektonicznej
osiedla ze stanem aktualnym wskazuje na zachowanie w większości
dwukondygnacyjnych bliźniaczych budynków mieszkalnych. Czytelny pozostaje pierwotny
budulec, czyli cegła ceramiczna w kolorze czerwonym lub piaskowym z detalami
z czerwonej cegły (gzyms, cokół, nadproże). Dwuspadowe dachy pokryte są czarną papą
asfaltową. Pierzeja ul. Czarnej także tylko w niewielkim stopniu została przekształcona,
nadal znajdują się tam wolnostojące budynki mieszkalne z tynkowanymi elewacjami
i bogatszym detalem architektonicznym, które zostały wybudowane jako kolejny etap
realizacyjny osiedla mieszkaniowego. Cechą charakterystyczną tej zabudowy są strome
dachy pokryte dachówką ceramiczną w kolorze czerwonym. Harmonię historycznego
założenia burzą budynki usługowe z dachami płaskimi, znajdujące się w centralnej części
osiedla. Kolonia nadal „obsługiwana” jest przez siedem historycznych brukowanych
uliczek (RYSUNEK 3).
Obecna sytuacja formalno-prawna Kolonii Abegga, ochrona konserwatorska oraz
ustalenia obowiązującego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego spowodowały
powolną degradację historycznych wartości budynków (nielegalne rozbudowy,
przebudowy obiektów) oraz niekorzystne zmiany w strukturze społeczno-ekonomicznej.
W celu przerwania dalszej degradacji Kolonii Abegga mieszkańcy zaczęli składać liczne
wnioski do Rady Dzielnicy Wrzeszcz Górny oraz władz miasta Gdańska o umożliwienie
realizacji nowej zabudowy mieszkaniowej na terenie osiedla oraz dopuszczenie do
modernizacji istniejących budynków mieszkalnych, aby poprawić warunki zamieszkania
w historycznych obiektach.Obowiązujący miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego
Wrzeszcz – Strzyża I z 2002 roku17
dla tego obszaru ustala przeznaczenie usługowe
z utrzymaniem istniejącej funkcji mieszkaniowej.Takie przeznaczenie terenu na nielicznych
niezabudowanych działkach umożliwia realizację tylko budynków usługowych, co
przy rygorystycznych ustaleniach konserwatorskich jest tu niekorzystne ze względów
ekonomicznych (niewielka kubatura obiektów powodująca bardzo duże ograniczenia we
wprowadzeniu funkcji usługowych).Przeznaczenie usługowe wynika również z położenia
Kolonii w Centralnym Paśmie Usługowym (CPU),dla którego „Studium uwarunkowań
i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Gdańska”(SUiKZP)18
przewiduje
16
	 Wytyczne ... 2012.
17
	 Uchwała Nr LI/1516/2002 ... 2002.
18
	 Załącznik nr 1 do Uchwały Nr XVIII/431/07 ... 2007, s. 98-99.
Kolonia Abegga w Gdańsku – wymiar przestrzenny i społeczny 187
„dominującą zabudowę usługową”.CPU stanowi istotny element tożsamości aglomeracji
gdańskiej i ważny obszar rozwoju funkcji metropolitarnych. Jest to obszar, na którym
postuluje się intensyfikację wykorzystania przestrzeni. Zgodnie z generalnymi ustaleniami
SUiKZP19
„przeznaczenie dominujące”nie oznacza bynajmniej ustalenia na danym
obszarze wyłączności ani konkretnego mierzalnego udziału dopuszczonych funkcji wśród
innych występujących na obszarze. Stan istniejący, tj. charakter osiedla mieszkaniowego,
oraz wnioski mieszkańców,które wskazują na dalszą chęć zamieszkiwania w istniejących
zmodernizowanych budynkach, spowodowały podjęcie przez BRG pogłębionych analiz
architektonicznych i urbanistycznych. Miały one odpowiedzieć na pytanie, czy istnieje
możliwość adaptacji i przekształceń osiedla z uwzględnieniem jego wartości historycznej
w dostosowaniu do obecnych wymogów mieszkaniowych.Na podstawie powyższych analiz
powstało „Studium stanu istniejącego Kolonii Abegga oraz możliwości adaptacji i przekształceń
osiedla z uwzględnieniem jego wartości historycznej”,którego autorzy odnieśli
się do sytuacji formalno-prawnej, zagospodarowania przestrzennego oraz architektury
i układu urbanistycznego osiedla. Zaproponowali oni rozwiązanie, które zaspokajałoby
potrzeby mieszkańców oraz było zgodne z wytycznymi Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków i polityką przestrzenną władz miasta.
Pierwszym „krokiem”opracowanej koncepcji było więc sprostanie wymogom Pomorskiego
Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, który ustalił szczegółowe wytyczne,
regulujące możliwości rozbudowy bądź modernizacji istniejących budynków,przekształceń
budynków powstałych w ostatnich latach, usunięcia zabudowy wtórnej, a także wskazał
działki, na których dopuszcza się uzupełnienie zabudowy w nawiązaniu do pierwotnego
układu lub nową zabudowę po odtworzeniu historycznego podziału działek. Wytyczne
te przedstawia poniższy rysunek (RYSUNEK 4).
	 Kolejnym etapem prac były analizy wariantów rozbudowy bądź modernizacji
budynków tak, aby zachować historyczną, spójną i jednorodną formę (m.in. zachowanie
proporcji obiektów, detalu architektonicznego), jednocześnie umożliwiając właścicielom
dostosowanie ich do współczesnych standardów zamieszkania. Analizowano nie tylko
wymiar architektoniczny, ale także własnościowy. Dlatego np. odrzucono możliwość rozbudowy
od strony elewacji ogrodowej, gdyż wiązałoby się to z koniecznością inwestycji
prowadzonej przez czterech właścicieli, a obecnie brakuje narzędzi prawnych do wyegzekwowania
od tylu właścicieli realizacji rozbudowy w tym samym czasie i z zastosowaniem
jednakowych materiałów. Przeciwko temu rozwiązaniu przemawiała także niewielka
odległość zabudowy od sąsiedniej działki. Tak więc optymalnym rozwiązaniem stało się
dopuszczenie powiększenia istniejącej zabudowy jedynie poprzez rozbudowę od strony
ściany szczytowej.Przygotowano trzy warianty możliwych przybudówek (RYSUNEK 5).
Podobnej analizie poddano budynki gospodarcze,garaże i lokale usługowe.Tutaj jako
optymalne wskazano lokalizowanie parterowych obiektów budowlanych wolnostojących
19
	 Ibidem, s. 6.
Journal of Urban Ethnology 13/2015188
i niemieszkalnych (o funkcji garażu, pomieszczenia gospodarczego lub usługowego)
w tylnej części nieruchomości w sposób zgrupowany dla czterech nieruchomości,stycznie
do siebie na granicy czterech działek.Tego typu układ budynków odnajdujemy również
w innej Kolonii Aller Engel zlokalizowanej w sąsiedztwie Politechniki Gdańskiej,w rejonie
ulic Brackiej, Własna Strzecha, Łukaszewicza i Puszkina we Wrzeszczu.
Na etapie prac inwentaryzacyjnych badano również dostępność do terenów zielonych
z placem zabaw. Obecnie większość tego typu terenów znajduje się w odległości około
jednego kilometra od kolonii. Przy czym, aby dotrzeć do najbliższego miejsca rekreacyjnego
trzeba kilkakrotnie przekroczyć ruchliwe arterie komunikacyjne, co ze względów
bezpieczeństwa wyklucza samodzielne korzystanie z placu przez dzieci.Dla mieszkańców
najlepszym rozwiązaniem byłaby zatem lokalizacja placu zabaw we wnętrzu osiedla.
Z historycznych dokumentów wynika, iż tego typu plac zabaw znajdował się na osiedlu
na działce, która obecnie jest własnością prywatną. Dlatego proponuje się zlokalizowanie
placu zabaw na terenie gminnym, obecnie zabudowanym, po rozbiórce istniejącego
budynku.Obiekt ten nie posiada wartości technicznej,a Pomorski Konserwator Zabytków
wstępnie zaopiniował pozytywnie lokalizację w tym miejscu tymczasowego placu zabaw.
Docelowo należy odtworzyć tam historyczny podział na działki i istniejącą tu dawniej
historyczną zabudowę mieszkaniową.Powstanie takiego miejsca rekreacji we wskazanym
miejscu poprawi warunki życia rodzin i przyczyni się do integracji mieszkańców Kolonii
Abegga (RYSUNEK 6).
Następnym etapem prac była analiza kolorystyczna elewacji ul. Czarnej, na której
wzniesiono domy według indywidualnych projektów.Z wizji lokalnej i dostępnych dokumentów
wynika, iż każdy z budynków historycznie był tynkowany. Aktualnie niektóre
domy zostały pozbawione tynku, jeden został ocieplony i otynkowany oraz pomalowany
w kolorze beżowym, inny natomiast został zmodernizowany. W celu uzyskania
ładu estetycznego obu pierzei tej ulicy podjęto próbę wyboru odpowiedniej kolorystyki
elewacji. Jako baza do ustalenia kolorystyki posłużyło sąsiedztwo ceglanych budynków
Kolonii Abegga.Z wybarwienia cegieł powstały dwie palety kolorystyczne,a jako wariant
podstawowy ustalono kolor biały elewacji.Tak wybrane kolory przedstawione zostały do
decyzji Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.Wyniki wstępnych analiz
wskazują, że żaden z wariantów nie burzy ładu estetycznego ulicy.
Kolonia Abegga w świadomości mieszkańców20
Walory Kolonii Abegga znalazły uznanie w oczach konserwatora zabytków, cieszą
się popularnością m.in. fotografików, którzy wybierają ten teren jako miejsce plenerów,
20
	 W 2011 roku na osiedlu zameldowanych na pobyt stały były 552 osoby (opracowanie własne na podstawie
danych Referatu Ewidencji Ludności w Urzędzie Miejskim w Gdańsku), w Gdańsku mieszkało 460 tys.
(dane Głównego Urzędu Statystycznego). Spośród 153 mieszkań, 73 lokalne to mieszkania komunalne
(dane Gdańskiego Zarządu Nieruchomości Komunalnych).
Kolonia Abegga w Gdańsku – wymiar przestrzenny i społeczny 189
coraz częściej to charakterystyczne miejsce pojawia się w przewodnikach turystycznych21
.
Czy jednak sami mieszkańcy oceniają je tak wysoko? W ramach prowadzonych badań
autorki zadały to pytanie mieszkańcom osiedla22
.
Przeprowadzone wywiady z mieszkańcami wskazują na znajomość historii osiedla,
jednak wiedza ta jest powierzchowna.To,że Kolonia Abegga była osiedlem robotniczym,
jest faktem powszechnie znanym,wskazywanym przez wszystkich respondentów.Jednak
szczegółowe pytania wskazują na zróżnicowane interpretacje odbiegające od faktów.Przykładem
może być nazwa osiedla – 11 badanych stwierdziło,że jest mu znana,jednak padały
takie nazwy, jak „domki kolejowe”, „osiedle jakiegoś Niemca”.Trudno jednak dziwić się
tym odpowiedziom, skoro nawet tabliczka informująca o historii osiedla zawiera błędną
nazwę – Kolonia „Abbega”, zamiast Kolonia „Abegga” (RYSUNEK 7).
W opinii badanych osób dziedzictwo historyczne kolonii ogranicza się jedynie
do zabudowy, opisywanej jako zaniedbane, rozpadające się, rozbierane ze względów
bezpieczeństwa. Jedynie dwie osoby wskazały na inne elementy: tablicę informacyjną,
zabytkowy bruk i lampy.Dziedzictwo to postrzegane jest raczej jako wada niż zaleta,gdyż
uniemożliwia prowadzenie remontów czy wykup mieszkania.
Każdy z respondentów potrafił wskazać jakąś wadę osiedla, na zalety wskazały
jedynie 3 osoby (dostępność sklepów, dobra lokalizacja). Jako minusy można wymienić:
zły stan techniczny budynków, brak łazienek i centralnego ogrzewania, a także zmiany
zachodzące na samym osiedlu i w jego okolicach (m.in.powstanie stosunkowo wysokich
budynków biurowych, które zacieniają ich posesje). Respondenci wskazywali na dużą
liczbę pustostanów oraz spadającą liczbę mieszkańców (jak stwierdził jeden z badanych:
„ludzie wyprowadzają się albo umierają”).
Obawy dotyczące przyszłości przekładają się na stosunek do proponowanych zmian.
W kolonii znajduje się kilka niezabudowanych działek,jednak zdaniem respondentów na
ich terenie nie powinna powstać żadna nowa zabudowa (9 z 15 osób) lub nowe budynki
powinny wyglądać tak jak pozostałe (forma,materiał,kolorystyka,4 z 15 osób).Odnieśli
się oni również negatywnie do propozycji ujednolicenia kolorystyki i formy przybudówek
występujących na osiedlu. Żaden z respondentów nie poparł tych rozwiązań, wynikało
to jednak nie tyle z przywiązania do takiej formy zagospodarowania, co z konieczności
poniesienia kosztów tych zmian oraz oceny,że ważniejsza jest poprawa stanu technicznego
budynków, a ich wygląd jest sprawą drugorzędną.
21
	 Por. np. Turystyczna SKM, w której Kolonia Abegga opisana jako jedna z atrakcji na trasie Szybkiej Kolei
Miejskiej.
22
	W maju 2014 roku przeprowadzono 15 wywiadów z mieszkańcami Kolonii Abegga. Badania miały charakter
jakościowy, nie były prowadzone na próbie reprezentatywnej. Pytania dotyczyły znajomości historii
osiedla, obecności śladów przeszłości, przywiązania do dziedzictwa kulturowego, oceny zachodzących
zmian oraz deklaracji chęci mieszkania na osiedlu. W badaniu wzięli udział mężczyźni z wykształceniem
podstawowym, zawodowym lub średnim. Średnia wieku respondentów wynosiła 59 lat, a przeciętny okres
zamieszkiwania na osiedlu 31 lat.
Journal of Urban Ethnology 13/2015190
Pomimo tych niedogodności, mieszkańcy nie chcą się stąd wyprowadzać (11 z 15
osób chciało tam pozostać), przede wszystkim ze względu na dobrą lokalizację i przywiązanie
do miejsca i ludzi tu żyjących. Historyczne i kulturowe dziedzictwo kolonii
robotniczej jest im znane, jednak nie decyduje ono o ocenie osiedla. Potwierdzeniem tej
tezy są np.obawy badanych osób,co do przyszłości swojej i swojego mieszkania.W mniejszym
stopniu niepokoi ich stan techniczny budynków, do którego, tak jak i do niskiego
standardu mieszkań, już się przyzwyczaili i potrafią sobie z tym wszystkim radzić (nie
zawsze zgodnie z przepisami prawa). Chociaż respondenci nie przywiązywali znaczenia
do historycznego charakteru osiedla, obawiali się utraty kameralnego charakteru kolonii
przez nową zabudowę, która powstaje w sąsiedztwie.
Tak więc, zarówno specjaliści, jak i mieszkańcy osiedla, wysoko oceniają Kolonię
Abegga. Jednak ocena ta wynika ze zróżnicowanych przesłanek. Historyczna zabudowa,
której niska jakość przekłada się na równie niski standard zamieszkania i w opinii mieszkańców
wymaga zmian,jest przedmiotem zainteresowania specjalistów.Dla mieszkańców
ważna jest atmosfera miejsca i tutejsi ludzie, które to walory w świetle zachodzących
zmian mogą zostać utracone.
Podsumowanie
Analizy urbanistyczne pokazały, że istniejący i prognozowany hałas komunikacyjny
umożliwia wprowadzenie funkcji mieszkaniowej (z wyjątkiem pierwszej linii zabudowy
od alei Grunwaldzkiej), co z kolei zwiększy możliwości inwestycyjne działek gminnych.
Wprowadzenie zieleni rekreacyjnej (placu zabaw) poprawi warunki życia rodzin i przyczyni
się do integracji mieszkańców.Wprowadzenie dokładnych wytycznych odnośnie rozbudowy
osiedla i kolorystyki ul. Czarnej pozwoli uzyskać ład przestrzenny, a głównie estetyczny.
Podstawowym warunkiem powodzenia projektu jest współpraca. Jak trudne może
być osiągnięcie konsensusu,pokazuje spotkanie,które odbyło się 8 października 2013 roku
w siedzibie Biura Rozwoju Gdańska,na którym omawiano wyniki dotychczasowych prac
(podsumowane w „Studium stanu istniejącego Kolonii Abegga oraz możliwości adaptacji
i przekształceń osiedla z uwzględnieniem jego wartości historycznej”). W spotkaniu
uczestniczyli Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków oraz przedstawiciele Rady
Dzielnicy Wrzeszcz Górny. Konserwator zabytków wyraził zgodę na lokalizację placu
zabaw jedynie tymczasowo ze wskazaniem na przywrócenie historycznej zabudowy.
Natomiast na dawnym placu zabaw dopuścił zmianę funkcji i zabudowę dostosowaną
do sąsiadującej. Pomimo gruntownych analiz stwierdził, że kolorystyka elewacji budynków
mieszkalnych przy ul. Czarnej powinna być zgodna z historyczną, co należy ustalić
na podstawie badań stratygraficznych warstw malarskich. Ostatecznie takie ustalenie
powinno znaleźć się w zapisach stanowiących nowy plan miejscowy23
.Dopuścił możliwość
23
	Wynikiem prowadzonych rozmów jest przystąpienie do zmiany miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego, Rada Miasta Gdańska 26 czerwca 2014 roku podjęła odpowiednią uchwałę.
Kolonia Abegga w Gdańsku – wymiar przestrzenny i społeczny 191
rozbudowy istniejących budynków od strony ścian szczytowych umożliwiając realizację
jednokondygnacyjnych lub dwukondygnacyjnych przybudówek ze szczegółowym określeniem
materiałów, z którego mogą być wykonane i ich kolorystyki.
Ta współpraca nie ogranicza się jedynie do rozmów z konserwatorem. To także
duże pole do konsultacji z mieszkańcami, aby móc pogodzić ich oczekiwania z potrzebą
zachowania dziedzictwa kulturowego oraz wymogami stawianymi przez współczesne
przepisy i reguły ekonomii.
Journal of Urban Ethnology 13/2015192
Bibliografia
Abeg’sche ... 1920, Abeg’sche Stiftung für Arbeiterwohnungen, Danzig 1870-1920, Danizg.
Czyżewski A. 2009, Trzewia Lewiatana: miasta ogrody i narodziny przedmieścia, Warszawa.
Decyzja ... 1981,Decyzja o wpisie do rejestru zabytków osiedla domków robotniczych fundacji dra Abegga
w granicach wyznaczonych torami kolejowymi, ul. Miedzianą, al. Grunwaldzką, ul. Czarną
w Gdańsku Wrzeszczu nr 847 z 18 maja 1981 roku, znak II/9113/2/81 Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków.
Gliński M. 2012, Fundacja Abegga, [w:] Śliwiński B. (red.), Encyklopedia Gdańska, Fundacja
Gdańska, 2012, s. 303.
Hirsch R. 2011, Kolonie robotnicze fundacji Abegga we Wrzeszczu. Pamiątka postępowych idei
w budownictwie mieszkaniowym w XIX wieku, [w:] Szczepańska K., Szczepański J. (red.),
Wędrówki po Wrzeszczu, Słowo Obraz Terytoria, Gdańsk, s. 187-193.
Kościelak Z. 2012, Kolonie, [w:] Śliwiński B. (red.), Encyklopedia Gdańska, Fundacja Gdańska,
Gdańsk, s. 474.
Michałowski L.2012,Ludność,[w:] Śliwiński B.(red.),Encyklopedia Gdańska,Fundacja Gdańska,
Gdańsk, s. 586-589.
Romanow A. 1998a, Struktura społeczna i zawodowa ludności Gdańska, [w:] Cieślak E. (red.),
Historia Gdańska, t. IV/1: 1815-1920, Sopot, s. 398-433.
Romanow A. 1998b, Warunki życia ludności Gdańska, [w:] Cieślak E. (red.), Historia Gdańska, t.
IV/1: 1815-1920, Sopot, s. 434-497.
Turystyczna SKM, brak daty i miejsca wydania.
Studium ... 2013,Studium stanu istniejącego Kolonii Abegga oraz możliwości adaptacji i przekształceń
osiedla z uwzględnieniem jego wartości historycznej, Biuro Rozwoju Gdańska, maszynopis,
Gdańsk.
Uchwała Nr XVIII/431/07 ... 2007, Uchwała Nr XVIII/431/07 Rady Miasta Gdańska w sprawie
uchwalenia Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gdańska,
Gdańsk.
Uchwała Nr LI/1516/2002 ... 2002, Uchwała Nr LI/1516/2002 Rady Miasta Gdańska z dnia 11
lipca 2002 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego
Wrzeszcz – Strzyża I w mieście Gdańsku, Gdańsk.
Wytyczne ... 2012,Wytyczne Konserwatora Zabytków przekazane do Biura Rozwoju Gdańska,maszynopis,
Gdańsk.
Między Orientem a Lewantem 193
Journal of Urban Ethnology 13/2015
PL ISSN 1429-0618
Artur Jasiński
Wydział Architektury i Sztuk Pięknych
Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
Między Orientem a Lewantem.
Architektura jako narzędzie budowy
izraelskiej tożsamości narodowej
Abstract
The architecture of Israel is not only a mirror which reflects the image of its society; it is also a matrix which
forms this society.The architecture and spatial planning were the mainstays of the Zionist project.The Jewish
settlers used them to create a policy of fait accompli: they were annexing lands, transforming the landscape,
defining a distinct national identity, defining themselves as different from the local inhabitants, the Arabs.
In the process of the construction of the new,national architectural form,tensions between the supporters of
the Semitic-Oriental tradition and the members of the Euro-Modernist school is evident,and an intriguing
paradox is exposed: the more deeply Israeli architecture is searching for its roots in the biblical Eretz Israel,
the closer to the local Arab tradition it is getting.
Key words: Israel, Israeli architecture, Zionism
* * *
Architektura Izraela jest nie tylko zwierciadłem,w którym odbija się obraz jego społeczeństwa,jest ona także
matrycą, która to społeczeństwo formuje. Planowanie przestrzenne, architektura i budownictwo stanowiły
kluczowe elementy projektu syjonistycznego. Dzięki nim żydowscy osadnicy tworzyli w Palestynie politykę
faktów dokonanych: anektowali ziemię, formowali na nowo krajobraz, definiowali swoją własną, kulturowo
odrębną tożsamość, różnicując się od lokalnych mieszkańców: Arabów. W procesie kształtowania formy
narodowej Izraela ciągle zderzają się ze sobą tradycje zachodnie i orientalne.Dochodzi przy tym do swoistego
paradoksu: im głębiej sięga się po historyczne wzorce architektury biblijnej „Ziemi Izraela”, tym bardziej
zbliża się do źródeł architektury arabskiej.
Słowa kluczowe: Izrael, architektura izraelska, syjonizm
Data wpływu: 31.10.2014
Data akceptacji: 01.07.2015
Journal of Urban Ethnology 13/2015194
Od czasów pierwszej fali osadnictwa żydowskiego w Palestynie,z przełomu XIX i XX
wieku,architektura odgrywała istotną rolę w procesie budowy społeczeństwa izraelskiego
i formowania jego narodowej tożsamości. Znany syjonistyczny slogan „we came to this
land to build and be built”1
odzwierciedlał wiarę pionierów,że poprzez trud uprawy ziemi
i wznoszenia osiedli kształtować będą nie tylko swoje charaktery,ale także nierozerwalnie
zwiążą powstający naród z pozyskanym terytorium.
Wśród twórców syjonizmu nie było jednomyślności ani co do wyboru wzorców
kulturowych, na których budowana będzie narodowa tożsamość, ani – tym bardziej – co
do formy architektonicznej, jaką ma przybrać przyszły kraj żydowski. Idea była wspólna:
odrodzenie narodu żydowskiego w Erec Israel, lecz drogi, jakie wskazywano w celu jej
realizacji, były różne. Dwa główne nurty ruchu syjonistycznego uosabiane były przez
Theodora Herzla, przedstawiciela syjonizmu politycznego, wzywającego do budowy
żydowskiego państwa narodowego, oraz przez Ahada Ha-Ama, wyznawcę syjonizmu
kulturowego,dla którego celem było założenie w Palestynie duchowego centrum odnowy
dla Żydów z całego świata.
Jednym z najmniej kwestionowanych narzędzi odnowy narodowej stała się idea
wskrzeszenia starożytnego języka hebrajskiego. Jej propagatorem był przybyły wraz
z pierwszą aliją Elizer Ben Jehuda (1858-1922), lingwista i dziennikarz. W pierwszej
połowie XX wieku zmodernizowanego języka hebrajskiego nauczano we wszystkich
szkołach i na kursach dla dorosłych,stopniowo stawał się on językiem mówionym nowych
imigrantów, a po powstaniu państwa Izrael – jego językiem urzędowym. Rekonstrukcji
indywidualnej tożsamości sprzyjał też zwyczaj przyjmowania po przybyciu do Erec Israel
nowych, hebrajskich imion i nazwisk. Jednak kwestia stylu architektury odpowiedniego
dla wskrzeszanej w Palestynie ojczyzny żydowskiej zawsze budziła spory i wątpliwości.
O ile w wypadku języka hebrajskiego można było odnieść się do żywej jeszcze tradycji,
kultywowanej zarówno w świętych księgach Tory, jak i codziennych modlitwach, tak
w stosunku do architektury brak było jednoznacznych wzorców historycznych o odrębnym,
hebrajskim charakterze.Przeciwnie,wszelkie wykopaliska i ikonografia lokowały antyczne
budowle żydowskie w tradycji orientalnej,o pansemickich korzeniach2
.Żydowskie budownictwo
sakralne w diasporze także nie mogło dać jednoznacznych wzorców: architektura
synagog i bożnic była najczęściej pewną pochodną stylów architektonicznych panujących
w danym czasie na określonym terytorium. Rustykalna, żydowska tradycja budowlana
wykształcona w Europie Wschodniej, oparta na wzorcach sztetla i drewnianych bóżnic,
nie wchodziła w grę ze względów ideowych, gdyż główny, lewicowy nurt ruchu syjonistycznego
zdecydowanie i konsekwentnie odcinał się od wschodnioeuropejskiej diaspory
1
	 « Przybyliśmy do tej ziemi, by budować i rozwijać się » – tłum. autor, lub « Przybyliśmy do Erec, by ją budować
i w niej wzrastać » [za: Rosenberg 2011, s. 104].
2
	 Architektura i urbanistyka Islamu, oparta na prawie koranicznym, także wywodzi się ze starych, tradycyjnych
wzorów stworzonych przez cywilizacje ludów semickich i arabskich, zamieszkujących tereny Mezopotamii
i Bliskiego Wschodu, za: Hakim 1986, s. 12.
Między Orientem a Lewantem 195
religijnej.Zasadniczy dylemat dotyczący nowej formy architektury izraelskiej sprowadzał
się zatem do wyboru odpowiedniego dla niej wzorca kulturowego: zachodniego bądź
orientalnego. Każda z tych możliwości niosła ze sobą określone problemy.
Theodor Herzl opowiadał się zdecydowanie za przyjęciem orientacji prozachodniej
i proeuropejskiej.W swoim wizjonerskim manifeście zatytułowanym Państwo Żydowskie,
wydanym w 1896 roku, pisał:
Gdyby Jego Majestat Sułtan przekazał nam Palestynę [...] dla Europy, okazalibyśmy się
przedmurzem odgradzającym ją od Azji, stalibyśmy się strażnikami cywilizacji w walce
z zalewem barbarzyństwa. Pozostalibyśmy neutralnym państwem, będącym w związku
z całą Europą, która gwarantowałaby nasze istnienie3
.
Herzl zakładał,że exodus Żydów do Palestyny dokona się w ramach cywilizowanego
świata, a w architekturze i budownictwie upatrywał podstawowych narzędzi stymulujących
rozwój gospodarczy i kulturowy nowego państwa żydowskiego. W swojej wizji,
odmalowanej na łamach powieści Altneuland, wydanej w 1902 roku, przedstawił Hajfę
jako eklektyczną metropolię, rozbrzmiewającą wieloma językami, w której renesansowe
pałace włoskie sąsiadują z wielkimi,zbudowanymi na modłę paryską domami towarowymi,
a przedmieścia wypełniają zarówno małe, europejskie w charakterze domki, jak i wille
w stylu mauretańskim.To pomieszanie różnych stylów i języków służyć miało jako balsam
kojący psychikę emigrantów z Europy, przybywających do obcego i egzotycznego kraju.
Herzl obawiał się „szoku kulturowego”i uważał,że architektura o zachodnich korzeniach
pomoże go złagodzić. To z poglądów Herzla wywodzi się popularna koncepcja Izraela,
jako „Europy w Azji”, kraju kultywującego zachodnie wzorce kulturowe, powstałego
w silnej opozycji do tradycji lokalnej4
.
Inne przekonania wyrażali zwolennicy syjonizmu kulturowego, którego najwybitniejszym
przedstawicielem był Achad Ha-Am (Asher Ginsberg 1856-1927).Uważał on,
że ważniejszym zadaniem od budowy państwa narodowego jest powołanie w Palestynie
żydowskiego centrum kulturowego, którego rolą byłoby wspieranie rozwoju duchowego
Żydów, żyjących we wszystkich krajach, na wszystkich kontynentach. Od czasu swojej
pierwszej wizyty w Palestynie, która miała miejsce w 1891 roku, dostrzegał moralny
wymiar problemu arabskiego i obstawał przy koncepcji pokojowego współistnienia
dwóch narodów, wzywając do okazywania szacunku arabskiej historii i tradycji. Hannah
Arendt twierdzi, że głównym osiągnięciem myśli wywodzącej się od Herzla jest powstanie
państwa Izrael, okupione wojną z Arabami, zaś spuścizną Ha-Ama jest Uniwersytet
Hebrajski,z kręgu którego wywodzą się konsekwentni i elokwentni rzecznicy pojednania
3
	 Herzl 2006, s. 72.
4
	 Heinze-Greenberg 2001, s. 183.
Journal of Urban Ethnology 13/2015196
żydowsko-arabskiego5
. Jednym z nich był jego pierwszy kanclerz Judah Leon Magnes
(1877-1948),niezłomnie wspierający ideę powstania państwa dwunarodowego.Rzecznikiem
współistnienia w Palestynie dwóch narodów był także inny profesor Uniwersytetu
Hebrajskiego Martin Buber (1878-1965),pochodzący z Niemiec wybitny intelektualista
i filozof.
Początkowo poszukiwania stylu architektonicznego, który byłby odpowiedni
dla tożsamości i aspiracji nowego kraju budowanego przez osadników żydowskich
w Palestynie, kierowały się w stronę tradycji biblijnej. Kultura hebrajska miała zostać
wyrażona w nim przez formy nowe,lecz zakorzenione w historii.Jednym z pierwszych
budynków użyteczności publicznej, jaki został wzniesiony przez jiszuw w Palestynie,
było hebrajskie gimnazjum Herzliya,pierwsza szkoła średnia zbudowana pod Jaffą,na
terenie przyszłego w Tel Awiwu,w 1906 roku.Ten dwupiętrowy gmach o historyzującej,
symetrycznej fasadzie, zaprojektowany przez architekta o nazwisku Barski, posiadał
odwołania do tradycji lokalnej: krenelaże, blankowaną attykę i krużganki z szeregami
łukowato zwieńczonych otworów, rozciętych pilastrami. Architektura gimnazjum
Herzla nasuwa skojarzenia zarówno z neogotycką formą budynków uniwersyteckich,
jakie budowano wówczas w krajach anglosaskich, jak i z architekturą arabską; choćby
z bramami starej Jerozolimy.
Innym architektem,tworzącym w duchu tradycji lokalnej,był wykształcony w Berlinie
Alexander Baerwald. W zaprojektowanym przez niego budynku Instytutu Technologii
Technion w Hajfie także został użyty motyw masywnej wieży, podkreślającej
wejście do budynku,oraz pilastrów,rozcinających dwukondygnacyjny korpus budynku,
jak i dekoracyjnie potraktowanych krenelaży. Nawiązania do architektury Orientu są
tu jeszcze silniejsze: część okien zwieńczona jest ostrymi łukami, a wieżę wejścia kryje
kopuła. Całość sprawia silnie manieryczne wrażenie, dlatego Baerwald zyskał miano
twórcy lokalnego stylu nazwanego eklektycznym orientalizmem. Do twórców zaliczanych
do tego kierunku należeli również tworzący w latach 20. Joseph Minor (Bialik
Residence, Tel Awiw) i Yehoshua Tabachnik (Palm House, Tel Awiw). Do charakterystycznej
palety środków stylistycznych, wykorzystywanych przez eklektycznych
orientalistów, należały kopuły, tarasy dachowe, wykusze okienne, ostrołukowe okna
i orientalna ornamentyka6
.
Alexander Baerwald był wśród nich liderem, jego kompetencja i profesjonalizm
spowodowały,że został wykładowcą architektury w nowo założonym instytucie Technion,
gdzie „[...] z naukowym zapałem badał [...] regionalne warianty konstrukcji budowlanych,
obowiązujące metody pracy, detale stylistyczne rodzimej architektury, dostępność materiałów
oraz warunki klimatyczne”7
. Erich Mendelsohn, który tworzył przecież w duchu
5
	 Arendt 2012, s. 509-510.
6
	 Harlap 1982, s. 44-45.
7
	 Heinze-Greenberg 2001, s. 184.
Między Orientem a Lewantem 197
modernizmu,także przekonany był o konieczności sięgania do lokalnych wzorców,czemu
dał najlepszy wyraz w opublikowanym w 1940 roku pamflecie politycznym Palestine and
the World of Tomorrow, w którym napisał:
Żydzi zdają się pojmować fakt, że Palestyna może być odbudowana tylko w ścisłej współpracy
z Arabami i stanie się miejscem ogólnego dobra tylko wtedy,gdy oba narody osiągną
porozumienie [...].Niegdyś znana z mało twórczej sztuki prowincjonalnej,Palestyna symbolizuje
dziś więź pomiędzy nowoczesną cywilizacją i najstarszą kulturą. Jest miejscem,
gdzie spotykają się intelekt i wizja – materia i duch. Układem wymaganym przez tę więź
oba narody, Arabowie i Żydzi – członkowie jednej rodziny semickiej, powinny być jednakowo
zainteresowane.Od tego rozwiązania zależy,czy Palestyna stanie się częścią nowego
świata, który zastąpi stary8
.
Mendelsohn podczas swojej praktyki w tym państwie próbował wznieść pomost
łączący antyczną Palestynę z nowoczesnym światem, swoistą „nową platformę”, której
podstawą byłyby zachodnia wiedza i wschodnia mądrość.Jego dzieła zrealizowane w Palestynie
są oryginalną syntezą architektury modernistycznej, wykorzystującej miejscowe
wzorce,nawiązującej do lokalnej tradycji,czyli wspólnych dla obu narodów korzeni semickich,nadto
uwzględniającej miejscowe materiały budowlane oraz warunki klimatyczne.
Charakterystyczne dla Baerwalda i Mendelsohna intensywne poszukiwania lokalnego
podłoża, które mogłoby służyć do budowy nowej formy architektury żydowskiej,
dobitnie wskazują na ideologiczny konflikt, jaki zaistniał pomiędzy lokalnymi wzorcami
kulturowymi a dążeniami lewicującego odłamu ruchu syjonistycznego do ukształtowania
nowej, odrębnej tożsamości narodu izraelskiego. Ujawniona została przy tym też
dysharmonia, jaka istniała pomiędzy miejscową tradycją budowlaną a kulturą narodu
żydowskiego, powracającego do ziemi przodków po dwu tysiącach lat diaspory. Z jednej
strony: w wypadku kontynuacji rodzimej sztuki budowlanej o orientalnych korzeniach
przybyłym z Europy imigrantom groził „szok kulturowy” i psychologiczne wyalienowanie,
z drugiej strony: przyjęcie europejskiego modelu architektury wydawało się błędne
z powodu niedopasowania do lokalnych warunków klimatycznych i krajobrazowych.
Pytanie o żydowską tradycję w odniesieniu do architektury nabrało zatem dramatycznego
wymiaru: czy za swoje własne dziedzictwo należy uznać starożytne wzorce pansemickie,
które przez tysiące lat stały się kanonem architektury arabskiej, czy raczej klasyczne,
dobrze znane imigrantom, lecz w dużym stopniu burżuazyjne wzorce kultury Zachodu.
Problem ten został pogłębiony w latach 30. XX wieku twórczością licznie przybyłych
z Europy architektów modernistów – w tym kilku absolwentów niemieckiego Bauhausu,
którzy na ziemie Izraela sprowadzili importowane wzorce architektury awangardowej,
zrywające z dotychczas obowiązującymi kanonami.
8
	Ibidem, s. 186.
Journal of Urban Ethnology 13/2015198
Do rozwiązania zarysowanego dylematu przyczyniła się walnie zorganizowana
w kwietniu 1934 roku międzynarodowa wystawa – VI Targi Lewantyńskie,zlokalizowana
na północnych przedmieściach Tel Awiwu. Stała się ona ważnym wydarzeniem w życiu
społecznym i gospodarczym tworzącego się państwa izraelskiego. Targi odniosły wielki
sukces: 74 pawilony powstałe w krótkim okresie przyciągnęły około 600 tys.zwiedzających,
czyli dwukrotnie więcej niż wynosiła liczba całej populacji żydowskiej, zamieszkującej
wówczas Palestynę. Celem wystawy było pokazanie potęgi jiszuwu w czasach arabskiego
bojkotu, dlatego w jej przygotowanie zaangażowani zostali wyłącznie Żydzi, a do
wzniesienia budowli wykorzystano wytworzone na miejscu produkty.Wszystkie projekty
architektoniczne zostały opracowane przez lokalnych architektów, powołana została
20-osobowa pracownia, działająca pod kierunkiem Arieha El-Hanani, w której zatrudnieni
byli m.in. Genia Averbuch, Richard Kauffmann, Josef Neufeld, Richard Pakovsky,
Louis Redstone i Arieh Sharon. Wszystkie pomalowane na biało budynki wystawowe
utrzymane były w modernistycznej stylistyce. Powstałe dzieło, będące wynikiem pracy
żydowskich projektantów, inżynierów i robotników, oraz wielki sukces targów stały się
przedmiotem narodowej dumy,przyczyniły się także do promocji architektury modernistycznej
na terenie Palestyny,a syjonistyczne społeczeństwo zostało przedstawione światu
jako nowoczesne, świeckie, prozachodnie, silne i dobrze zorganizowane9
.
Czy zatem – paradoksalnie – to styl międzynarodowy, ukształtowany na początku
XX wieku w Niemczech, miałby się stać się wzorcem architektury nowego państwa
żydowskiego?
W tym ideowym dyskursie kluczowego znaczenia nabrało wydanie w Tel Awiwie
w grudniu 1934 roku książki zatytułowanej Habinyan Bamizrah Hakarov (Building
in the Near East) autorstwa architektów-modernistów, zrzeszonych w klubie „Chug”.
Wskazali oni na zbieżność, jaka istnieje pomiędzy ideowymi założeniami syjonizmu
a założeniami ruchu modernistycznego, takimi jak: zerwanie z tradycją historyczną,
racjonalizacja rozwiązań programowych i funkcjonalnych, odrzucenie zbędnych ozdób
i ornamentu, prostota i szczerość rozwiązań konstrukcyjnych, dążenie do optymalizacji
kosztów i uprzemysłowienia procesów budowlanych.Szczególne znaczenie miały zawarte
w monografii tej artykuły Arieha Sharona i Juliusa Posenera, którzy w przekonywujący
sposób powiązali założenia nowoczesnego ruchu w architekturze z syjonistycznymi ideami
odnowy narodowej i budowy nowego państwa. W ślad za sukcesem książki zaczęto
wydawać pismo „Habinyan”, które także zyskało wielką popularność, szczególnie wśród
ruchów kibucowych, i przyczyniło się do szerokiego rozpropagowania idei architektury
modernistycznej. W piśmie publikowane były przykłady rozplanowania wzorcowych
osiedli oraz projekty typowych jednostek mieszkalnych.Wkrótce architektura modernistyczna
stała się obowiązującym wzorem,zarówno w budownictwie obiektów użyteczności
publicznej, licznie powstających w kibucach, jak i domów mieszkalnych, wznoszonych
9
	 Kunda, Oxman 2004, s. 65.
Między Orientem a Lewantem 199
Fot. 1. Synagoga Moshav Zekenim w Tel Awiwie (arch. Yehuda L. Magidovitch, 1928), fot. autor
Fot. 2. Gimnazjum Herzliya (arch. Joseph Barski, ok. 1909), fot. 1920-1933,
Matsom Collection, US Library of Congress, LC-M32-3134
Journal of Urban Ethnology 13/2015200
Fot. 3. Świetlica, szkoła i dom dziecka w kibucu Ein Harod (arch. Richard Kauffman, ok. 1930),
fot. American Colony Photo Dept., 1920-1933, Matson Photograph Collection,
US Library of Congress, LC-M32-3214
Fot. 4. Rezydencja Weizmana w Rehovot, widok od północy
(arch. Erich Mendelsohn, 1934-36), fot. autor
Między Orientem a Lewantem 201
Fot. 5. Siedziba Agencji Żydowskiej w Jerozolimie (arch. Yohanan Ratner, 1936), fot. autor
Fot. 6. Siedziba Światowej Organizacji Syjonistycznej w Tel Awiwie
(arch. Arieh Sharon i Benjamin Idelson, 1957), fot. autor
Journal of Urban Ethnology 13/2015202
Fot. 7. Muzeum Holocaustu w kibucu Yad Mordechai
(Arieh Sharon, Eldar Sharon, 1966-68), fot. autor
Fot. 8. Sąd Najwyższy w Jerozolimie
(arch. Ada Karmi-Melamede Architects & Ram Karmi, 2012), fot. autor
Między Orientem a Lewantem 203
Fot. 9. Muzeum Historii Holocaustu w Yad Vashem (arch. Moshe Safdie, 2005), fot. autor
Fot. 10. Współczesny Tel Awiw: na pierwszym planie pochodząca z lat 30. XX w.
architektura Dizengoff Circle, w głębi wysokościowy budynek apartamentowy Frishman Tower
(arch. Moore-Yasky-Silvan, 2012), fot. autor
Journal of Urban Ethnology 13/2015204
w miastach. Stołówki, szkoły i domy dziecka, stawiane często w pustynnym otoczeniu,
przybrały formę skąpanych w słońcu białych pudełek,także większość budynków mieszkalnych
powstających w Tel Awiwie utrzymana była w duchu architektury wywodzącej
się z Bauhausu i ruchu międzynarodowego.
Pionierski okres budowyTel Awiwu dostarczył młodemu społeczeństwu izraelskiemu
własnej „tradycji” budowlanej i korzeni kulturowych, a modernizm stał się powszechnie
zaakceptowaną „nową formą dla nowego narodu”. Dopiero w latach 60. XX wieku,
dzięki działalności młodych, wykształconych na Zachodzie architektów, kontestujących
dokonania modernizmu,wykształciła się w Izraelu alternatywna idea „architektury utrzymanej
w duchu miejsca” – koncepcja filozoficzna,która łączyła współczesną architekturę
z lokalnym kontekstem. Odwoływano się przy tym do tradycji architektury wernakularnej,
rodzimy kamień miał stać się podstawowym tworzywem, z którego powstanie
makom – architektura utrzymana w duchu miejsca, a z niej wykształci się mamlachtiyut –
syjonistyczny model narodowego państwa.Przełomem w realizacji tej idei stał się podbój
Jerozolimy i terytoriów Zachodniego Brzegu w 1967 roku, który pomógł architektom
izraelskim wykształcić nową, powszechnie akceptowaną formę, opartą o rodzimy „kod
genetyczny”. Kiedy odkryte zostały i odsłonięte antyczne budowle wzniesione przez
jerozolimskich Żydów ponad 2 tys. lat temu, historia nabrała nowego, rzeczywistego
wymiaru.W tym kontekście inaczej prezentowały się arabskie wsie i stare budowle: krajobraz,który
tworzyły,określono teraz jako biblijny,a ich mieszkańców postrzegano jako
mimowolnych strażników dziedzictwa biblijnego. Wkrótce w Izraelu zaczęto na wielką
skalę wznosić historyzujące budynki pokryte kamieniem,pełne łuków,podcieni i tarasów.
Wydawało się wówczas,że możliwe będzie zjednoczenie celów narodu i państwa poprzez
model narodowej formy architektury,odwołującej się z jednej strony do historii biblijnej,
a z drugiej do lokalnej tradycji budowlanej.
Jednak projektowi mamlachtiyut towarzyszyły coraz większe wątpliwości i kontrowersje,które
odpowiadały napięciom politycznym,narastającym w społeczeństwie izraelskim:
lewicowy ruch „Peace Now”żądał wycofania się z terytoriów okupowanych na Zachodnim
Brzegu Jordanu, ortodoksyjna prawica pod przywództwem „Bloku Wiernych”domagała
się budowy Wielkiego Izraela. Te – trwające do dzisiaj – podziały wyrażane są również
przez architekturę, która nie może uwolnić się od ideowych i politycznych konotacji,
symbolizowanych przez naturalne i utylitarne skądinąd materiały budowlane, jakimi są
kamień i beton.Alona Nitzan-Shiftan twierdzi,że współcześnie kamień oznacza w Izraelu
prawicowy obóz narodowy, a beton jest symbolem obozu pokojowego10
.
Przez większą cześć swojej historii,od 1967 roku poczynając,państwo Izrael okupuje
terytoria Zachodniego Brzegu, osiedlając tam swoich obywateli. Granice ziem okupowanych
zostały już wytarte z izraelskich map i atlasów – zastąpiły je granice Wielkiego
Izraela. Większość Izraelczyków nie zna już rzeczywistości innej niż wojna, przemoc
10
	 Nitzan-Shiftan 2009, s. 53.
Między Orientem a Lewantem 205
zbrojna i okupacja. Doświadczenie to wywołuje doniosłe skutki polityczne, społeczne,
militarne i etyczne, zarówno wewnątrz Izraela, jak i na arenie międzynarodowej. Traumatyczne
skutki okupacji wywołały z czasem także podziały ideowe w architekturze
izraelskiej. Po pierwszym okresie euforii towarzyszącej zdobyciu Jerozolimy zaczęły
dochodzić do świadomości Izraelczyków wielowymiarowe następstwa konfliktu izraelsko-palestyńskiego,
wzmocnione dwoma palestyńskimi powstaniami: kolejnymi Intifadami
z lat 1987-1991 i 2000-2004.Zderzenie wykształconej w latach 60.koncepcji architektury
opartej na „duchu miejsca”,odwołującej się do antycznej historii,lokalnej tradycji i rodzimych
materiałów, nie wytrzymało próby czasu, skonfrontowane z brutalnymi realiami
izraelsko-palestyńskiego konfliktu zbrojnego.Trudno było bowiem nadal odwoływać się
do wspólnej tradycji kamiennego budownictwa w czasie,gdy młodzi Palestyńczycy ciskali
kamienie w izraelskich żołnierzy. Kamień ze wzgórz wokół Jerozolimy, który miał symbolizować
historyczną ciągłość izraelskiej architektury,stał się z dnia na dzień symbolem
pierwszego palestyńskiego powstania. Zmaganiom toczonym w czasie drugiej Intifady
towarzyszyło apokaliptyczne zniszczenie materii budowlanej: palestyńscy samobójcy
wysadzali się w zatłoczonych izraelskich kawiarniach i autobusach, izraelskie buldożery
równały z ziemią palestyńskie miejscowości oraz domy należące do rodzin zamachowców.
Arabowie palestyńscy – z sąsiadów – na powrót stali się wrogami, walczącymi zaciekle
o swoje prawa i o swoje ziemie.
W kontekście wojny kulturowej toczonej zarówno z Palestyńczykami, jak i w łonie
społeczeństwa izraelskiego, Tel Awiw wraz z jego „białą” architekturą coraz częściej był
postrzegany jako miasto zbudowane wyłącznie przez Żydów dla Żydów,wolne od orientalnych
problemów i naleciałości, czysto modernistyczne i czysto syjonistyczne zarazem.
Pionierski okres budowy Tel Awiwu,który był teraz wspominany jako „stare,dobre czasy”,
dostarczył społeczeństwu izraelskiemu – paradoksalnie – bo za pomocą nowoczesnej
i kosmopolitycznej, wywodzącej się z ruchu międzynarodowego architektury, własnej
tradycji budowlanej i korzeni kulturowych.Świadczył o tym sukces znakomicie odebranej
wystawy Bauhaus in Tel Aviv z 1994 roku. Jej kurator, Michel Levin, pisał:
Porozumienie, jakie wówczas zaistniało pomiędzy światopoglądem, gustem estetycznym
i duchem odrodzonego społeczeństwa, było prawie całkowite. W świecie architektury Le
Corbusier oznajmił właśnie wtedy narodziny nowej architektury, które przypominało akt
stworzenia czegoś z niczego11
.
W realiach społeczno-politycznych żydowskiego jiszuwu liderzy ruchu syjonistycznego
proklamowali wówczas powstanie nowego społeczeństwa i nowego człowieka –
„nowego Żyda”. To także było dziełem stworzenia czegoś z niczego. To stąd wywodzą
się korzenie mitu założycielskiego o „mieście,które wyrosło z piasku”,które „zbudowano
11
	 Lewin M., In Praise of the White City, [w:] Ha’ir, 20.05.1994, za: Nitzan-Shiftan 2009, s. 65.
Journal of Urban Ethnology 13/2015206
z niczego, na wydmach”, źródło utopii o białym mieście bez historii i bez kontekstu,
a przez to autentycznie i niepodważalnie syjonistycznego. Nitzan-Shiftan zwraca uwagę
na jeszcze jeden interesujący kontekst: w latach 90. XX wieku, na fali wkraczających do
Izraela zjawisk globalizmu i wielokulturowości,a także w obliczu eskalacji wewnętrznych
konfliktów politycznych oraz wzrostu siły izraelskiej prawicy,świecka elita Izraela,wywodząca
się z przybyłych z Europy pionierów,musiała zadbać o swoje dziedzictwo kulturowe
i zabezpieczyć swój status społeczny. Przyjęcie przez nich spuścizny międzywojennego
modernizmu pozwalało im skutecznie odciąć się zarówno od tradycji „obcych”im Arabów,
jak i ortodoksyjnych Żydów12
.
Na przełomie XX i XXI wieku architektura izraelska skomercjalizowała się i rozwarstwiła,
podążając za wzorcami płynącymi ze zglobalizowanego świata. Strumienie
cyfrowych obrazów dostarczają jej mnogości inspiracji, a dynamicznie rozwijająca
się wolnorynkowa gospodarka – środków, służących do finansowania coraz to nowych
inwestycji. Współczesną architekturę i urbanistykę Izraela można badać posługując się
optyką i narzędziami właściwymi do oceny ponowoczesnego świata, ale nie można – ani
na chwilę – zapomnieć o głębokich uwarunkowaniach ideowo-politycznych, które jej
rozwój nadal determinują.
Architektura pełni bowiem w Izraelu podwójną rolę. Z jednej strony tworzy przestrzenne
ramy dla życia narodu, a z drugiej kształtuje ideologiczną narrację władzy.
W epoce konfliktów zbrojnych,niejasnych granic i chwiejnej demografii stanowi podstawową
wartość i kluczową metaforę syjonistycznego etosu13
.Buduje tożsamość narodową
i daje Żydom poczucie zakorzenienia w „narodowym domu Izraela”. Tworzy odrębny
wymiar kulturowy nowego narodu14
, który chce różnić się od społeczności arabskich,
uważanych za „obcych”. Jednakże w dziele tym napotyka na nierozwiązywalny konflikt:
im głębiej sięga ku antycznym korzeniom narodu żydowskiego, tym bardziej zbliża się
do tradycji lokalnej, wpisanej w architekturę arabską. Opisywany dylemat kulturowy
wyjaśnia po części głębokie zmiany i przeobrażenia, którym na przestrzeni ostatniego
stulecia podlegała izraelska architektura. Ze zderzeń i napięć, jakie istniały pomiędzy
materialnym wyobrażeniem interesu narodowego a interesem państwa,w cieniu spajającej
je ideologii syjonistycznej, wykuwa się forma narodowej architektury Izraela, podążająca
krętym szlakiem, meandrującym pomiędzy Orientem i Lewantem.
12
	 Nitzan-Shiftan 2009, s. 59.
13
	 Rotbard 2003, s. 40.
14
	 Według danych statystycznych pod koniec 2013 roku w Izraelu mieszkało ponad półtora miliona Arabów,
posiadających obywatelstwo tego kraju (tj. ok. 20% całej populacji). Jednak realia konfliktu izraelsko-palestyńskiego
i ograniczenia praw obywatelskich spowodowały, że Arabowie izraelscy czują się bardziej
Palestyńczykami niż obywatelami Izraela, dlatego Autor pod określeniem naród izraelski rozumie
tu wyłącznie Izraelczyków pochodzenia żydowskiego.
Między Orientem a Lewantem 207
Bibliografia	
Arendt H.2012,Pisma Żydowskie,przeł.Godyń M.i in.,Biblioteka Kwartalnika Kronos,Warszawa.
Hakim B. S. 1986, Arabic-Islamic Cities. Building and Planning Principles, KPI Limited, London,
New York, Sydney and Henley.
Harlap A. 1982, New Israeli Architecture, Fairleigh Dickinson University Press, Madison.
Heinze-Greenberg I. 2001, Jestem wolnym budowniczym – Budowle w Palestynie, przeł. Kęsicka
M., [w:] Stephan R. (red.), Erich Mendelson. Dynamika i funkcja, Muzeum Architektury
we Wrocławiu, Wrocław, s. 182-209.
Herzl T. 2006, Państwo Żydowskie. Próba nowoczesnego rozwiązania kwestii żydowskiej, przeł.
Surzyn J., Wydawnictwo Austeria, Kraków.
Kunda S. D., Oxman R. 2004, The Flight of the Camel:The Levant Fair of 1934 and the Creation of
a Situated Modernism, [w:] Yacobi H. (ed.), Constructing a Sense of Place: Architecture and
Zionist Discourse, Ashgate Publishing Ltd., London, s. 52-75.
Nitzan-Shiftan A. 2009, On Concrete and Stone: Shifts and Conflicts in Israeli Architecture, TDSR
Volume XXI number I/2009,s.51-65,http://iaste.berkeley.edu/pdfs/21.1e-Fall09Nitzan-Shiftan.pdf,
15.10.2014.
Rosenberg G. 2011, Kraj utracony. Moja historia Izraela, przeł. Haykowska M., Wydawnictwo
Czarne, Wołowiec.
Rotbard S. 2003, Wall and Tower, [w:] Segal R., Weizman E. (ed.), A Civilian Occupation: the
Politics of Israeli Architecture, Verso, New York, s. 39-57.
Journal of Urban Ethnology 13/2015208
Noty o autorach 209
Noty o autorach
Mgr.et Mgr.Klára Brožovičová,Ph.D., působí v Ústavu evropské etnologie Filozofické fakulty
Masarykovy univerzity jako odborná asistentka.Vystudovala obor sociologie na Fakultě sociálních
studií a obor etnologie na Filozofické fakultě Masarykovy univerzity. Jejím odborným zájmem
je výzkum etnických a sociálních skupin v urbánním prostoru, dlouhodobě empiricky zkoumá
vyloučenou lokalitu v Brně. Pod vedením Jany Pospíšilové se účastnila výzkumu v mezinárodním
projektu CONDENSE.
e-mail: klarabrozovicova@seznam.cz; brozovicova@phil.muni.cz
* * *
Dr Dominika Czarnecka, doktor nauk humanistycznych, antropolog kultury, historyk. Zainteresowania:
antropologia miasta i przestrzeni, antropologia przeszłości.
ul. Sienkiewicza 14c/22
87-100 Toruń
e-mail: d.czarnecka@hotmail.com
* * *
Mgr inż. arch. Edyta Damszel-Turek, architekt, urbanista, wieloletni pracownik samorządowy,
pracuje w Biurze Rozwoju Gdańska (jednostka organizacyjna miasta Gdańska zajmująca się
planowaniem przestrzennym) na stanowisku kierownika Zespołu Urbanistycznego Wrzeszcz.
Zainteresowania naukowe: planowanie przestrzenne, przestrzenie publiczne, reklama i kolor
w przestrzeni publicznej.
e-mail: edatur@onet.pl
* * *
Drhab.JaninaHajduk-Nijakowska,profesor Uniwersytetu Opolskiego,folklorysta,kulturoznawca,
dyrektor Instytutu Polonistyki i Kulturoznawstwa. Interesuje się zagadnieniami pamięci społecznej
i potocznej świadomości historycznej, genologią folklorystyczną, funkcjonowaniem folkloru
w dobie rozwoju środków masowego przekazu i nowych mediów oraz e-folklorem.Autorka ponad
80 artykułów i rozpraw.Opublikowała monografie: Temat śpiącego wojska w folklorze polskim. Próba
typologii (1980), Żywioł i kultura. Folklorystyczne mechanizmy oswajania traumy (2005), tom pt. Nie
wszystko bajka. Polskie ludowe podania historyczne (1986), jest współautorką m.in. edycji tekstów
folklorystycznych: Księga humoru ludowego (1981), Jak starka swego Zeflika na powstanie wysłała.
Ludowe opowieści powstańcze (1989),współautorką monografii: Nowe konteksty badań folklorystycznych
(2011),redaktorką pracy zbiorowej Praktykowanie tradycji w społeczeństwach posttradycyjnych (2014).
e-mail: jdhn@uni.opole.pl
Journal of Urban Ethnology 13/2015210
* * *
Dr Renata Hołda,antropolog i historyk kultury,adiunkt w Instytucie Studiów Międzykulturowych
Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jej zainteresowania badawcze dotyczą szeroko ujmowanej antropologii
polityki oraz kultury popularnej. Autorka książki Dobry władca. Studium antropologiczne
o Franciszku Józefie I (Katowice 2008).
Instytut Studiów Międzykulturowych UJ
ul. Gronostajowa 3, 30-387 Kraków
e-mail: renata.holda@uj.edu.pl
* * *
Juraj Janto, PhD. odborný asistent; oblasti záujmu: urbánna etnológia, miestny rozvoj, tradičná
materiálna kultúra.
Filozofická fakulta Univerzity Komenského v Bratislave
Katedra etnológie a muzeológie
Gondova 2, 814 99 Bratislava
e-mail: juraj.janto@uniba.sk
* * *
Dr hab.inż.arch.Artur Jasiński,profesor nadzwyczajny na Wydziale Architektury i Sztuk Pięknych
Krakowskiej Akademii im.Andrzeja Frycza Modrzewskiego w Krakowie,jest praktykującym
architektem, dyrektorem biura architektonicznego Artur Jasiński i Wspólnicy oraz nauczycielem
akademickim. Jest laureatem nagród i wyróżnień w ponad dwudziestu konkursach architektonicznych
i autorem wielu budynków użyteczności publicznej. Jego zainteresowania naukowe
i publikacje dotyczą wpływu współczesnych procesów cywilizacyjnych i modernizacyjnych na
urbanistykę,architekturę,i na praktykę zawodową architekta.Jest autorem następujących książek:
Architektura w czasach terroryzmu. Miasto, przestrzeń publiczna, budynek, Wydawnictwo Wolters
Kluwer,Warszawa 2013.Obrazy Post-polis.Monografia ponowoczesnego miasta,Oficyna Wydawnicza
Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków 2012.
ul. Słonecznikowa 10
30-213 Kraków
e-mail: a.jasinski@ajbiuro.pl
* * *
Dr Marta Jaskulska, socjolog, działaczka organizacji pozarządowych, była wieloletnia pracownica
samorządowa, obecnie właścicielka pracowni badań i konsultacji społecznych Socjoteka s.c.
Zainteresowania badawcze: socjologia miasta, planowanie przestrzenne, przestrzenie publiczne,
pamięć społeczna, partycypacja obywatelska.
e-mail: marta_jaskulska@wp.pl
* * *
Noty o autorach 211
Dr hab. Grażyna Ewa Karpińska, profesor Uniwersytetu Łódzkiego, etnolożka i antropolożka
kultury,kieruje Zakładem Teorii i Badania Kultury Współczesnej w Instytucie Etnologii i Antropologii
Kulturowej Uniwersytetu Łódzkiego. Zajmuje się problematyką miejską, studiami nad
przestrzenią,codziennością,przeszłością w krajobrazie miasta i wsi.Autorka m.in.książki Miejsce
wyodrębnione ze świata. Przykład łódzkich kamienic czynszowych (Łódź 2000),redaktorka naczelna
„Łódzkich Studiów Etnograficznych”.
Uniwersytet Łódzki
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
ul. Pomorska 149/153
90-236 Łódź
e-mail: karp@uni.lodz.pl
* * *
PhDr. Ivan Murin, PhD., vyštudoval etnológiu na Univerzite Konštantína Filozofa v Nitre. Vo
svojich prácach nadväzoval na nitriansku školu komunikačných štúdií. V doktorandskom štúdiu
na Komenského univerzite v Bratislave pokračoval v štúdiu kultúrnej antropológie so záujmom
o výskum sociálnej a kontaktnej komunikácie a generačnej transmisie kultúrnych obsahov. Hermeneutické
analýzy terénnych zistení skúma v počítačovom rozhraní ako podporovaný výskumník
riešiteľov vývoja softvéru ATLAS.ti Scientific Software Development.Od roku 2005 je externým
prednášateľom na Univerzite Karlovej v Prahe, Fakulte humanitních studií, kde sa snaží hľadať
poznatkové presahy humánnej etológie a socio-kultúrnej antropologie.Takéto poznanie uplatňuje
hlavne v pozorovateľskej úlohe výskumníka pri terénnych výskumov kde kladie dôraz na uplatňovanie
metodologickej postupnosti terénny výskum – analýza – interpretácia.Od roku 2010 je členom
Správnej rady Joint Programm Initiative spoločného programovania vedeckých projektov v oblasti
Kultúrne dedičstvo a globálna zmena.
Univerzita Mateja Bela
Katedra životného prostredia
Fakulta prírodných vied
Tajovského 55
974 01 Banská Bystrica
Slovensko
ivan.murin@umb.sk
* * *
PhDr. Jana Pospíšilová, Ph.D., je vědeckou pracovnicí brněnského pracoviště Etnologického
ústavu AV ČR, v. v. i. Zabývá se etnologií města a předmětem jejího zájmu je také kultura dětí,
slovesný folklor a Češi v zahraničí.
Akademie vĕd České republiki, v.v. i.
Etnologický ústav
Na Florenci 3
110 00 Praha
e-mail: jana.pospislova@iach.cz
Journal of Urban Ethnology 13/2015212
* * *
Mgr Christine Przybyła, doktorantka Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego
w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej, ukończyła studia magisterskie w zakresie
etnologii i antropologii kulturowej, informacji naukowej i bibliotekoznawstwa oraz studia pierwszego
stopnia w dziedzinie dziennikarstwa i komunikacji społecznej. Interesuje się problematyką
restrukturyzacji ekonomicznej i zmiany kulturowej po 1989 roku,industrializacją (szczegółowym
obszarem badań jest Górny Śląsk), historią myśli etnologicznej w Polsce, historią XIX wieku
i filozofią kultury.
Osiedle Piastów Śląskich 1/57
47-100 Strzelce Opolskie
e-mail: christine.przybyla@gmail.com
* * *
Dr hab.Krystyna Radziszewska,profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Łódzkiego,pracuje w Katedrze
Literatury i Kultury Austrii, Niemiec i Szwajcarii UŁ. Autorka licznych artykułów na temat
społeczności niemieckiej i żydowskiej w Łodzi, kultury i literatury łódzkich Żydów, wydawca
i redaktor naukowy tekstów z łódzkiego getta, m.in. pięciotomowej Kroniki getta łódzkiego. Najnowsza
książka to monografia Flaschenpost aus der Hölle. Texte aus dem Lodzer Getto. Peter Lang,
Frankfurt am Main 2011.
Uniwersytet Łódzki
Katedra Literatury i Kultury Austrii, Niemiec i Szwajcarii
ul. Pomorska 171/173, 90–236 Łódź
e-mail: krystyna.rad@wp.pl
* * *
Doc. PhDr. Blanka Soukupová, CSc., etnolog, nauczyciel akademicki na Wydziale Studiów
Humanistycznych Uniwersytetu Karola w Pradze. Jej zainteresowania naukowe koncentrują się
wokół problematyki: tożsamości, kultury miasta środkowo-europejskiego oraz antysemityzmu.
Univerzita Karlova v Praze
Fakulta humanitních studií
U Kříže 8
158 00 Praha 5 – Jinonice
e-mail: 6446@mail.fhs.cuni.cz.
* * *
Prof. dr hab. Andrzej Paweł Wejland, profesor Uniwersytetu Łódzkiego, pracuje w Zakładzie
Teorii i Badania Kultury Współczesnej Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UŁ,socjolog
i antropolog kultury,metodolog.Główne tematy badawcze w ostatnich latach: transdyscyplinarne
strategie w naukach społecznych, metaforyczne scenariusze nauki, antropologiczny narratywizm
i narratywistyczna antropologia,gatunki narracji antropologicznej,antropologia i wyzwania autobiograficzne,
wspólnota i narracja, antropologia świadectwa, opowieści z miejskiej codzienności,
antropologia codzienności i jej opowieści.
Noty o autorach 213
Uniwersytet Łódzki
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
ul. Pomorska 149/153, 90–236 Łódź
e-mail: apwejland@uni.lodz.pl albo apw@autograf.pl
Journal of Urban Ethnology 13/2015214
Noty o autorach 215
Journal of Urban Ethnology jest pismem otwartym dla badaczy miejskiej kultury zarówno w jej
wymiarze teoretyczno-metodologicznym jak i szczegółowej analizy aspektów kultury miasta.
Na łamach JUE zamieszczamy teksty o charakterze teoretycznym,metodologicznym,analitycznym,
komparatystycznym, materiałowym. Drukujemy artykuły, które jeszcze nie były publikowane,
jedynie w drodze wyjątku przyjmujemy tekst wydany wcześniej w innym języku. Język artykułu:
polski, ewentualnie, po wcześniejszym uzgodnieniu z redakcją – angielski lub inny.
Redakcja wstępnie kwalifikuje artykuły pod względem ich zgodności z profilem tematycznym
i z wymogami formalnymi pisma oraz z zasadami stawianymi publikacjom naukowym.Następnie
kieruje je do recenzentów zewnętrznych.W procesie recenzowania obowiązuje zasada double-blind
review oznaczająca,że autorzy i recenzenci nie znają swych tożsamości; w pozostałych przypadkach
recenzent podpisuje deklarację o niewystępowaniu konfliktu interesów.Recenzji podlega koncepcja
pracy (wybór tematu,założenia),metodologia (wybór metody,jej zastosowanie),narracja (jasność
wywodu,styl wypowiedzi),redakcja tekstu (adekwatność tytułu,podział tekstu na części,adekwatność
przypisów). Recenzent w formie pisemnej określa warunki dopuszczenia artykułu do druku
lub jego odrzucenia. W przypadku uwag autor zobowiązany jest do ustosunkowania się do nich.
Ostateczną decyzję o publikacji artykułu bądź jego odrzuceniu podejmuje redakcja, kierując się
opiniami recenzentów i odpowiedziami autorów. W przypadkach kontrowersyjnych redakcja
może powołać dodatkowego recenzenta. Materiałów nieprzyjętych do druku redakcja nie odsyła.
Redakcja zastrzega sobie prawo do wyboru, skracania i redagowania tekstów.
Autorzy publikacji powinni ujawnić wkład poszczególnych osób w powstanie publikacji, przy
czym główną odpowiedzialność ponosi autor zgłaszający tekst.W razie stwierdzenia przypadków
nierzetelności naukowej,polegającej na nieujawnieniu wkładu innych osób w powstanie publikacji
(ghostwriting) bądź wskazaniu jako współautorów osób,których wkład w powstanie publikacji był
znikomy lub w ogóle nie miał miejsca (guest authorship), redakcja ma obowiązek powiadomienia
o tym naruszeniu zasad etyki środowisko naukowe.
Journal of Urban Ethnology jest rocznikiem,wydawanym w wersji papierowej.Autorom publikującym
na łamach Journal of Urban Ethnology nie są wypłacane honoraria, otrzymują natomiast
po jednym egzemplarzu autorskim tego numeru czasopisma, w którym znajduje się ich artykuł.
Nabór artykułów do kolejnego tomu zamykamy 31 października, lecz redakcja zastrzega sobie
prawo do przesunięcia tego terminu jak też przeniesienia tekstów do dalszych numerów pisma.
Szczegółowe informacje dla autorów podane są na stronie internetowej:
www.iaepan.edu.pl/journal.html
Journal of Urban Ethnology 13/2015216