6 COSMAE PßAGENSIS. CHRONICA BOEMORUM. 9. rum1 estate per arvaa saltancium vix poterant equip-perareb armenta iumentorum. Aque illic nimis perspicue et ad humanos usus sane, similiter et pisces suaves et ad comedendum salubres. Mira res, et unde perpendere po-tes, quam in alto aere hec pendeat regio, cum nulla pere- s grina hanc influat aqua2, sed quotquot amnes, parvi et inmanes ex diversis montibus orti, a maiori aqua que dicitur Labe3 recepti usque aquilonale nuunt in mare. Et quia hec regio tempore in illo intemptata iacebat ara-tro et homo, qui temptaret, adbuc eam non intrarat, de fer- 10 tilitate sive sterilitate eius magis placuit tacere, quam inexpertam0 rem dicere. Has solitudines quisquis fuit ille hominum — incertum est quot in animabus — postquam intravit, querens loca hiimanis babitationibus oportuna, montes, valles, tesqua, tempe visu sagaci perlustravit * et, 15 ut reor, circa montem Ripa-6 inter duos fluvios, scilicet a) aura, korr. von 2. Hd. arva, A 1. b) equipe- A1. 3K 01». equipperare, korr. equlpperari, A 2»- equiperari A4*. B; aequipararl (A4); aequiparare 08*. o) Ineptam A 8. d) Bzlp O, 1) lud. 6, 5: et instar locustarum universa complebant, innumera 20 multitudo hominum ... J^LVgl. W. Friedrieh, Die histor. Geographie Böhmens, in: AbMndlungen der k. k. geograph. Gesellschafl in TFten IX Q912), 10: 'Ein Strom besorgt die Entwässerung der übenviegendrgrößerm Fläc/ie des Landes, Nur wenige Getcässer fließen in das Land herein ..' j}}. Über den wahrscheinlich keltischen Ursprung des Namens vgl. Fried- 25 rieh a. a. 0. S. 104, N. 4. _4) Sehr zweifelhaft ist es, ob hier mit E. Jirecek, Kosmas a jelio kronika fC. -und seine Chronik] (Prag-Brünn 19067 & 23, eine Anlehnung an Numeri.ßl, 21 anzuneltmen wäre. Jfr^Der sagenberühmte Georgsberg. — über die tscliechisclie . ürsage, wie sie 0. im folgenden erzählt, haben zuletzt eingehender, aber 30 in sehr verschiedener Auffassung geschrieben: H.L.Krause, Forschungen auf dem Gebiete der deutscJir-slawischen Geschichte in der ersten Hälfte des Mittelalters. Teil I; Zur Kritik des Cosmas von Prag und der ' ältesten Geschichte Böhmens (Programm des Gymn. Schrimm 1884; ; J. Lippert, Die tscJiechisehe ürsage und ihre Entstellung, in: Sammlung 35 gemeinnütziger Vorträge, n. 141 (Prag 1890J; W. Regel, Über die Chronik des Cosmas von Prag (Dissertation Dorpat 1892J; A. Bachmann, Die böhmische ürsage, in: Mitteil, des Inst. f. Österreich. Geschichtsforschung XX (1899), 42; H. Schreuer, Untersuchungen z. Verfassungsgeschichte d. böhm. Sagenzeit, in: Schmoller, Staats- und sozial- .to wissenscliaftl Forschungen XX, 4 (Leipzig 1902); H. Jirecek (s. NA). Als wertlose Kombination des Cosmas faßt die Sagen auf A. Brückner, Allerlei Mystifikationen, in: Beil. z. Allgem. Zeitung in München, 1903, n. 249, Sp. 2l8ff.; gegen ihn wandten sich insbesondere H. Schreuer ebenda «.284, Sp. 501, und Zur altböhm. Verfassungsgeschichte, in: Mit- 45 teil d. Inst. f. Österreich. Geschichtsforschung XXV (1904), 385, dann in tschechischer Sprache V. Flajshans in der OsveHa Jhg. 1904, S. 893, F. VaceJc in dem oben S. 4, N. 6 genannten Aufsatz u. a. nu Vgl. ■auch meine Geschiclite Böhmens und Mährens (Münefien-Leipzig 1912,) &38/f.; Novotny Ö.D. I, 1, 227 ff., mit reicher Literaturangabe. 5» i LIB. I, CAP. II. III. 7 Ograma etWlitauamb-1, primas posuit sedes, primas fundavit K. 33, is>. et edes et quos in humeris secum apportarat, humi sisti penates gaudebat0-2. Tunc senioT, quern alii quasi dominům comitabantur, inter cetera suos sequaces sic afiatur: 'O so-cii, non semel mecum graves laboresa-3 per devia nemorum perpessi, sistite gradům*, vestris penatibus litate libamen gratum, quorum, opem per mirificam hanc' Vobis olim fato predestinatam tandem venistis ad patriam. _ Hec est ilia, hec est ilia0 terra,- quam sepe me vobis promisisse me- . mini, terra obnoxia nemini, feris et volatilibus referta, nectare mellis et lactis5 -humida, et, ut ipsi perspicitis, ad habitandum aere iocunda. Aque ex omni parte copiose et ultra modům piscose. Hie vobis nihil deerit, quia' nullus vobis oberitf. Sed cum hec talis, tarn pulchra ac tanta regio in manibus vestris sit, cogitate, aptum terre nomen quod sit'. Qui mox quasi ex divino commoniti oraculo: 'Et unde', inquiunt, 'melius vel aptius nomen inveniemus, quam, quia tu, o pater, diceris Boemus,_ di-catur et terra BoemiaV8 Tunc senior motus sociorum augurio, cepit terram osculari pre gaudio gaudens eam ax suo nomine nuncupari; et surgens ac utrasque pal-mas tendens ad sydera7 sic orsus« est loquih: 'Salve8, terra fatalis, mille votis quesita nobis1, ohm diluvii tern-pore viduata homine, nunc quasi monimenta hominum is nos conserva incolomes et multiplices nostram sobolem a progenie in progenies' 9. III. Quorum autem morum, quam honestorum vel quante simplicitatis et quam ammirande probitatis tunc temporis fuerint homines quamque inter se fideles et 10 is so 35 a) Egram.4 4». OlK 2b; Egram. harr. Ogram.J. 3"; Ogram. korr. Egram, CS; Ocraro. A4. b) so A1 j -vam A 2»«; Wiltavam A 1» öfter; Wltawiam O2b- Vul-cauam A4» immer; Wltauam die übrigen. 0) gandebant, korr. -bat, Al. d) dolores AZ*. e) hec est Ula fehlt das zweitemal A 2b. 3. C 1>. 2b; von 2 Hd. nachgetragen A 2»; hec est das zweitemal durchstrichen C3.' 1) qida — oberlt fehlt A 3. g) ortus A 1; ortus, korr. orsus, A 2». h) eloqul A3. i) a nobls 0 1». X). Den Namen hält W. Friedrich a. a. O. S. 108, N. 1 für deutsch. 2) Verg. Aen. IV, 598: quem secum patrios aiunt portare penates; vgl. auch I, 63; Oaid. Met. III, 539. 3) V&O- Am- X 198'• 0 socü • • • 0 passi graviora; vgl, auch Horat. Carm. I, 7, 30. 4) Verg. Aen. VI, 465: 40 siste gradum. 5) Deut. 6, 3: sicut pollicitus est dominus Deas pa-' trum tuorum tibi'ferram lacte et melle manantem; 34,4: haec est terra, pro qua iuravi Abraham . . . dicens: semini tuo dabo eam; vgl. auch Ovid, Met. I, 111. 6) Verg. Arn. 1,276: Romulus excipiet gen-tem .. Romanosque suo de nomine dicet — Die verschiedenen Namens-45 formen s. bei Friedrich a. a. O. S. 71, N. 1. 7) Verg. Arn. 1,93: duplices tendens ad sidera palmas talia voce refert; vgl. auch V, 256. 8) Verg. Aen. VII, 120: Salve, fatis mihi debita tellus. 9) Luc. 1, 50: ft p. Ii p. ■ K. 33, 8 COSMAE PRAGENSIS CHRONICA BOEMORUM. S7. in*' semetipsos misericordes, cuius etiam modestie, so-brietatis, continentie, si quis his modernis hominibus valde contraria imitantibus pleno ore narrare temptaverit, . in magnum deveniretb fastidium. Propterea hec preter-mittimus et pauca ac que sunt vera illius prime etatis 0 de qualitate dicere cupimus. Felix1 nimium erat etas ilia, modico contenta sumptu nec tumido inflata fastu0. Cereris et Bachi munera haud norant, quia neque erant. Sera prandia solvebant glande vel ferina carne. Incor-rupti* latices haustus dabant salubres. Ut solis splen- 10 dor vel aque humor, sic arva et nemora, quin etiam et ipsa conubia erant illis communia. Nam more pecudum smgulas ad noctes novos6 probantf himineoss . et surgente aurora trium gratiarum copulam et ferreah amoris rum-punt1 vincula; et ubi nox quemque occuparatk, ibi fusus 15 per herbam2 frondose arboris sub umbra dulces carpebat som-Regino 889 nosd- \/lM6 vel lini eis usus ac vestis ignotus^- hieme ferinis aut ovinia pellibus utunturm-4- pro .vestibus. Nec quis-quamn 'meum' dicere norat°, sed ad instar monastice vite, quicquid habcbant, 'nostrum' ore, corde et opere sona- 20 bant. Adp stabula non erant repagula, nec portam inopi claudebant. quia neque fur neque latro neque inops Retino 889 quisquam erat; nullum scclus apud eos furto graviusji- et . . latrocinio. Nullius gentis« arma videre, tantummodo sagittas, et has propter feriendas feras, habuerep. Quid 20 plura? Proh dolor! Prospera in contraria, communia in ' I, 3 (A. B. C). — a) Inter A1. b) devoniet übergeschrieben C 3. c) fcstu, korr. fastu, A 1; faustu, korr. fastu, A 2». *; probant ineunt A 3; promebant A 4. 4». g) so S; imineos, übergeschrieben himeneos, A 1; ymneos, korr. ymeneos, A 2«; ymin. A 2t; hymin. A 3; luvnincos, korr. hiincn., C li>; unioncs C 2«; homines durchstrichen, daneben humineos, C 2'»\ hymenaeos C 3; hyme- 35 neos (A4)*. h) secreta A 2»'. i) rumpebant (A i). ' k) occupararat, korr. oecuparat, A 2»; occupaverat A 2*>. 3. 1) usus actui ign. A 2». m) utebantur .4 4.4». n) quiquam .4 1. o) norant A 3. p)Ad— habuere fehlt A 1». q) gen-tls, am Rande von 2.Ed. generis, 43b, generis Freh. 1) Boeth. Cons. phil. 11, metr. 5: Felix nimium prior aotas eon- io tenta fidelibus arvis . . . faoili quae sera solebat ieiunia solvere glande, non Bacchica munera norat ... somnos dabat herba salubres, i potiim quoq'ue lubricus amnis, umbras ... 2) Verg. Aen. I, 214: fusique per herbam. 3)_ Verg. Aen. IV, 555: carpebat somnos rebus iam rite paratis. 4) Almlich sagt Justin II, 2, 9 (darnach liegino 45 a. a. O. S. I327 von den Skythen: Lanae his usus ac vestium ignotus (et) quamquam continuis frigoribus urantur (afficiantur), pellibus tarnen (tantum) ferinis ac murinis utuntur (induuntur). 5) Vgl. Justin II, 2, 6 (= Regino a. a. O. S. 131). LIB. I, CAP. III. 9 I ■ . propria cedunt; securam paupertatem olim amabilem K quasi cenosam rotam vitant et fugiunt, quia amori- habendi sevior ignibus Ethne in omnibus ardet. His ac talibus ma-hs emergentibus de die in diem peius et peius iniuriam, 5 quam nemo prius inferre norat, alter ab altero sibi illa-tam pacienter sufferebat et, cui querimoniam suam ap-plorareta, iudicem nec prineipem2-habebat. Post hec, qui-cumque in sua tribu vel -generatione persona, moribus potior et opibus honpratior habebatur, sine exaetore, in sine sigillo, spontanea voluntate ad illum confluebant et de* dubüs causis ac sibi illatis iniuriis salva libertate dis-. putabant. Inter quos vir quidam oriundus extitit nomine Crocco0,3, ex cuius vocabulo Castrum iam arboribus ob-situm in silva, que adiacet pago Ztibecned, situm esse 15 dinoscitur. Vir fuit hic in suis generationibus4 ad unguem5 perfectus, rerum0 secularium opulentia preditus6, iudi-ciorum in deliberatione discretus, ad quem tarn de pro-priis. tribubus quam ex tocius provincie plebibus, velut apes ad alvearia, ita omnes ad dirimenda convolabantf 20 iudicia, Hic tantus vir ac talis expers virilis fuit pro-lis; genuit tarnen tres natas, quibus natura non minores, quam solet viris, sapientie dedit divicias. IV.| Quarum maior natu nuneupata eat Kazi, que Medee a) applorarat A Ii b) de von 2. Ed. über der Zeile nachgetragen A 1. 25 c) Crecko A 3; Croh B. tl) so B; Ztibcne Al. (4); Ztibene C 1. 2" (am Rande StebnoJ.C3; Zctbene X 4»; Stlbeno .41»; Stibrcne A 2»*; Stybcczne AV>; Zthecne A 8 (h in b korr. 3»); Stobne C Ü>. e) rer. — preditus fehlt it,*1. f) con-volant A S. ' 1) Boeth. Cons. phil. II, metr. 5, 25: Bed saevior ignibus Aetnae 30 fervens amor ardet habendi. 2) 'Act. ap. 7, 27: qui autem iniuriam faciebat proximo, repulit «um dicens: quis te constituitprincinem et iudicem super nos? Vgl. auch lud. 17, 6. 3) K. Kramar, Die Ankunft der Germanen, Litauer und Slawen aus der Urheimat am Altai (Budweis 1916; & 136 ff., ist der Ansieht, daß die Namen Erolc, 35 Kazi, Teta, Libüsa, trotz des scheinbar slawischen Klanges metier von ■■ ihnen (krok — Schritt, teta = Tante), 'dem slawischen Stamme der Cechen fremd waren'. Er weist sie 'der lesgho-aramäischen Familie' zu und zwar 'am ehesten jener Gruppe, die .: . wir als achäisch zusammengefaßt haben'. Dasselbe dürfe dann auch von den in Herzog 40 Kroks Familie auftretenden Namen angenommen werden. 'Der letztere wird ein Bojer oder Markomanne gewesen sein; bei der letzteren Nation ist allerdings niclii an die arischen Germanen zu denken.' Leider lassen diese Bemerkungen an Deutlichkeit sehr zu wünschen übrig. Wegen . Krok vgl. noch ebenda S. 142, N. 2 und 4. — Als eine von Cosmos 45 rein erdichtete Persönlichkeit sieht Krok an A. Brückner, Beiträge zur ältesten Geschichte der Slawen und Litauer, in: Archiv f. slawische .Philologie XXLU (Wien 190U 221. 4) Gen. 6, 9: Noe vir iustus atque perfectus fuit in generationibus suis. 5) Siehe S. 2, N. 3. 10 COSMAE PRAGENSIS "CHRONICA BOEMORUM. Cholchice* herbis et carmine b nec Peonio*11 magistro arte medicinali cessit, quia sepeParcas cessareintermmalid_ab opere Ipsaque fata sequi fecit sua carmine iussa.j Unde et incole huius terre, quando aliquid est perditum et quod se posse rebaberee desperant, tale proverbium de a ea ferunt: 'Illud nec ipsa potest recuperaref Kazi.' Ad Cereris natam hec est ubi rapta8 tyrannam, eius usque hodie cernitur tumulus, ab incolish terre ob memoriam sue domne nimis alte congestus, super ripam fluminis Mse1 iuxta viam, qua itur in partes provincie* 10 Behin1, per montem qui dicitur Ossecam;.V Laude fuit digna, sed natu Tetbka11 secunda, Expers et maris", emuncte femina naria?, que ex suo nomine Tethinp Castrum natura loci firmissi-mniti . prerupte rupis in culmine iuxta fluvium Msam"1 edi- 15 ficavit. Heci/stulto et insipienti populo Oreadas1, Dria-dasB, Amadriadas' adorare et colere et omnem supersti-ciosam sectam ac sacrilegos ritusu instituit et docuit; sicut lactenus multi vil lani velut pagani, hie latices seu ignes colit, iste lucosv et arbores aut lapides adorat, ille monti- 20 bus sivew collibus litat, alius, que ipse fecit, idola surda et muta rogat et orat, ut domum suam et se ipsum regant. .1,4 (A. B.C.). — a) Cllolelce B; Colchice O; Coichico A3. b) gmina AB»; cmine A 8>>. c) ponlo A8; preconio Ol1' und am Rande voni.Hd. Al; promoCS». d)interiminaliíYeA. o) habere A 2. f)rehabereA2. g)raptaraA1. 25 n) ab accolia A3»; ab colia A P". i) Mzyo A V> auf Rasur; Mzie C 1» öfter; Mzt: O lb fast immer; Msae C 2b fast immer; Alaae (A i), k) fehlt A 2. 1) so A1. 8. B; Bechin die übrigen. in) Oasiaka O 1». n) Thetka A 1«. 2i>; Xhcchka A 4«; Tctcka A 2»«; Xetka C 1. 2b; Tetnka A 3; Tetha B; dadurch berichtigt sieh die Bemerkung von Novotný C. D. I,1, 24G, N. 1, als ob die Form Tetka oder wenigstens 30 eine mit der Endung -ka alle Cosmas-Hss. hallen und. die Form Teta erst in den Ann. Chad, el Oppatov. erschiene. o) maria ac A 2<\ B. C. p) so A 2«. 4. B. Ol"; Thethfn A 1; Thetin A 1». 3. C V>. 8». 3; Thetyn A 2\ C V>; Thechin A 4". q) Mzyo A 21) auf Rasur; Oaam (AiJ. r) oriadas .4 3. s) fehlt A 1.3. t) fehlt A3; am Rande von später Hd.: drias, i. e. arbores; amadriadas, i. e. dee arbores A1. u) risus, 35 korr. usus, Al. v)locus, von 2. Hd. übergeschrieben lucos, A1. w) et A2. C2h. 1) Ov. Met. XV, 535: (vitam) fontitms herbis atque ope Paeonia (= Aesculapii)..... reeepi; vgl Verg. Aen.VII, 769: Paeoniis revoeatum herbis. 2) Über die Lage dieses Serges, der zwischen Moldau und Berault, sildl. von Königssaal, zu suchen ist, dann den Grabhügel der K. 40 und die Burg T. vgl. V. Tille im Český čas. hist. XXI (1915), 380, A. Sedláček ebenda XXIV (1919), 263, J.Axamit in den Památky archaeol. XXIX (1917), 157 und J. Jíra im üas. společn. přátel staro'z. XXVI (1918), 60; auchW.FrkdrichS. 116. 3)Horat.Sat. 1,4,8: emunetae n. 4) Der ganze folgende Satz zeigt deutliche Anlehnunq, von hic latices +5 an mehrfach wörtliclie Übereinstimmung mit Sedal. Carm. pasch. I, 259, worauf zuerst M. Manitius, Zu Cosmas von Prag, in; Mitteil. d. Inst, f. Österreich. Geschichtsforschung VIII (1887), 479, hingemiesen hat. _ Vgl auch M. Dvorak, Versus de passioňe s. Adalberti a Kosmovy zprávy o českém, pohanství [V. d. p. s. A, und die Nachrichten über das Heidentum 00 der Tschechenbei Cosmas], in: Český čas. hist. VII (1901), 448. LIB. I, CAP. IV. 11 Tercia natua minor, sed prudentia maior, vocitata K. 35, est Lubossab, que etiam urbem tunc potentissimam iuxta silvam, que tendit ad pagum Ztibecnam0, construxit et" ex suo nomine eamd Lubossin6,1 vocitavit. Hec fuit.inter j feminas unaf prorsus femina ? in consilio provida, in sermone strennua, corpore casta, inoribus proba, ad dirimenda populi iudicia nulli secunda, omnibus affabilis, sed plus amabilis, ■ feminei sexus ďecus et gloria, dic-tans negocia providenter virilia. Sed quia nemo ex omni io parte beatusV talis ao tante laudis femina — heu dira conditio humana — fuit phitonissa. Eth quia populo multa et čerta pTedixit futura, omnis ilia genB commune consilium iniens patris eius post necem hanc sibi prefecit in iudicemh. Ea1 tempestate inter duos cives, opibus et _ • • i 5 genere eminentiores et qui yidebantui populi esse rectores, orta est non modica litigio agri contigui de terminok--|r Qui in tantum proruperunt in mutuam rixam, ut alter alterius spissam unguibus volaret in barbam1, et nudis conviciis semet ipsos turpiter digito sub nasum confundentes io intrant bachantes curiam ac non sine magno strepitu adeunt domnam et, ut ratione iusticie dubiam inter eos dirimatm causam, suppliciter rogant. Ilia interim, ut est lasciva mollicies mulierum, quando non habet quem timeat virum, cubito subnixa* ceu puerum enixa, alte . -25 in pictis stratisn nimis molliter accubabat. Cumque0 per o) fehlt A 3. b) Lybussie (-sa) A 2l> öfter; Llbiissle C 1» öfter; Libusse am Rande C lb öfter. c) to B; Ztybecznam A 2>>; Ztibeeznam C 1«; Ztlbecinam A 1. 1". C2. 3; Zclbeclnam A4»; Zttbecinam Ai; Ztcbczinam C lb; Ztbecnam AS; Stebecnam A 2»*. d) fehlt A 2. e) Lubosin Al; Lybusayn A 2b; liboasin C 1«; 80 Libnasin O lb; Lubossam A (4). 4«. 1) mtra (A *). g) fem. et in cons. A 2. h) Et — in indlcem fehlt A 3. i) ot auf der Zeile getilgt, ea von 2. Hd. über-gesehrieben. A 1. k) continui de tenninio A 2. 1) vol. in barb., leorr. violaret barbam, 08. ro) dlremit,korr. dlrimat, A2». n) thoris A2-uvgl. Verg. Aen. I, 708. o) cum A 2. , -S5. 1) -Ein heute noch bestehender Ort Líbuschin (Libošin) im Ger-Bez. ScJdan, mit dem, bzw. dessen nahegelegenen Burgresten Palacký u. a. diese urbs identifizieren wollten, wird erst in falschen Urkunden saec. XII—XIII. genannt; vgl. Cod. dipl. regni Bohemiae I. (ed. G. Friedrich, '■ Prag 1904—1907,1 Index. — Über die Ausgrabungen daselbst vgl F. Velc, " ■ ■40 Soupis památek hist, a uměl. v Král. Českem. Polit, okres Slansh'/ (Topographie der hist, und Kunst-Denkmäler im Königreich Böhmen. Polit. Bezirk Sclüan], Prag 1904, S. 115; W. Friedrich a. a. O. S. 107. 2) Horat. Carm. II, 16, 27: nihil est ab omni p. beatum. 3) F.Vacek, Die böhm. Sagen S. 14 verweist auf eine ziemlich äußerliche Parallelstelle -44 m der Vita s. Medardi (Smius z. 8. Juni, VI, 205 der Turiner Ausgabe v. J. 1877),_ Kap. 7: accidit ... non modiea quaedam altercatio de terminis videlicet agrorum ... ut huiusmodi rusticis moris est, pene iam ad anna usque mvicem exprobrando processerant. 4) Manitius a.a.O. S. 481; vgl. [Verg.] Ciris 338. 12 COSMÁB PRAGENSIS CHRONICA BOEMORUM. callem iustici&Wncedensa, personam hominum non respici-ens . tocius controversie inter eos orte causam ad stafrum řectitudínis peiduceret, tunc is, cuius causa in hidicio non obtinuit palmám, plus iusto indignatus terque11 quater-que caput concussitŽ-- et more auo terrain ter baculo per-cussit ac barbam pleno ore saliva conspergensc exclamat'1: [0 iniuria viris haud toleranda! Femina rimosa vir ilia iudicia mente tractat do losa. Scimus profecto, quia femina sive stans" seu in solio residensf parum sapitB, quanto minus1, cum in stratis accubat ? Re vera tunc magis . est ad accessum mariti apta quam dictare militibus iura. Certum est enim longos esse crines3 omnibus, sed breves sensus mulieribns. Satius est mori*-,- quam viris talia pati. Nos solos obprobrium nationibus et gentibus desti-tuit natura, quibus deest rector et virilis censuia, et quos premunt feminea iura'. Ad bee domna1 ■ illatam sibi contumeliam dissimulans et dolorem cordis íemineo pudore celana subrisit et 'Ita est', inquit, 'ut ais; femina sum, femina vivo, sed ideo parum vobis saperek videor, quia vos non in virga ferrea.é-iudico, et1 quoniam sine timore1 vivitis, merito me despicitis. Nam ubi est™ timor8, ibi honor". Nunc autem necesse est valde, ut habeatis recto-rem femina ferociorem". Sic et columbe1 olim-albiculum rnilvum, quemp sibi elegerant in regem, spreverunt, üt vos me spernitis, et accipitrem multo ferociorem" sibi ducem prefecerunt, qui fmgens culpas tarn nocentes quam inno-centes cepit necare; et ex tunc usque hodie vescitur columbis .accipiter. Ite nunc domum, ut quern vos eras gligatis in dominum, ego assumam-mihir in maritum'. Interea predictas advocat sorores, quas non inpares agitabant furores3, quarum magica arte et propria ludi-ncabat populum per omnia; ipsa enim Lnbossa fuit, sic- a) indecens, iorr. ton 2. Hd. inoedons, AS. b) ter A 21>. 3. B. c) eon-spuena A 2■ aspergens A3, d) exclamavit A 2*. e) stat A 3; Staus sive in consilio Hive in solio C 3 vnd von 2, Hd. am Rande C IK f) residen.i, iorr. residcat, -i'SA. ^g) licet parum sapiat A 3. (4).4». h) magis B; plus C 2i>. i) domna Lubossa A 3. k) sap. vab. A 2. B. 01. 2*. 3*. 1) aed qu. s. dolore et timore A 3. m) tiroor est A 2*. n) et hon. A 2, 3*; est hon. A (4), 4". C 2", o) fortiorem A 2. C Sb» p) q.ne A 1. H) fortiorem A 2. B*. r> fehlt A 2. 3.- 1 s) sororos, iorr. furores, A 1: furores auf Ras. A 2i>. 1} Prov.2, 20: calles iustorum custodias. 2) Ovid. Met. 11,49: terque quaterque concutiens illustre caput; vgl. auch I,179. 3) Vgl. Grimm, Wörterbuch IV, 2, Sp. 9. 4) Teretii. Eun. 1V, 7, 2: rnori me satius est; vgl. oben S. 3, JV. 2, 5) Ps..2, 9r reges eos in virga ferrea. 6) Vgl. Bom. 18,7: reddite ergo omnibus debita ,.. cui timorem, timo-rem; cui honorem, honorem; Mal. 1, 6: si ergo Pater ego sum, ubi est honor rneus, et si Dominus ego sam, ubi est timor meus. 7) Vgl. Pkaedr. I, 31. 20 30 ■to LIB. I, CAP. IV. 13 10 ut prediximus, phitonissa, ut Cbumea" Sibilla1, altera K. 35, venefica, ut Colchis0 Medea, tercia malefica, ut Aeaeae Circes a-^< Ilia nocte quid consilii inierint6 ille tres Eume-nidesí aut quid secreti egerint, quamvis ignotum fuerit, tarnen omnibus luce clarius mane patuit, cum soror earum Lubossa et locum, ubi dus futurus« latuit, et quia esset nomine indicavit. Quis enim erederet, quod de aiatro sibi ducem preiogarent 1 Aut quis sciret, ubi araret, qui rector populi fieret* . Quid enim phitonicus furor nescit? Aut quid est, quod magica-ara non efficit? Potuit Sibil! Romano populo sériem fatorum fere usque in diem indicii predicere, que etiam, si fas est credere^ . de Christo vaticinata est, sicut quidam dootorJ- in sermone sue piedi-cationis versus Virgiliih^ es persona Sibille de adventu is Domini compositos introducit1. Potuit Medea her bisk et carmine sepe e celo Hyperionem1 et Berecmtbiamm dedu-cere5; potuit ymbres, fulgura etn tonitrua elicere" de nubibus; potuit regem Egacump,B de sene facere iuvenem. Carmine Circes i socii Ulixes1 conversi sunt5 hr-diver-sas ferarum formas et rex Pious1 in volucrem, ques nunc dicitur picus. Quid mirum? Quanta egerunt artibus suis magi in Egypto', qui pene totidem mira carminibus suis fecerunt, quot Dei famulus Moyses ex vixtute Dei" exhibuisse perhibetur. Hactenns hec8. a) CMmea.4 3»; CIiHmen A 3i>; Cumaea (Ai); Crimea CS; eü ea, am Rand mm 2. Hd. Chumoa, A 1. b) sybiEa A 2". 3* immer; aibylla (A i). O 3. o> Cholcnis 44>*; Cbolhia A 2a; Cholcia B; Cholclils A 3 fkorr. cholcbis A ty); choohis, von später Hd. verbeemrt ehochis, A 1; cliochis OV>.2; cociiis, horr. colchis, C 1". d) vor Oeacae am Schluß der Zeile sechsmal se A 1; Aeea Circe (A i J; eirees (s getilgt) C 3. 30 e) inerlnt AI; inleň A 2»; inierunt^t 4n. O 2i>. f) chumenides B. ß) fehlt B. h) Virgill A 1; uigälit C 1«. 2K i) introduxit A 4*, iorr. introducit, C li>. 3. k) cibis C3. 1) yporlonem A- 2"; hypor. A 2t>; yper. A1». 4». m) so A 2i>. B; Bere-cyntblami 4; Berocintiam A 3; Hcrecynth., torr. Berec., C 3; Herecy(i)nthiam die übrigen, n) fehlt A2*. o)duccreA3, p) Eiaeura *; Egacnm,korr. Biacum, A 2»; regem Esoncm patrem lasunu A 4P-. q) Cyrces^ 1,4»; cirncs, iorr. oiinls, A3*. DtrUxisJ13,£«;T;iy3dS(/Ju4J. -B).2»; Egypti B. li) ex D. virt. Morses A tj; exurtute, torr. ex virt., A 1. 1) OrM. Met. IV, 205: Aeaeae genetrix pulchesrima Circes. .2) Vgl. Stat. Theb.II,b$5; Prudent. Contra Symm, I, 851:. si f. e. crelo dere. 3) C 3 und Gessin. verweisen auf Eusebius, (hnstantini oratio ad satictoriim eoetum (Migne, Patroi. lat. FHT, 456; Griech. chrisÜ. Schriftsteller VII, S. XCVI, 182), Köpke auf Augustinus, Epist. ad Bom. expos. (Migne XXXV, 2089;. «4) Eel. IV, 4—10: Ultima Cnmaei venit iam carminis aetäs, -— magnus ab integro. saeclorum nascitur ordo, — iam redit et Virgoj redeuůt Satttrnia regna, — iam nova progenies caelo demittitur alto, — tn modo nascenti puero quo ferrea primum — desinet ac toto surget gens aurea mundo, — casta fave Lučina: tuus iam regnat Apollo. 5) Yerg. Eel, VIII, 69, 70: carmina vel caelo poasnnt deducere Lunam, — carminibus Circe socios 60 mutavit Ulm. 6). Aesonem; Ovid. Met,VII,lb9jY. 7) Verg. Aen. .VEL, 189 ff.: Picus, eqmim domitor, quem . .. fecit* averh Circe; vgl , auch Ovid. Met. XIV, 320 ff. 8) Borat. Sat. I, 4, 63: hactenns haec. 14 COSMAE PRAGENSIS CHRONICA B OEM O RUM. LIB. I, CAP. V. VI. 15 K. 86, is. V. Postera die, ut iussum fuerat, sine mora convocant" cetiim, congregant" populum; conveniunt simul omnes in unum, feminab residena in sublimi solio concionatur ad agrestes virosc: '0 plebs miseranda nimis, que libera yivere nescit, et quam nemo bonus.nisi cum vita ämit- a St1, Tllam vos non invitid libertatem fugitis et insuete servituti colla sponte submittitis. Heu tarde frustra vos penitebit, sicut ranas2 penituit0, cum ydrus, quem sibi fecerant regem, eas necare cepit. [Aut si nescitis, que sintf iura ducis, io temptabo vobis ea verbis dicere paucisTl Inprimis facile est ducem ponere, sed difficile eat positum deponere; nam qui modo est sub vestra potestate, utrum eum constituati8 ducein an non, postquam vero constitutus fuerit, vos et omnia vestra erunt eius in potestate. Huius in 15 conspectu vestra febricitabunt« genua, et muta sicco palato adherebit lingua 3. Ad cuius vocem pre nimio pavore vix respondebitis: "Ita domine, ita-domine"h, cum ipse' solosuo nutu sine vestro preiudicio hunc dampnabit et hunc obtrun-cabit, istum in carcerem mitti, illum precipiet in pati- 20 bulo suspendi. Vos*; febricitata labentur (A i). h) das zweite ita dorn, fehlt A 2. i) fehlt A 8. It) fehlt A 2»; vos ipsos — tollet fehlt A 1«. 1) fehlt A 8. m) piscatores A 3. n) palacium A 1; palat. A 2"; pallae. A t*j vgl. D« Cange T, 281, Sp.S. o) vestra quenue pccora jj sunt A 3. p) fehlt B; ad quid ad hec A 1. q) fehlt A 2°. C 3. . 1) Sail Cat. 33,4: libertatem, quam nemo bonus nisi cum aninia simul amifctit. 2) Vgl. Phaedr.I, 2. 3) Ezech.3,26: Et linguain tuam ad-haerere faciampalato tuo; Thre. 4,4: Adhaesit lingua lactentis ad palatum eius in siti. 4) Zum folgenden (bis rediget Z. 32) vgl. I. Beg. 8, 4ä tcorauf J. P. Czumpelik, Eine Anmerkung zur Kritik des Cosmas, in: Mitteil. d. Vereines f. Geschichte d. Deutsclien in Böhmen LH (1914), 358—364, besonders hmioies; vorher scJion Begel a. a. 0. S. 19 u. a. :ir> in* incepto et non fallitis voto, iam vobis et nomen ducis K et locum ubi est indicabo1. Ad hec vulgus ignobile1 con-fuso exultatb clamore; omnes uno'ore ducem sibi po-" scunt dari. Quibus illa: 'En', inquit, 'en ultra illos montes' E — et monstra vit digito montes — 'est0 fluvius non adeo -magnus nomine Beiina4, -cuius super ripam dinoscitur esse* villa, nomine Ztadici'-2. Huius in territorio -est no-vale unum in longitudine et in latitudine8 XH11 passuum, quod mir urn in modum, cum sit inter tot agros in medio / io positum, ad nullum tarnen pertinet agrum. Ibi dux yester duobus variis bubus arat; unus bos precinctus est albedine et albo capite, alter1 & fronte post tergumk albus et pedes posteriores habens albos. Nunc1, si vobis placet, meum accipite thalitarium"1 et clamiďem ac mutatoria is duce digna et pergite ac mandata populi atque mea -referte viro et adducite vobis ducem et mihi maritum. Viro nomen estn Primizl0, qui super colla et capita vestra iura excogitabit plura; nam hoc nomen latino sonat premedi-tans vel superexcogitans. Huius proles postera» hac* ■ 20 in omni terra in eternum regnabitr et ultra'3. f~VI. Interea destinantur, qui iussa domne et plebis ad virům perferant nuncii; quos ut vidit domna quasi inscios de via cunctari: 'Quid', inquit, 'cunctamini? Itesecuri, meum equum sequimini, . ipse vos ducet" recta via et 25 reducet4, quia ab illo non semel ilia via est trita'. Vana volat fama5, nec non etb opinio falsa, quod ipsa domna equitatu phantasmatico0 semper in noctis a) fehlt A S. b) exaltante A S. c) ubi BC. d) Bclcna A 4. 4«; Byc-lina A 2b: Biel. 0 l'1; Byel. C V>. c) fehlt A 3. f) Ztadiczi A 1. (4). 4»; Zta- 30 dice C 3; Stadici A 2». C 2»; Stadice C lb; Stadycie^i £b. g) et in lat. fehlt A Sj in fehlt C 3. h) duodecim Ol1. 2; XXII (22) A 2»«. 1) et alter A 2'. k) tegrv Al. 1) luinc CI'. 2. m> thalith. A 3t>; talith. .a 3». B; talit. A 1«: thalarium A 2»*; talltarium, korr. tnalariuin, CS. n) fehlt A 2. o) Promlzl Al'.B* fan immer, A 2» oft; Prěmizl CS öfter; Przyemisl i2l fast \mmer; 35 Prziemysl C 1». 2» öfter; Przemysl C»l>' fatt immer; bald Primy&l, bald Pnd(y)-my(i)al C 21'. p) postea (A 4). 0 8. q) hec A1. r) fehlt A 2. I, 0 (A. B.C). — a) addncet A 2; deducet AS. b) fehlt A3. o) fant. A 1.1». 3. C1.2i>. 1) Verg. Aen. 1,149: ign. volgus. 2) Wie die gesamte von Cosmas 40 überlieferte Sage hat auch die im besonderen auf Staditz (Gcr.-Bez. Aussig) bezügliche und was damit im Zusammenhang steht, ihre entschiedenen Leugner, als de>-en Wortführer tciederum A. Brückner und ■ ■ F. Tille gelten, sowie ihre Verteidiger, in erster Linie V. Novotný; ihm schließt sich A. Urbánek an, der in einem längeren^Aufsatz: K české 45 pověsti královské [Zur böhmischen Königssage] in: Časopis spol. přátel starožitnosti českých v Praze, XXIII (1915), bjf. die hierüber geäußerten älteren und neueren Ansichten einer eingehenden Untersuchung linterzieht. 3) Ex. 15, 18: Dominus regnabit in aeternum et ultra. 4) I. Beg. 2,6: Dominus ... deducit ad inferos et reducit; vgl.Töb.b, 15; 12,3; Sop.16,13. 5) Verg. Aen, III, 121; VII, 392; VIII, 554: fama volat. 86, 34. 16 cosmaÍ pragensis chronica boemorum. J K. 37,7. contioinio quodj^Iudeua nuncn 3 i I w- > mm. ■: ■ solita sit ire illo et redire pre gallicinio, ^ qredat .Apella1., Quid tumb? Prooedunt sapientěí indocti, vadunt scienter nescii2 vestigia sequentes equi. Iamque montes trausierant, sfiam0 iam-que appropinquabant ville, ad quam ibant0, tumd illis s puer unus obviam currit, quem interrogates aiunte: 'Heus bone indolis puer, estne villa . ista nomine 2tadicif aut si, est in ilia vir nomine Primizl?' 'Ipsa est', inquit, 'quam queritis villaN. et ecce vir Primizl prope in, agro boves stimulat, ut quod agit cicius opus peragať. Ad 10 quern nuncii accedentes inquiunt: 'Vir fortunate, dux nobis« diis generate!'3 . Et, siout mos est rusticis, non sufficitb semel dixisse, sed inflata bucca ingeminant: 'Salve dux, salve1, magna dignissime laude, is Solve boves, muta vestes, ascende caballum!' • Etk monstrant vestes sternutantemque1 caballumk. 'Domna nostra Lubossa et plebs universa mandát, ut cito venias et tibi ac tuis nepotibus fatale regnum acci-piasH Omnia ■ nostra et nos ipsi in tua manu sumus *, te 20 ducem, te iudicem, te rectorem, ■ te protectorem, te solum nobis in dominum eligimus'. Ad quam yocem vir prudens™, quasi futurorum inscms11, substitit et stimulům, quem manu gestabat, in terram fixit et solvens boves: 'Ite illuc, unde venistis!' dixit0; qui statim cicius dicto 23 ab oculis evanuerunt5, et nusquam amplius comparuerunt. Corilus autem, quam humi fixit, tres altas propagines6 et, quod est mirabilius, cum foli is et nucibus produxit. Viri autem Uli videntes hec talia itap fieri stabant ob-stupefacti.. Quos ille grata vice hospitum invitat ad so prandium et de pera subere"1 contexta excutit mu-scidumr panem et formatici partem et ipsam peram in a) joiä«.3.CS; Iudacos (credat fehlt) A 4; uidcns (mehr oder weniger deutlich) die übrigen, b) tarnen (tain) A 2a*; dum A 4; tunc C 2*. c) iam — ibanfc fehlt A 2. d) dum (A i); cum A 4». C 2»; cum, Ttorr. tunc, A I»; tunc A 3. Sö e). cuirit Infcerr. aiunt ad ilium A 3. f) Ztadiczi A *»; Ztadice C 8; Ztatlioi C 2"; Stadicl A S\ C1». 2b*; Stadice C1» und über der Zeile von 2. Ed. A 1; Stadyci A 2i>. g) fehlt A 3. h) milflciunt A 1. i) salve dux A3. k) et— caballum fehlt A 1. 3. 4»; am Rand nachgetragen A 2». 1) aternuntqua A 2»*. m) prudena Primizl A 3. n) pr. C £k. b) fehlt A 8»; non 4 8b. .c) et — faciunt fehltA2b.G2; ■ et earn tamquam pr. fac. am Band nachgetragen A 2», d) scurr. A 8«. e) pro-ptcäantur Al. f) hoc A 2».8«; Bee, korr. hoc. A 8b. g) so B; neu, torr. ne, A lj.nec A 2««; non (A i); ne die übrigen. h) dedltoa A 2". 40 1) usque hodie und, usque in semp. häufig in der Vulg. 2) IV. Beg. 18, 23: per viam compendii. . 3) Über-die leider sehr restaurierte Abbildung der pŕemysliäischen Ähnenreihe in der Katharinenkapelle in Znaim, wo auch die Bastschuhe erscheinen, vgl. J. Peisker, Die älteren Beziehungen der Slawen m Turkotätaren und Germanen (Sonderabdruck 45 aus der Viertétgálirsschrifi f. Sozial- tt. Wirtschaftsgeschichte III, 1905J, S. 227ff., Novotný Ö.D. I, 1,556 und V: Tille in: Ceskxj časopis hist. X (1904), 203, XXin (1917), 387; auch A: Matějček in: Památky archaeól. XXVII (1915), 90/f. i . Cosmaa Pragensia. 2 37, as. •:;ir ;■ i7' . 18 COSMAE PRAGENSIS CHRONICA BOEMORUM. LIB. I, CAP. VII. VIII. IX. 19 i I if 1; 1 K. 38, 2. quia facti sumus omnes equales per naturam. Nunc autem et mihi liceat vos vicissim percontaria, utrum magis laudabile est de paupertate ad dignitatem provehi an de dignitate in paupertatem redigi ? Nimirum respon-debitis11 mihi, melius esse provehi ad gloriam quam 5 redigi ad inopiam. Atqui sunt nonnulli parentela geniti • ex nobili, sed post ad turpem inopiam redacti et miseri facti; cum suos parentes1 gloriosos fuisse et potentes aliis predicant, Laud0, ignorant, quod semet-ipsos inde plus confundunt et deturpant, cum ipsi per 10 suam hoc amiserunt ignaviam, quod illi habuerunt per industriam. Nam fortuna semper hanc ludit aleam sua rota, ut nunc hos erigat ad summa, nunc illos mergat . in infima4. Unde fit, ut dignitas terrena, que erat aliquando ad gloriam, amissa sit ad ignominiam. is At vero paupertas per virtutem victa non se celat sub pelle lupina, sed victorem suum tollit ad sydera, quern olim secum traxerat ad infera'0. VIII. Postea vero quam iter emensi fuerant et iam iamque prope ad urbem venerant, obviam eis domna 20 stipata suis satellitibus accelerat et inter se consertis dex-tris cum magna leticia tectaa subeunt, thoris discum-bunt, Cerere et Bacho corpora reficiunt, cetera noctis spacia Veneri et Himineob indulgent. Hie vir, qui vere ex virtutis merito dicendus est vir2, hanc efferam gentem 25 legibus frenavit et indomitum populum imperio domuit et servituti, qua nunc premitur, subiugavit. atque omnia • iura, quibus hec terra utitur et regitur, sdlus cum sola Lubossa dictavit. IX. Inter hec primordia legum quadam die predicta 30 domna phitone concitata presente viro suo Primizl et aliis senioribus populia astantibus sic est vaticinata": 'Urbem conspicio, fama que sydera tanget8, Est locus in silva, villa qui0 distat ab ista Terdenis stadiis, quem Wütauad terminat undis. 35 a) vos Invicera percunctari A 3. b) respondentibus, korr. respondebitls, A 1; reapondetls A 3; respondetis, korr. respondebitis, C 3. c) hoc Weinb. d) ad inf. A 4». 08; ad In Inf. (mit getilgtem in) AI'; ad In Inf. (mit getilgtem ad/ Clh. e) interna A 1». Clb; inflma A 2b. C1». v I, 8 (A. B. C). — a) lectum A 3. b) hym. A 8«; im. A 1; hymenaeo dO (Ai). CS; Himenaeo *; fehlt mit leergelassenem Raum 4 2b. I, 9 (A. B. C). — a) populis A 1. b) vocitata A 3. c) qui, korr. que, A 8i>; que A 2>>. 8». II. C V>. 2». d) so A 1». 2»; Wltawa A 2b. C 2b; uultaua C 2»; Wiltaua A 3b; vulcaua A 4»; Wltaua die übrigen. 1) Vgl. Sau. lug. 85.21—23. 2) Vql. Isidor Etym. XI, 274 (Migne 45 LXXXII, 896;: vir a virtute. 3) Seoul. Carm. pasch. IV, 56: vertice sydera tangit; vgl. auch Hör. Carm. I, 1, 36; Ov. Met. VII, 61; Verg. Aen. I, 287: famam qui terminet astris. ■ ■ HunC ex parte aquilonali valde munit valjeb profunda K. 88,25 rivulus Bruznica0; at auBtrali ex latere latus mons nimis petrosus, qui a petris dicitur Petrind, supereminet loca" Loci autem mons curvatur in modum delpbini, 5 marini porci, tendens usque in" predictum amnem. Ad quern cum' perveneritis, invenietis hominem in media8 silva limen domus operantem. Et quia ad humile limen etiam magni domini se inclinant, ex eventu reih urbem, quam edificabitis, vocabitis Pragam1. Hao in urbe olim 10 in futurum bine auree ascendent olive2, que cacumine suo usque ad septimum1 penetrabunt celum8 et per . totum mundum signia et miraculis coruscabunt. Has in hostiis et muneribus colent et adorabunt omnes tribus terre* Boemie etk nationes relique. Una ex his voca- 15 bitur1 Maior Gloria, altera™ Exercitus Consolatio'n-5. Plura locutura erat, si non fugisset0 spiritus pestilens et prophetans a plasmate Dei. Continuo itur in antiquam silvam8 et reperto dato signo in predicto loco urbem, to-cius Boemie domnam, edificantp Pragam., Et quia ea 20 tempestate virgines huius terre sine iugo. pubescentes veluti Amazones7 militaria arma affectantes et sibi duc-trices. facientes pari modo uti tirones militabant, Vena-cionibus per silvas viriliter insistebant, non easq viri, 2b 80 35 a) hanc A 8; nunc . . . munitur (A 4). b) fehlt B; valde C. c) Brus-nlca Al (von 2. Bd. übergeschrieben: Bruska;. 4 2». 0 2b»; Bruznico4 8; Bruz(s)-inca 0 1; Bruanyczka A 2b sfter. d) Protrfn A 1; Petrzln (-yn) A 2b. O 1 öfter. O 2; Petrun (Ai); Petrlnt A 4«. e) ad A 2*. B. f) dum A 3. g) medii A1.1". 4.4«. B; medii, korr. media, A 2. h) rcgi, korr. rei, A1. 2». i) sem- iilternum A 2». k) über der Zeile nachgetragen, vor Boom, getilgt A 2»; fehlt *. ) fehlt A8; vocabitnr Wecazlaua latine B; am Rande ergänzen: wlceslaw. Al (Bd. des 15. Jh.), Waczlaw C 3. m) altera Thessluoya latine B; Woy(g)t!ech am Rande Al. 0 8. n) cons. oxerc. B. o) fuisset A1. (4). 4». 0 2»; fnisset, korr. fnglssct, A 2«. p) cd ülcavit A (4). 4». JS; preedifleavit C 2». q) eos, korr. cas, A 1. 1) Im Tschccltisclien bedeutet präh (spr. prach) die Schioelle, auch Wasserschicelle. Praga heißt ein Stadtteil in Warschau, auch dort aus dem Wasserlauf erklärbar. EnfscJiieden weist diese Erklärung zurück H. Jirecek, Cosmas und seine Clironxk S. 14, N. **, und gedenkt noch zweier gleichnamiger Orte, bei Chocim und dem podol. Kamenec. Bitter, Geogr.-stat. Lexikon nennt eine Gemeinde Prag in Bayern. G. Hey, Die 40 slawischen Siedelungen im Königreich Sachsen (Dresden 1893J S. 281 scheint an keltischen Ursprung zu denken. Unentschieden läßt die Erklärung des Namens W. Friedrich a. a. 0. S. 124, N. 4. 2) Apoc. 11, 4: hi sunt duae olivae; Zach. 4,3: et duae olivae super illud. 3) Vacek a. a. 0. S. 19 venoeist auf die in lateinischer Fassung nicht erhaltenen 45 pseudoepigraplien Testamenta Xllpatr., Levi III, wo von sieben Himmeln die Bede ist; vgl. auch II. Cor. 12, 2: ad tertium coelum. 4) Ps. 71,17: I omnes tr. t. 5) Gemeint sind die Heiligen Wenzel und Adalbert. 6) Verg. Aen. VI, 179: itur — silvam. 7) Über die böhmische Amazonensage vgl. H. Jircvck in: Cas. cesk. mus. LXVIII (1894) 106; H. Schreuer, Zur altböhm. Verfassungsgesch.. a. a. 0. S. 402. 2* mm: 20 COSMAE PRAGENSIS CHRONICA BOEMORUM. 15 K. 38,38. sed ips'emet sibi" viros, quos et quando voluerunt, accipie-bant et, sicut gens Scitica Plauci sive Picenatici*-1, vir et femina in habitu nullum discrimen habebant. Unde in tantum feminea0 excievit audacia, ut in quadam rupe non longe a predieta urbe oppidum natura loci ůrmum s aibi construerent, cui a virginali vocabulo inditum est nomen Devin4,2. Quod videntes iuvenes contra eas8 nimio zelo indignantes multo plures insimul conglobati non longius quam unius bucinef in altera rupe inter arbusta edi-íicant urbem, quam modeini nuncupant Wissegrad, tunc io autem ab arbustis traxerat nomen Hvrasteng'3. Et quia sepe virgines sollertiores ad decipiendos iuvenesh fiebänt, sepe autem iuvenes virginibus fortiores1 existebant, modo bellum, modo pax inter eos agebatur. Et dum interposita pace pociuntur, placui't utrisque partibus, ut compone-rent cibisk et potibus symbolům et per tres dies sine armis sollempnem insimul agerent ludum in constitute loco. Quid plural Non aliter iuvenes cum puellis ineunt convivia, ac si lupi rapaces querentes edulia, ut in-trarent ovilia. (Primam diem epulis et nimiis potibus ->o hilarem1 ducunt.! >^+4t-^v^-ř«^< .-.>-. Dumque volunt sedare sitim, sitis altera crevit*, Leticiamque suam iuvenes vix noctism ad horam11 differunt. Nox erat et celo fulgebat luna sereno5, 25 Inflans tunc lítuum dědit unus eis ita signum a) fehlt B. C 2t>. b) Tecenatíci B. C. c) femina A1 (tam über der Zeile später nachgetragen). d) Dewin A3. C 2»; Divin A 2««; Diewin C 1; Dycwyn A 2<<. C2<>. e) eos Al; eos, korr. eas, C V>. 3. f) stadii C2>>. g) Hurasten A i. B. Clh. 2; Hnr., übergeschrieben Chrastien, O 3; Hvasten (mit getilgtem v und über- 30 geschriebenem r) A 2»; Hrástem A 1«; Wrasten A 3; Hrasten *• h) virgines, horr. iuvenes, A 1. i) ferociores (A 4). B. k) et cibis A 3. l^fehltAS. m)8».á3; noctu, korr. von 2. Hi. noctis, C 3; noctu die übrigen. ad h. fehlt A 2». 1) Vgl. Regino z. J. 889, ed. Kurse S. 132 mit Iv". 2. 2) Der Name, von tschech. děva (das Mädclien) abzuleiten, bedeutet also soviel 35 wie Magdeburg. So heißt es Ann. Fuld. s. J. 864: Rludovncus rei... Rastizen in quadam civitate, quae lingua gentia illius Dowina (eine Ms. ergänzt über der Zeile: id est puella) dicitur; in den SS. rer. Germ. Ann. Fuld. reo. Fr. Kurze (1891), S. 62 wird dieses B. als Hieben am Einfluß der March in.die Donau gedeutet; andere erklären es für das io mahrisclie Maidburg a'd. Thaya. Über das böhmische B. vgl. W. W. Tomek, Stará swědectwí o hraßu Děioinu bitá Prahy [Alte Zeugnisse Uber die Burg B. bei Prag], in: Časopis česk. mus. 1846, 7b0/f.; W. Friedrich a. a. O. S. 123 sagt: 'schräg gegenüber dem Wyschehrad am l. Moldauufer'. — Bas Vorkommen des Namens verzeichnet im einzelnen 15 H.Jireéek, Cosmas und seine Chronik S. 30. 3) Der spätere Wisclwhrad; tschech. chrast — virguUa, Gestrüpp; s. W. Friedo-ich a. a. O. S. 24, N. 6; 43; 123, N. 6. 4) Ovid. Met. III, 415: dumque sitim sedare cupit, s. a. er. 5) Borat. Epod. XV, 1: Noi — sereno. Iii: LIB. I, CAP. IX. 21 10 15 tu 25 35 dicens: 'Lusistis satis, edistis satis atque bibistis1; Surgite, vos rauco clamat Venus aurea sistro'2^. Moxque" singuli3 singulas rapuere puellasO Mane autem facto iam pacis inito pacto, sublatis Cerere efc Bacho ex earum oppido muros Lemniaco vacuos indulgent Vul-canob. Et° ex ilia tempestate post obitum principis Lubosse Buntd mulieres nostrates virorum sub potestate. Sed quoniam omnibus í^m^^^^^^m Ire quidem restat, Numa* quo veniť et Ancus*, Primizl iam plenus dierum5, postquam iura instituit legiím, quems coluith vivus1 ut deum, raptus est ad Cereris generum6. Cui Nezamklk successit in regnum. Hunc ubi mors rapuit, Mnatak principales obtinuit fasces. Quo decedente ab hac vita Voyn1 suscepit rerum gubernacula. Huius post fatum Vnizlau™ rexit duca-tum. Cuius vitam dum rumpunt Parce, Crezomizln locatux sedis in arce. Hoc sublato e medio Neclan0 ducatus potitur solio. Hie ubi vita discessitP, Gosti-yit« tnrono successit7. Horům igitur principům de vita eque et morte siletur, turn1 quia ventri" et somno dediti, inculti et indocti assimilati sunt peccori, quibus pro-fecto contra naturam corpus voluptati, anima fuit oneri8; a) moxque — puellas fehlt A 2, am Rande naehgetragen A 2». b) Wlcano 4 1.li. 2*. 8». 01:2. c) fehlt A3: (4). 4>. d>eraritC3. e) nimia A 3>>. 4». 01>. 2b; nimia, korr. Numa, b. C 3. f) devenlt C 1»»; venit, korr. devenit, A 2«; pervenit (A *J. g) que Al". h) colunt, korr. coluerunt, C2b. i) unus .á 3; vndeutlich, aber doch wohl vivus ut A 2»; 7 Basten mit fragliehem s am Rande A 2b; nimis. C 1; Nez. — Mnata fehlt A 1». 4». 1) Vogen A2"*; Wogen A2>>; Vogin Cl»; Voyn (mit iibcrgeschriebenem ej 0 1>>: moyen A 8. m) to A1«. 4«. b; Vnizlu At; TJnizlav A 4; Vnezlau A 2»; Unez-iau •: Vni(y)slaw C1». 2b; Wnizlaus, ůbergeechrieben Vnislaus, C 1<>; Vniziam C 2«; Wnizlau C8; Wnyczlav A 2b; Vltozlau A 8. n) Crezomisl A 2»*; -mvsl A 2b. C 1. 2»; Cresomysl c 2b; Kressomizl b; KresomizI A 8. o) JTeklan A 2b. 'b. C 1°. p) discessit, korr. deeessit, A 2»; decessit C1». o) Ooztiuit A1«. 8»; Hostiv(w)it 01; Hostywi(y)t A 2b. c 2b; Bostiwit C2«. r) tuvi A 1; tamen C 2; drnn A4». s) veneri A3, , - . 1) Borat. Epüt. H, 2, 214: lusisti a. edisti s. a. bibisti. 2) Verg. Aen. VIII, 696: regina in mediis patrio vocat agmina sistro. 3) lud. 40 21,21: rapite ex eis singuli uxores singulas. 4) Borat. Epist. 1, 6, 27: i ire tamen rest., N. quo devenit et Ancus. 5) Gen. 25, 8 und sonst: pl. d. 6) luven. X, 112: ad gen. Cer. 7) Für die Echtheit dieser Fürstentafel spräche nach A. Brückner, Die Wahrheit über die Slaven-apostel (Tübingen 1913J S. 41, daß keiner dieser heidnischen Namen sich 45 6« den christlichen Pfemysliden wiederhole. Sein früheres Urleil lautete ablehnend, vgl. B. Sclireuer, Zur altböhm. Verfassungsgeschichte S. 397. Uber Schröters und anderer Versuche, die Zeit dieser Fürsten zu datieren, vgl. meine^ Gesch. Böhmens und Mährens S. 40. 8) Sali. Cat. 2, 8: Sed multi mortales dediti ventri atque somno indoeti incultique vitam 50 sicuti peregrinantes transegere; quibus — anima on. f. K. 39, i It 22 COSMAE PRAGENSIS CHRONICA BOEMORUM. stilo acta eorum de quibus siletur, K. 39, so. turn quia non erat illo in tempore, qui commendaret memorie. Sed sileamus, et raleamus, unde paulo deviavimus". \X. Gostivit" autem genuit Borivoy0, qui primus dux baptizatus est a venerabili Metudio0 episcopo in Moravia1 sub temporibus Arnolfid imperatoris et Zuatopluk" eius-dem Moravie regis.J Nec superfluum esse iudicavimus*, quod referente fama audivimus, huic operi nostro hoc in loco summatim literarum apicibus inserere bellum, quod-queř ohm antea retro dierum tempore,ducis Neclanh in campo, qui dicitur Turzko*-2, consertum est inter Boe- I sr' Bát: by • ■ LIB. I, CAP.-IX, X. 23 10 a) digress! snirras 4 3. 1,10 (A.B.O). — fa) Goztiuit-4 1offer; Borzlwoy C1» fastimmef'. ■ c) Hethudlo AS. d) Arnu!Q4 1». B immer' Arnolpbi A2b. (4). C2»; Arnulphl OS. (3) Zuatoplik A 1 dfter. 4»; -pllck fA4); Zwatoplik. korr. Zuatopluk, 0 3; Zv(w)atopluc A 3 after; Zwatoplk C 1»; 3w(u)atopluk after A 2b. C V>. 2. f) iudicamus A 1". 2. (4). 0 2; ludicamus, korr. iudicavimua, 0 3. g) quod quidem AS. h) Neklan 01«. 2b; j\Tcc!am (A 4); Neklam 41". i) Turzuko Ol^. 2b; Turezko 4 4»; Turzco A 2»*. 3; Iurzko (A i). 20 ttf. 1)' Über die oft behandelte Frage der Taufe Boriwois durch den h. Method, der F. Döbrowsky schon 1803 eine eigene Abhandlung gewidmet hat, vgl. jetzt E. Spangenberg, Die Boriwoilegende. Ein Beitrag zur Kritik des Cosmas von Prag, in: Mitteil. d. Vereines f. Geschichte d. Deutschen in Böhmen XXXVIII (1900), 234, dessen Ansicht, daß Methods Mitwirkung entschieden abzulehnen sei, ich nicht beipflichte, weil entscheidende Gründe nicht erbracht wurden und m. E. nicht zu erbringen sind: vgl. meine Gesch. Böhmens und Mährens S. 77, auch Novotný Ü.D.I, 1,881. Brückner, Die Wahrheit ... S. 78 lehnt die Überlieferung des Cosmas ab, weil die sogen. Pannonische Legende darüber schweigt, bezweifelt aber Boriwois Christentum nicht. — Die Zeitangabe bei Cosmas ist allerdings falsch, wenn man darauf Gewicht legt, daß er zu Lebzeiten Methods (gest. 6. April 885) Arnolf bereits ah Kaiser bezeichnet, während er erst 896 zu, dieser Würde gelangte und auch erst 887 König wurde; aber im Besitz Kärntens und Pannoniens war er sclton seit etwa 876. Wenn, wie wohl anzunehmen ist, eine Annäherung Böhmens an Mähren und die mährische Kirche am ehesten in eine Zett der Spannung zwischen Böhmen und Bayern fallen dürfte, dann käme für das 'von Cosmas so bestimmt überlieferte Ereignis das Jahr 880 in Betracht. Vgl. überdies über die verschiedenen Ansätze des Taufjahres, sowie über den Stand der Überlieferung V. Jagic, Entstehungsgeschichte der kirchenslawischen Sprache (Berlin 1913) S. 69/?l ' und H. Naegle, Kirchengeschichte Böhmens (Wien-Leipzig 1915) S.Glff., der sich gleichfalls auf vollkommen ablehnenden Standpunkt stellt. Die neueste Arbeit: R. v. Schubert, Die sogenannten Slawenapostel Con-stantin und Metlwdius. Ein grundlegendes Kapitel am den Beziehungen Deutschlands zum Südosten (Seidelberg 1916.) berührt diesen Punla gar nicht. 2) Uber die Deutung des Namens vgl. A. Bachmann, Gesch. Böhmens I (1899), 74, dem aber V. Novotný in: Český čas. hist. IX (1903), 28 entschieden entgegentritt. Schreuer, Sagenzeit a. a. O. S. 17 deutet wohl so kaum mit Recht die Ncclankämpfe auf solche zioisclien Böhmen den Karolingern. 25 30 35 10 und mos et Luczanos, qui nunc a modernis ab urbe Satc» K. 40,1. vocitantur Satcensesb. Unde autem antiquitus nuneupetur ea natio Luczano0, nolumusd preterire8 sub silentio. Quippe illa distinguitur provincia quinque regionibus loco-6 rum per compendia. Prima regio est sita circa rivum nomine Guntnaf; secunda ex utraque parte est fluvii Uzkca»; tercia, extenditur per cireuitum torrentis Broc-nicah; quarta, que et Silvana1 dicitur, sita est infra ter-minos flnrninis Msa; quinta, que in medio est, dicitur1 ^ 10 Lucak, pulcherrima visu et utillima1 usu ac uberrima satis nec non habundantissima pratis, unde et nomen ipsa regio traxit, quia luca latine pratum dicitur. Et quo-niam hec regio primum, longe antequam Satc™ urbs condita foret, est inhabitata hominibus, recte eius incole sunt a reis gione Luczane" nuncLipati0. His prefuit dux nomine Wlaz-tizlavp, vir bellicosus et0- in belli eis armis animosusq ac consüiis supra modum dolosus, satisque in preliis felix po-tuisset dici, si sors suppremar non clausisset eum fine in-felici. Nam contra Boemos frequenter suseeperat bellum 20 et semper Mařte secundo atque diis auspieibus prevaluerat terramque eorum sepe ingressus cedibus, incendiis acB rapinis crudeliter devastarat et ipsos populi primates in tantum presidiis attenuarat*, ut parvo- clausi in oppido, quod dicitur Levigradec"-2, hostium ineursiones timerent oppido. 2á Hic condidit urbem, quam appellavit nomine suo WlaztizlavT, inter duos montes Meduezw et1 Připer-3, scilicet in confinio fa) Sateo immer A 2». JS»; Satheo A 3 immer; Satz A 4 auch sonst; Sats At*; Sato C1 Sfter. 2. 3 immer; Sate, iorr. Satecs, C lb; Sate, übergeschrieben Ziateo, 0 3; Zateos A 2» immer. b) Sathcenae« A 3; Zacensea A 2b. c) Luczanorum 0 B«. 30 d) volumua A8; volumus,korr.nolumus, A2b. c8. e)pretorlrlAS. f) GutnaA2. / JB. C1»*; Buntna 0 2»; Guntna, übergeschrieben Suntua, 03. g) TJzka A 2». 01». 8»; Uzoa, korr. Uzka, 0 2»; Vzt&AS; T/tkca A (4). 4a; Uztka A 1»; Uaatka C IK h) Brocntca, korr. in -ose, A 1; Broonice A 1»; Bncnlca A 2»*; Boenyka A 2*>; Brbs-niea A 3; Brocznik(c)a O1; Brocnlca, übergeschriebenBroznloa, O8. 1) fehli AS. 35 k)luka42.(4).4», i9. Cl». 2.3». 1) utiliaaima C2»; ultima 4(4}.4», m) Satk44«; Sato, übergeschrieben Zatec, O 8. n) Luczane a reg. 42»; a reg. fehU 4 4»; a fehlt '4 2b (Lucz. reg.). <4); Luczene, korr. Luczane, 4 1. o) nuncupate 4 3.(4). 4»; nuncupate, korr. n-ti, 41«. 2»; nuncii pateré 01«; nunccil patrie 02. p) Wlaatia-law 01». 2b; Wlatlziau 41». JS; Wlastyzlaw 4 2b auch sonst; Wlatlzlaus 4 3; 40 Wratizlav 4 4 auch sonst; Vratizlaus 4 4»; Wladlälaus C lb. q) et — animosus fehlt 43. r) supr. 0. a) fehlt B. O. t) attenuaverat A 3*; attenuerat 4 2h. attenuerat, korr. attenuaverat, A 2«. n) Lcuigradok <-ecz) CI. v) Wlaatislaw 01. 2b; 'Wlastizlau B. 03; Wlatlziau A1». 3; Wlatzizlau (A4); Vultzizlaw 4 4». w) Medwez 4 2^>; Meduez O lb. 3; Meduel C 1». x) fehlt AS. y) ftipek 4 1« 45 2». (4). B. C lb. 3*; Prybck 4 2*>; Przi(y)pek C 1». 2. %m - £ 107 , 1) W. Friedrich a. a.O. S.48f. übersetzt das Wort mit 'Waldgau' Gegensatz zu 'offenem Kulturland', wie etwa Saas. 2) Vgl. ebenda 3) Ebenda S. 104, N..3: Kostial und Jesserken, allerdings mit Fragezeichen; Novotný C. D. 1, 1, 439, 440 «. s. m ■