Tyyx coěji, X3ji 6hhht cyzuiajiMH TOJX HOMblH T3P3Ü1T0B bibliothec a oiratica LXXVII TO# YC3r - 370 (3pfl3M IIIHHXCHJIT33HHH XypJIMH MJlTDJiyYAHMH 3MX3TT3Jl) 3mx3tt3hc, 3pXJ13H X3BJIYY-HC3H: Ha-Cyxoaarap Hyiipajiuii pe^aKTop: u. i'ybiumhtoi c bothhh peflaicrop: X.e&M6axaB yjIAAHBAATAP 2018 HHA94 MA 080 T-45 3ji 6YT33JDriír "Toa YC3r - XXI iyyn" TOCJIMHH CaHXYYähjtr33p X3BJI3H HHHTJI3B. Tyc 6YT33JW 2018 ohh 06 capuH 22-23 im YjiaaHÔaarap xothoo xypauncaH toa yc3r 30xhochli 370 mchjihhh oňp, 30pHyncan "Iba year - 370" ojtoh yncuH 3po.3M iiihhxchjh"j:}hhh xyp&rm x3ji3jihc3h HjnrjJiYYAniír 3mx3tt3h opyyncaH 6ojrao. TOAYC3r-370 (3pA3M inHBDKHJI1331IHH XypjIUH HJHT3JiyYffHHH 3MX3TT3Jl) 3mx3tt3hc, 3pXJ13H X3BJiyyjIC3H: UyBpanHH peflaicrop: eothhh peflaicrop: X3BJI3JIHHH 3X 63jtit3c3h: XasracHM AHiaňHcp: Ha.CyxÖaarap B.TyBniHHTerc X.BaM6a»caB n.H0MHHlí3II3r B.3pfl3H36ynraH LJaacHti x3m»c33: 70x100/12. X3BjnjiniÍH xyyaac: 16.3 x.x ye., "CoěM6o npHHTHHr" xsbjisx yttJiÄBsp. 2018,196 x. ISBN 978-99978-761-2-6 Copyright © Ton homuh repan tob TEE, 2018 © cočmôo npHHTHHr xxk (XaeTacuu üarßap), 2018 ISBN 978-99978-761-2-6 tyyx 30pHJirbIHD cypBan»cHJ TyypBHJiui ratica (Oiŕj 55, 57, 59 Yyn33c ra ycsr 30xh< xypaji, 20 80 JKHJIHH MeH "Tos jypcraji, ra^aafl w MaHař cynJiajiTaH "Tcm 6h«o niHH)KHJirr oaoryynjiE cyoJiaaHHí cypryyjiHÍ Tejieejieji HJ3BXKYY a3BiuYYJic xaMraajiaj TYYHHH C) ycsr cyqxtí cymiaaM 3] Xypjifc YCrHHHTY aHMTHHH 3PM3JI3C3F maBHJBK í cypraac33. TejieBniHH cyprajrrbD MOHrOJl YJICMH AJITAH YPHAHXAHHyy^blH TO# YCrHHH X3P3EJI33 (AiviaH tyyxhhh cyaajiraa) OHflPEH Cp6a / Ondfej Srba (HexyiicbiH Kapjibin ux cypeyyjiuuu 6aetu, doumopf. ahtjih x3j1hhh rapHHr: Todo biciq among Altai Urianhai in Mongolia (Oral histories) ahuih x3jihhh xypaaHryii: During Qingperiod, todo biciq (clear script) was used as the official administrative script in banners belonging to military governors in Ghulja and Tarbagatai, but in the area subordinated to Khovd ambanate Mongolian script was in use. Knowledge of Mongolian script was also required from Altai Urianhai governors (amban and bugiide-yin daruy-a). The use of todo biciq was limited there to the private religious sphere. A research of oral history among Altai Urianhai in Xinjiang proved that there once existed a similar tradition of non-monastic religious specialists hara bagsi as attested among Ooleds in the upper reaches of Hi river. But among Altai Urianhai in Mongolia, the term hara bagsi is scarcely known and it seems that no villager (except a few university graduates) is now fluent in todo biciq. This contribution based on oral historical research would like to reconstruct images of three outstanding bearers of the clear script literary tradition among Altai Urianhai in 20th century. In the Left Wing Amban's Banner, Menddavaa has been described as a hereditary hara bagsi who came to Mongolia (present Altai sum, Bayan-Olgii) from Xinjiang during 1930s migration. In the Right Wing Amban's Banner (presently Bulgan sum, Bayan-Olgii), T. Togtoh and her daughter D. Muuza represent female lay devotees (usanz) who practised regular reading of the most popular clear script sutras as the most noticeable act of their praxis pietatis. A dependent of the same banner, recently citizen of Monhhairhan sum, Hovd aimag, S. Naadgai, personifies the intellectual legacy of the old banner nobility surviving until the end of 20th century. 0MH6X \r AnTau YpHaHxaHHyya 3vYHrapbiH yea maptiH niauiHHfl opoo^ 6yca^ Ofipa^wH a^HJiaap 3aa SatmimarHHH toa ycrHim cyzrpbm opHyynrtiH yjiaM^oiantir xaparjisac 1 Research in Mongolia and publication of this article was possible thanks to the support of the Czech Science Foundation (Grant GA15-12215S) 24 óaňacss. IllHHacaaHM tsksc tojimh ypcraji flaryy Beji^HÍÍH jxynji ohoo xypTSJi \7iaM>KHJi3K wpc3H TOfl ycrHHH hom cyaap yHinHx "xap 6arui" Hapbm 3aH yříji (3H3 C3jB33p cyiiajicaH rojiayy Erdemtii Mingyad 2014) Anraň ypHaHxaiMyyzibiH jryHn; 6ac iyr33M3n 6aíícHwr HInHJKaaH aaxb AnTafí ypHaHxaň gojioh MoHron yjic ,uaxb AjiTafl VpHaHxafíH 3apHM cyMyyaa/i xhíícsh aMaH TyyxHHH cyzjanraa óarnaac Saima. AnTaň VpHaHxaHH flonooH xomyy MaHsc HHHrařÍH ye^ XoBflbm au6a.Ha, xaptaanaraaxc óaňcaH Týn 3axHpraaHbi xspsrr MOHron 6inar xspsrjis^c, to/i ycrHHH xspsrjiss uiauiHH óojioh xyBHHH x3p3rH33H^ Xíi3raapjiar,zwar 6aňB. 20-^yraap 3yyHbi xoěp^yraap xaracx AjrraH ypHaHxaHHyyflMH RyHR tor ycrssp hom cyn,ap yHinroK flSJírspyyjDK 6ancaH cyyjiqHHH ueexeH xyHHÍír TejieejiyyjDK rypBaH xyHHH HaMTpbir aMaH TyyxHHH flaryy eryyjiH3. Hsrayrssp Hb, EaflH-GjiniH aňMrHHH MyjiyyKaan EaTHacaH (1884-1960). ItiHHH MoHrojixypss 6ojioh BapyyH AjiTaiífl hom H33X 3aH yfíjiA rojiuyy 3p3iT3H xyMyyc opojmoac 6aňcaH 6oji, EyjiraH 6ojioh MoHxxaiípxaH cyMbm HyraiT toa YC3IT3H 3M3IT3H xyH HeoHryfi óaňcnbir aMaH Tyyx .nypcaH apb^ar óaíÍHa. Hsr Hb, BaHH-GnrHH auMrniÍH BynraH cyMbm HyxarT súk Tepac GaňcaH TypyyHHH Torrox 11889-1963) 6ojioh TyyHHH oxhh Jlaujumu Myyacaa (1909-1992). Heree Hb, xob^; aiÍMrHÍiH MeHxxaíípxaH cyivibiH Hprsn arcaH CaroKHiÍH Haa^raň. AjiTafi ypuaHxaHH 3yyH avifiaHbi xoiuyyHbi T. JViiHď^aiiaa xap óaem BapyyH AjiTan^ YpHaHxaH xap 6arui Hap xojireH cyaap H33X, gbhtsh xyHHHr 3MH3X aomhoxmh xa>Kyyraap r33rflC3H 6yioy xynraH,a; ajujaracaH Man, 3yHjiHHr ohhp ryHJirsx, cyM ryiíjirsx apraap 3p3H cypBajiaoiax 33p3r 3aH yňjiHHr hjihííh xap 6arm Hapbm H3r3H a^HJiaap ryňqsTrsíor 6aMB. XaH^raiÍTa/i cyyjiHHH xap 6arin Hapbm H3p óoji AuimaH, ToMnHJT, vKaxaaH, ITanaaH; HKHrsji cnaH^; IllHříp3B, Qhht, HoHcypSH. ojioh xap 6arm 6yji3rji3H qyrjiap1! xejireH cyzjpyyznjr xaMTpaH h33>k yHuinx 3aH yňji \Tmc3H/i33 1980-aaa ohm yefl TacapcaH tshs.2 ^lyjiyyKaa, MsnzmaBaa ax ^yy xoěp 1930-aaa; ohm 3X33p BapyyH AnTaňraac ^aBac 11p33.iI CarcaňH rojia cyypbiiiHH toitcoh. 1940 oh^ BapyyH AnTafiraac flaB^c Hpsrcsa rjjsprss Hyyx 6ojicoh^ ^íyjiyyKaaH 3XH3p hihhsxsh jkhpsmcsh 6ojicoh 6ojioxoop maaryň. tsbh ^yrsp^aa rs^sr aňn Hyyr33fl yji^sscsH T3M33r Hb Hynyyícaa eepTee xa^rancHaac C3HCHra3ra3»c 6apnrflaafl XoBflbm uiopoHA 6yyayyjicaH tshs. Hyjiyyícaar \3HM3riic3H33c 6ojiooa TyyHHH ax M3H,imaBaar 3 ^chji ybcmh YnaaHroM ophmmh ra3apT HeimoreHfl HByyjicaH 6hji33. BaaH-GjirHHfl xapb^c Hp33« ayy HynyyKaaH eiraipceH xeByyH BaTHacaHbir acapq ecreceH Saima (roji^yy 15-18 HacTafí ye^ Hb xaMT 6aňcaH). 1960 ohjx 77 6yioy 78 HacaHflaa SypxaH 6ojiooa BaTHacaH rspHřír Hb, ran rojiOMTbir Hb 3anraMacHJi^c aBaB, HynyyKaa, MsH^aBaa xoěpbm surníÍH H3p TeBniHH, tobuihhhh ax ^chjik3p cyMaH 3aHrn TymaaiiTafí 6aňB. Tsp 633p 3aHrn Tyuiaajiaa 3ii3r Mn^sr, eBer Mafí^ar, 3ji3hh 3H3r MaaM Hapaac 3ajiraMaíHii5K aBaB. BHXAy-wH LUHH^caaH y630-Hti Ajnaň xotmh Xanaramtoctoh, BamtH eBreH (2013.8.30.) 6ojioh ^HHraji cHaHM BaTuaaraaH/B3K33H (2013 oh) HapwH HptcaH aMaH tyyx33c. 25 TOfl YC3r - 370 _ BaxHacaH ryaíÍH eryyjicHSsp MsHzwaBaa aBra ax hb 3anyy 6ara HacaH^aa caxHJiraryH 6yT3JiryHT3)K, apxn yy)K, y33zdc3H xyHm3ÚZ33 npua xeepee y33zdÔ3z, AjiTaiÍH IHap cyMHHH jiaM xyBparraS xspsji/ptfc iioxhji/icohooc ôojioqzí t3h^ 45 xoHorHHH xyrauaaraap iuopoH^ ôapwracaH r3H3. iluaa 3^3hhc ayycaa^a eBGJi xaBpbiH encrejieH uarT raHii ônespss jraraH r3pT33 xapnx 3aM#aa H3r xa/niBi yiirna yx3>k jiexeejs, T3r33,n ernee ôocojk aBaaa síbh 6aôxafl monzoú d33p Hb wm nad zssd flssípc orropryiíraac iom yHaK HpJi33. Cexea< y3B3Ji H3r3H cyaap 6ejiree. Cyapaa eBepjieac hb>k 6aHTan 3aM^i hb hom MSfljjsr hsfsh xap 6arm TaapcaHfl caHaMcapryň ojicoh cyapBiH ynpBir acyyBan xap Gariu tor hom xsmssh aän^ajK MsiizmaBaar a3Taä xyH X3M33H Toa; hombit 3aaxaap 6ojiob. Xoép rypBan cap tojx hom cypaaa MsHfl^aBaa xap 6arm ôonooa Hacaapaa Hyrar ycanaaa Tyc 6ojdk íreaB. EaTHacaH ryaHH oiíiirocHOop, xap 6arui 6oji eepee 3pA3M hombiľ cypaa# ôhchjish cypcaH xyHHHr xap ôarin tsjk xsjihs. Xap ôazui 6oji xyyxduún 6a 3M3zm3UHyyduÚH eeuuH mod nojuoop M3ÔÔ33. MsHflAaBaaii T3Hr3p33c 6yy^c HpcsH hom "kok xyuBiH äom" rs^sr hom 6aňcaH T3H3. BapyyH AmdAjx 6aíix,a,aa MsH^aBaa ojioh homtoh ôaňcaH óojiobh AjrraH navaz np3Xfl33 30bxoh "Xex xyubiH aom" xHÍírss^ "MsprsH caMca" X3M33X xoép cynpaa aB^HpcaH r3B. TyyHHär óypxan ôojichbi xohho hom cyapBir hb TyyHHH xyyp HorirroH xaMT yyn xa^aH^ TaBBraxcaH ôohojitoh. 30-aafl ohbi cyynssp T. Hyjryyicaa, B. Opoc, xhuihit rypaB KaaaxBiH Hyyipji, ,JI33pMHHr 3C3pryyií3:ac XypHMTBiH 3sn xapran rsflsr ra3apT TejiereTsíÍÄ ôapHmaac, moHe roji ycaap oprooa 3yrrcaH ohs. tsbh ^ynyyKaa yflaxryň scspryy ôojioh csacHrjisrÄSK OHropxon HyypBiH op^MOop HyyraaHí HBTaji ôapHraaaA xob^bih HIOpOHfl OpSK XSJIMSr^CSH T3H3. 1940 ona MsHaaaBaar ybc aÔMar pyy HyyjirscsH yefl TyyHHH hombih M3flji3r naflBap TyyHzi; ôojioh tyyhhh rsp 6yji, xot afíjifl x3pX3H Tyc H3M3p 6ojicoh Tyxaô EaTHacaH ryaií Aapaax yjirsp xsjisb. XaBap yBcaa Hyyr33A xypcHHňxss H3r xoép capBiH aapaa Ho^epneac apraM5KHJicaH xoép rypBaH Mopnitr hb 0ji3híít rs^sr aiíJiBffl MopBToíí xaMT xyjiranq aBaa/i hb)k o^coh. 3yHbi xyp 6opoo hxtsh qar ye ôafícan tshs. Orjioo 6ocoo^ a^tyy hb aura ôojichbit M3fl33^ MsHflaaBaa tou cyapaa yHinaa^;, caH TaBHa^, xex 3ypxafl 3ypaafl: ... apaac Hb m3p 3y2pyY#e 230tc msp 3ypxaú Ô33p ôyycan ôaúua n daa. Mx moxoú apan muÚM za3ap, óypaamaú. Mx ôopoo opcoH, zon óaúcan, msp xo'épuz [= ni3p xo'ép xyjizamuúej hom ymuaad ycbiz opzyyjiHuxcan. Tsz33Ô ycaap zamnaoK Hadaxzyú, domop [apan Ô33pJ cyyoic ôaúcan, xoép xyiizam. [M3HÔdaeaaJ adyyzaa aeaaô, zojiuh naaô manô aecaH. [Xoép xyiizaún:] "Hu uyy tjishsjic upcsn Ypuauxou enoedop adyyzaa aeaaô neaapaú. Mapzaaui homouz daxuad nadna." - "Hu uadax wm yy, 6u nadax wm yy y3be." Tsp zspmss up33Ô sypxaú 3ypaaô mod nomoop ynwaad xamuxcan ôaúna. ľypeoH dopeen xohooó ôaúsfc óaucau H3z edep m3zc3H num yd onzepn ôaúxad ôaaxan xyu upatc ôaúzaa, msMSSHUÚ auaamaú Z3p ancan. T3ZC3H nunb enuzdpuÚH ... nezoe mz xoép xyn ôyysizaad, xoép Z3p ôapuad xoép xyjizaúu xoéynaa 3pyy zapcan. ... Manaú 26 xozwund: "Ta suš xoěp [xyjizaün] xyyxduüz apyyz Hb opyyjioK ozooh " zyücan öaüna. "Manou nymazm mz caün yMcuiza mamdaz 6ee öaücan. Eoo öeonyymad: "Tsp adyy aecaH xyn nunb km m3ÔÔ3z xyn öaüna msp xyjizaünud X3Jic3H. "Eu naotc h nadaxzyü, óojioxzyů. Ta nap msp xynd oh. Qepeep Hb HH3Jiyyji. " T3Z33Ö nozoedox map edep xonood eziieed m aapuaa maeuad xypz33Ó m3Z33d nezee xoěp xyn zapu - [nozoe xyjizaüu] moh [öaüna. Msnddaeaa dompoo öodootc:] "Odoo nox 63? [Xyjizaün h z3C3h] xyn öaüna. " [T3Z33Ô] "Eu UHZ33Ô Z03pUH XOJIOOC ÔapaZ CaZCaÜH 3XH33C HyyjK UpC3H, OÔOO UHZ33Ô jJepeeduŮH nymazm uojiezácoH xyn 33. Odoo uhz33Ô ndapu maxdaa nadbiz [=HOMaüz] öacoMOtcnaad, xyjizaü xuuz33Ô, adyyz MUHb aeaad óu uhzsjiss. " Homoo ynmaad, nozee xoepuz HOMyHiuaad can maemuxaab zanu zaHif uhz3huxc3h, msp xoěpun apyyxyyuuH X363HÔ opnuxcon öaüna. T3Z33Ô nozee xoěyjiaa nyyz33d necan zsdpsz nymzyypaa [nymazypyyzaa]'. HyjiyynöaamapuH 33DKsipbdaz öaücan: "Asi, or, uadcuimaü xyn öujiss. T3PH33C xoůuí moji xyjizaü xuüx oaümyzaü yxsp adyy 3H3 msp maebotc Z3xyji [Jlopeodyyd óudsnáj eopcdoo myyotc upOK ezdez, zypean okuji öud Hap Dfcapzaoic öaücan." Tsp 3MZ3H m3Z3K HpbDK öaücan: "Ah, an, öac caüxoH xyH ÖUR33. Eud Hap msnd uojuiezend [=u,ojuiezm] öuiu, adaz cyyjid oaju/caad upc3H. Tanaü eeoz öyp u deueed adyymaü öojiood, xoěp zypean 3yyzaad xonb imaamaü öojiood, capjiaz yx3p xopun xsdsn yxspmsü naaiuaa nyyotc upjfc öaücan. Tsp /Jepeedyyd öyp wymsofc öaücan. Xonb moji xypmaji awibiH 30Jiyyuyyd xom mcuiuz Hb xapuyjicxc öaücan. H3ji33h nadajimaü, noMinoü, caün M3ÔÔ3Z, caün maüjiöapjiajfc öaücan xyn. " [Hadad öac:] "3h3 Xox xyubin ôomuh ôom hu 3aaßOJi cyp " [z30tc X3HÔ3Z öaüJK33j.3 MammaBaarHHH 3ij;chhh aar mbhhhh Tyxaíí EaraacaH ryafi 6ac ep öyctm MST coHcorflox MepTJiee tyyhhh isoprsH qa^Jitir rsp^rox HsrsH m3,h33ji3jt eroB. 1960 onbi 5 capd ÄJimaü cyjubin Paiuaanmaac neotc Cazcaü zon ypyydaoK zspmss xapux 3aMdaa Z3H3m Mopunooc ynaDK- nac öapaxunxaa omho mopon ezyymzsx uaz Hb öojichuz yzman aüjidaoic öaüe ^^«^.• flapaannün nsz awid up33Ô uaü yyzaad 3H3 msp. "3a, muhuü xyzauaa öojicoh. UlyjiMbin xaanaac xoěp uazuün hojioo zyücan. Eu odoo fieax uaz öojuioo. Eojiöom Z3pm33 xypbe. Xoěp uazuün hojioo aeaxyyjuiaa " [z3dk] map zspuün 333HÓ X3jui33: "Eanpmaü, odoo daxuad upaxzyü. " Tsz3sd odoo 3ocmun mac X3C3Z msndsap 3aeod öaücan, 3aeodbin 3x33p up33d H3Z awid ... Mopun dd3p33c öyyzaad u,aü maeazmaü naünaac oMCHuxaad nz msp 3aeodun 3axaap zapaad zypean 3yy, depeon 3yy Memp Heaad-zspuün 333HxaMmmcan öaüxzyü toy-Mopunoocynaad: hojioo Hb dyycHuxao/c. Hoüayn Z30tc mom öaüotc, fmyyndj y3yyji33d 3H3 xynuüz zspmss opyynotc öojioxzyü. X33p mspxyypuüz Hb msp nuzmsü Hb maeb, zspm opyynajizyü. ... [^axHaji, apHxaap:] Mnz33d cyyo/c öaüzaad: "3a, Öu msp uiyjiMbm xaanaac xoěp uazuün hojioo zyÜMc aecan " Z3cnc npuad. T3Z3sd nsz za3ap Pauiaanmaac maad 3ocm up33d xoěp u.az Hb dyycaad Mopunooc onxpood enzopcon. Aüjiuh zspm unz33tc cyyotc öaüzaad: "3a, muhuü xyzauaa dyyccan, öojuioo, d33dc33c dyydnaza upji33. Eu odoo 3 EaaH-ÖJirHH anMranH AjiTafl cyMtra npr3H HyjiyyicaaH EaxHacaac 2017 ohm 8 capa cypBajiaouicaH ainaH tyyxhsh apnaHaac. 27 TOfl YC3r - 370 _ nenaa. Odoo yxdx uaz 6ojicoh, xoep uaauun uejieo aeaxyyjmaa. T3Z33d Pawaatnaac maad 3ocm upssd xoep uaz Hb dyycaad Mopunooc ynaad ..."4 BaTHacaHtir rap 6yji 6ojioxoa MsHaaaBaa aBra ax Hb TyyHHHr ojioh xyyTsfi 6ojiho T3C3H 63Jir3Zi3H 3orH©>k ran tojiomtoo 3anraM)KJiyyjicaH r3H3. AjiTaii YpHaHxaiiH BapyyH AiwGaHbi (/JapxaH 63hchhh) xoniyyHbi Hyrar /jaxb 20-ayraap 3yyHbi to/j ycri,hh xspsnimmiH yjiaMHUiaji, tyyhhh aypcraji AjiTaii YpHaHxaHH BapyyH aM6aHbi xoniyy 6yioy ,3,apxaH ryHHii xoinyyHbi HyTarr 20-p 3yyHW yea Toa ycsr M3aa3r neexoH xsasH spsrraft xyH 6aficaH m (U,orrtiH Coasa naM, 5KaMHaaaH, HoHcypsHrnHH PHHM3a/3p33M3a, EaraaptiH ParBa), Tyc ra3pbm a\iaH TyyxsH^ ioyHbi eMHe rypBaH 3m3it3h xyH Toa ycsr Msaasrsspss ojioh hhhtsa ajiaapmcaH 6ojiho.5 typyyhh** TorTOx (1963 0Ha 76 Hacannaa Taajiaji TerceB), xyy^Haapaa BapyyH aMSaHti xoniyyHbi MaHraa cyM, maumbi x3JiM3ran33C ypba yearn (y6caH3, ca. up-dsika) caxHJi xypT33a toji; ycrHHH hom yHinaar 6ojiob. Toa ycrHHH Msansrss eepHHH TepceH oxhh, ^aM^HHbi Myyacaa (?1909-1992)-a eBJiyyji3H 3aaB. Myyacaa an6aH ecoop ycaH3 caxHJi xypTsx 6ojioM5KrYH yea aMbaapcaH 6ojtobh eHaep Hacamiaa 335KHHHX33 eCOOp ycaH3 CaXHJITHbl eC aYPMHHr MOpflOH CaXHX 6oJDK33. Capbm 15, 30-Hfl Mauar 6aptac Tacnarn o^Hp cyapbir H33X 3aHHiHUTaH 6aHB. Torrox, Myyacaa xoep tor ycraiiH hom xyyjDK 6ocro>k 6ancaH Tyxan M3ji;33Ji3Ji GanxryH. 'TJopjK 3oaoB" cyaap yHHiHx^aa 6hhthvlh ayyaJiaraap ymuaar 6aficaH rsarHiir MyyjjcaarHHH xyy M. HyjiyyH-O^Hp ryaii aypaaB (knuiss hb: teguncinen bolugsan "tyyhhjish 6ojicoh", ca. Tathdgata). hombih yHiruiarBiH aapaa Myyacaa MaaHb xer>Kee>k ayyiaar Sains. XyYxri],YYfla33 6ac "Tacjiarn onnp" cyapbm m TycwH Tyxafi yjirspHiir apbaar 6ariB. H3r3H yjirspHHH 5KHHI33H33C 3Ha shi TSlTbH'. ter angcin kun baisan baigaam, ter nogoo [dor]zodoviig] bogsdoo hurguulsen kun, ntigel ih kiideg, kiln alna, ter ang alna ... [ahmhh xyH H3r yaaa xeaee X33p hb)k 6afiTan ^opac30flOB cyapwr ojdk aBaaa xaarajican 6afiHa.] iihdeg cag bolaad, dal, )ar dal garaad, odoo bi iihdeg cag bollaa. ter nomoo bi ter ]oohon kuuhed bai-hdaan, zaluu baihdaan, ter nom urn nom off avsan, Urn coohor yum ol) avsan, odoo ci ter nomiig, odoo iihdeg cag bolaad minii bogsd hiirgeed 6g gesen baina, ter odoo geriinhen, kuuhed muuhded gesen baina, ter nomiig cini bogsdee hiirguulcheed, te-geed dngorson baina, bogsdoo hiirguulcheed, ter odoo nogoo hiin cini uhlee, nomon haandaa ocistee ocihlaagaar, kiinee tdrdld orohgiii, eniig bol odoo ocirt tamd hii. mas odoo ayuultai nugel hiisen kun, eniig bol hiinii tdrdld oruulahgiii geed, ocir tamd hiigeed nogooko nomon haan, hoyoryuu bolholaagaar ocir tamruu avaacaad hiihlee- 4 BaaH-GjirHH aHMraim Ajrraii cyMWH npr3H RynyyKaaH Earaacaac 2014 ohm 6 cap 6ohoh 2017 ohm 8 capfl cypB&ocHJicaH aMaH tyy™hh HpnaHaac. 5 Tofl ycrHHH ^op>K 3oaoB yinnuar M3pr3H caMrarai ayp AjiTaii ypnaHxafiH aiwaH yJirepT h opoB. Tyxafin6aji B. IlyHuaiTjopHCHHH T3Mfl3ni3C3H Ajimyyotc MopzsH-n: "Xyy aaaxtxaH 6op aaaraHaacaa 6yyraaa rspT opBOJi 6ac H3r caMraH fl,op)K3oaoB afijiAaac cyyacss. Xyyxsji; ypbfl hb oraac rypaB Mepre>k, a^Hc xypT33A noon, rajifl hb ohhjk cyyB. CaMraH cynpaa afiui^a* xerecreH xohmopt 3ajiaaa yprani xapac caHraa TaBHaa xoiiiii sprs* ^33ac33 TaBHa« Taaaa rapq 3yjiar epre^Hxeefl ByM6aH yjiaan aom6otoh uaftHaac aarajiac xyyfl ereB" (nyHuaraop>k 1990, 33). 28 TOfl YC3r - 370 geer nögöök hünii čeé] ni oraad bögs ni ordaggui. gatsan - gatšihsan — dakaad nomon haandaa ir) asuudgiim gene yerdee ene kiinee očir tamruu oruulah gesen čini nögöö čee}\ oraad bögsi orolgüi ter niyamar učirtai gé] tegeed odoo ter ... bas ter künees nögöök nomon haan asuudiimbaina l, či yaagaad ter orohgüi, bi ter bagdaa teg] yov] yovahdaa nige tum coohor nom singge coohor yum ö/j avsan, ühehdeereen bögsdöö kürgecihsen, tegeed ter nomiin kücinteigeer tüünees bolaad ter kün tegeed künii töröl olson tegeed tum učirtai nom unsdag baisiim, ter maši ih tüühtei ter taslagč očir, taslagČ očir ge) doryzodov, manai mongoliin ali hüreend dacand baigaa baih ...6 AjiTaíí HHHr3Jifl TepceH, 3anyy HA3p Hacaa eHeernÖH Bajm-Gnmň aHMraim ByjiraH cyMMH HyTar, eHflop nacaaXoB^ aÖMraÖH MeHxxaöpxaH cyMaH,a eHr0pyyjic3H H3r3H 3pX3M axMafl HacxaH Cun>Kniin Haa^raii rs^sr 6aÖB. Tsp 633p 1903 ohbi ye^ (Tyyjiaň jkhji) BapyyH aMÖaHti xoiuyyHbi 3axnparq CaH>k rs/jsr xyHHH xoepjryraap xyyx3fl öojihc TepeB. CaHac 3axHparHHHH Tyxaö apxHBbiH % a\iaH TyyxHHH h HJiyy M3^33Ji3Ji ojiflCOHryii. Cairn 3axHparn Oopiior cyMbm TyHK3H/TeHxeH sjikshhh Ax apBaHti xyH t3h3. CaHJK 3axHparqHÖr EyjiraHbi TypTHÖH aMHbi ghhhh HHpraaH fl3BC3iT opniyyjicaH öereea opmyyjicaH ra3pMH hihh>k hl ToxHpcoHiyH öojioxoop 3p3iT3ň XOBYYÄ33C Hb xyyx3fl 6apar rapaaryö r3£3r.7 Haaa^rafí toa ycrnör 3ajiyy HacaH^aa aaßaacaa 6ac H3r 3M3rT3H jryyrHHHX33 xaMT cypcaH. HoMfl aBbflacTaii öojichoo T3p 633p eepHÖree 3yn capbiH xopHH TaBaHfl TepcHeepee Taiiiiöapjiaflar 6aHB. Haaaraö caMraH eßer #330x33033 yjiaMJKHJDK Hpc3H toä ycrHHH HOM cyapbir xa^ranac, yHHiaar ÖaücHbi 33p3ra,33r33p 70, 80, 90-eefl oHbi yefl 6ac eepHHH rapaap ojioh 3yhjihhh öorHHo cyapbir xyyjiaH öocrcoK ÖaiicaH. TyyHHH ynaM^cHJicaH xyy^HH cyaap 6ojioh tyyhhíí eepHÖH rapaap 6ocrocoH cynpwr flapaa Hb TyyHHH xyy Marcap XHÍírssfl TyyHHH rsp öyji 3aJiraM3KHJi»c Mam HaHflHraaH iHYT3)K xa^rajicaap öaÖHa. Gnoep HacaH^aa Haa^raö caMraH X3^3H yaaa 3p#3MT3H cyzyiaatrraii yyji3caH öeree^ yyhhh Tyxaň spasM HiHroKHJirssHHH öyTssJiyyzisa; ror 6yc yaaa T3M^3rji3C3H öaönar. 1978 ona; EtRY-biH Kapjibm Hx CypryyjiHHH 6arui, npotpeccop ^IpocjiaB BaueK, npoípeccop 3K. JlyBcaHÄoptfcHHH xaMTaap MoHroJibiH ÖapyyH aHMryyaaap HyTrHHH aajiryyHbi xsspHHH cyaajiraaHbi aaoiaap sracaH ye^ MeHXxaöpxaH cyMbm T0B/i Hpac HyTraÖH 3axHpraaHbi a^KHjiTHyyn; ts^sh^ oH^ep HacTafi xyMyycHfir yyjByyjmar 6aHB. EycßbiH ít/ha 6ac C. Haaaraör HpyyacsHu öarui nap TyyHHH TOJiroii xojiöcok uiyji3ni3C3H xapnya hxs^; raöxaB: y^ajiryH Tsp öarin Hsr xeraceemsH sMrsHHÖr aaryyjiaaA HpsB. HspHHH Hb Haaoraíi rsH3. "3a 3Mr33 mhhb Ta Majibra ^3pr3fl ecceH xyH öaÖHa. Majibm xyxao apb»c eree^. Ta Öara^aa xohb xapnynac, yH33 caa^c öaöcaH 6h3 ^33?" t3tk 6h Jipna yycr3x caHaaTan acyyß. 6 MyyjKaaraÖH xyy, MaitaapuH HyjiyyH-OHHpHH aptcaH aiwaH tyyxhhh HpHaHaac (BaxH-GurnM aHMrHÖH ByjiraH cyintm YjiaaHxyc 6ar, 2012.5.14.). 7 BaHH-9jiraö aÖMrMMH Byjiran cyMMH TaByy3BiH U|3ii3rMaarHHH flpbcaH aMaH tyyxhhh M3333r33p 2018.05.18. 29 TOfl YC3r - 370 _ 3Mr33: "6h T3p meui 3arr xapnyjiax, yH33 MyH33 caaxbir MsasxryH ecceH xeeH! Bara 3ajryyaaa mophhbi caňHwr yuayn, ToproHbi caiiHBir omcoík, ÓHHiryyp hhm63 rarasK, 6mur /i,3KT3p y33)« HBJíaa" rasa iHy.Ji3r.n3iK 6aňHa. Bh hx rafíxaac, anaHryaa íiMap úkhut y333« SafícHM Ht acyyBaji: "3h3 HymzuŮH xoiuyy noénu oxuh óujiss 6u. Man Z363R M3Ó3XZYŮ, Max Z363R UÓH3. AofClW Z363R M3Ó3XZYU, Apxu Z363n yyua. XydaM Z363n M3Ó3XZYÚ Tod Z363n Y33ZA3H3 " zssd daxuad n iuYn3zn30K zapae} 1988 OHfl, Haa^rafí HIYA-HáH cyzrnaa1! H. JlxarBacypsH^ hx xsmscsshhh yrcaarabi 3yiÍH Ms^ssjíJiHSr xaHraac eroB.9 ~K. Upjioo 1971 ohbi cyzjanraaHBixaa yH^csH flssp "ypHaHxafi TyMHHH ÓH^rHHH coěn" 6yji3rT (YpuaHxaÚH ee coěn 2008: 424-427) C. Haa/iraňH m3,h33jic3h toí; ÓH^rniÍH uaraaH TOJiroíra /jyyjiJiarBir (ycsr 6ojioh ycrHHH yhacsh 3ypjiarbiH yjiaM^cnajiT H3p TOMběo) TaHHJiiiyyjiac ÓHHrafiH cypBajiJK flOTop rap^ar ijaraaH TonroíÍH ^yyzyiaraTaH xapbHyynaB.10 Haa^raím xyy Marcap, 6sp noonyyrHHH Hoocroň HapBiH xsncHssp Haa^raň tor 6mmŘr 6ara HacaH^aa 3HT33C33 cypaa/i H^sp HacaH^aa xspsrasjíryH opxHJK, Hac eTenceH xohho tor 6HtirHHH M3^ji3r X3p3rji33r33 jjaxHa^ C3pr333« hom yHHi^ar, xyynaH onnipyyjiax, xyH aMBTaHj; Tapaax 6ojiob. C. Haa^raňH rap 6hhm3jihhh bb HaMaiír MeHxxaňpxaH cyrnaHR oqHxo^ IloojryyrHHH Hoocroň xa^aM 33)khhhx33 eBJíyyjicsH hom cyapBir y3yy.rDK rspsji 3yprHHr hb aBaxyynaB. Tyc uyrjryyjira xoěp xacrssc óypflsac 6aňHa: xyyHHH cyaap 6ojioh Haaa,raňH 6yr33C3H cyaap. XyyHHH cyaap opocBm rap apraap yiiimB3pji3C3H uaac 6ojioh 19-p 3yyH 6a 20-p 3yyHbi 3xhhh yeníiH opocBiH MexaHHicacyyjicaH yňjmB3pHHH ijaacaH ^33p xapBuaHryií xHqssHryH THresp 6hhc3h 6oji Haaarařm 6ocrocoH cyaap opHHH yeniÍH, hxsbmjdh xaryy, uas uaraaH rajirap uaacaH assp MsprsaciHHH ĎHrassH 6yc xyHHH Trcresp Shhcsh Gaiíaar 6oiroxoop 3H3 xoěp TepJiHHH cyapbir juiraxaa aMapxaH. Cyapbm acarcaajrr aapaax M3T 6ojiho: C. HaadzaŮH óoczocoh cydap 1. itegel orošibai, 5 xyyaac 2. arban burxani z[a]rliq orošibai. Hyrajióap X3Ji63pT3fí hom, 19 Hyyp. 3. sukewfajdiyin iról orošibui> 6 xyyaac 8 3ur 3iuhjic3h flypTrajibir jK. JlyBcaH^opac C. Haa^rafíTaií yyji3caHBixaa xyxaří MOHroJi xsji cypax líyBpajiMH xoěp^yraap 6oth^ opyyjiaB (Luvsandordž - Vacek 1990, 137). ÍIpocjiaB BaiieK ÓapyyH aříMryyiiaap aancHbixaa Tyxafí Nov3 Orient tsj&t HexHiÍH ^opHO aaxHHM cynnanbiH c3TTYYJifl T3M«3rji3J0í HHHTUYYJI3B (Vacek 1980). 9 tyyhhíí HHHT3J1C3H T3Mfl3rji3Ji: MY3C3X 2011, 32-33, 40, 64. 10 llonoo - MeHXipi^r 2008,424-427. 30 _ TOfl YC3r - 370 4. zoůrdúyin sonosod toniloqci sudur orošiibu, 14 xyyaac 5. tamu ebdekúxouri kemekú altán usun xutuyan oršiboi; xyyaac lv: xamuq kilefn] ce nam[an]čilxu sudur: 3xji3ji: enedkegiyin kele[n]dů na má sarwa ta thá ya ta: puddha širi: tóbódiyin kelen-dú: sdiqba tamjid bšaqbai mdo: mongyoliyin ke-len-dů: xamuq kilefnjce namfanjčilxu sudur arban zúg yurban cagiyin xamuq burxan bodhi satwa nar-tu mórgůmůi:: Tercren: [llv] Hlince namančilxu altán usun xutuyan tamun ebtekú xouri kemekú dousubai:: kilifnjce namfanjčilxu altán usun xutuya ótini kir-úgei burxan-ni šajindu oroqson:: dgesfljong banoroi durduq-san-du keteqtů [!] amitan-nomiyin óúdůn-dů oroxuyin tula kelen tóbód--ece rab byampa corji kemekú orčiulfujqsan ene búye-yer [!] arban xar [!] núúliyin uq-ece tebčiji:: arban cayan buyan noyoud saitur tógúsún: arban ba-rim[a]d búgúdi dousun tiiledkú:: arban kúčútú-yin xutuq ótór olxu boltuyai:... 6. Mila burxan Xormustu yeke tenggeriyin z[a]rliq orošiboi, 13 xyyaac 7. rapHHrrYií [Aryyura hb: Čilayun-u bičig], 6 xyyaac. 0MHex HpsaayHr sni y3vyjic3h Sonirtra tobhhjicoh xyBHJi6ap. 3xn3Ji: Nfajmo guru abaraltan dedú yurban erdeni-dú můrgemůi: na zha ja taya ku-du nige gertei čulun buujai ireqse-ece yarfajqsan nomin zfajrliq egtini debter z[a]r tarxabal buyun yeke bolmui:: ... 8. xutuqtu doqšin šiyike neretú sudur orošibai, 4 xyyaac 9. [rapnarryii]. 3xji3ji: ese bógósú beyed yadyal mon:: tegebel kúmún búkú-dú ta-bin jili ayuul-du úlu učirfajmui. gbphhh hom 6ojiox 3opHyjiajrraH TapHH aryyjicaH hom, 6 Hvyp. Yjl M9Ó92Ó3X HttpblH ÓOCZOCOH XyyHUH HOM 1. xutuqtu biligiyin činadu kúrúgsen tasuluqči učir kemekú yeke kólgóni sudur orošiboi, rap apraap yHjiaB3pji3C3H opoc ijaacaH assp 6ocrocoH 35 xyyaac 6yxHH cyaap, 1 xyyaac hb C. HaaaraňH rapaap 6hhc3h. 2. xutuqtu sayinyabudaliyin iróóliyinxán orošiboi: MexaHHioKyyjicaH VHimBspHHH opoc uaac, 17 xyyaac. 3. buuriyin sang: arban zůgiyin xarangyui arilyaqči: móriyin song orošibo:: rap apraap yňji,z];B3pjr3C3H opoc u,aacaH a33p 6hhc3h 7 xyyzjac, 1 xyyaac hb C. HaaaraňH rapaap 6hhc3h. lv-3r: [buuriyin sang:] 3r-5v: xutuq-tu arban zůgi-yin xarangyui btikuni teyin arilyaqči kemekú yeke kólgúni sudur 5v-7v: [móriyin sang orošibo] 3xji3ji: namo buddha-ya: namo dharmá-ya namá sangghá-ya: yurban kúrdúyigi sedkiqsen-yěr tógúnčilen medeqči tedeni dórbón tantariqsani [!] dotoron orouluqsan amitan búgúde-dú endóůrel úgei únen móriyigi úzúúlúqči xamugi medeqči nomiyin boqdo-du zalbarimui::... [8r]: HaaaraHH 6hhc3h xypaaHryň ijaraaH TOJiroň 31 4. xara ama kele xariuluqči sudur orošiboi: 3ax EandudazuŮH opnyyma (pandida Rab 'byam 'corji). rap apzaap ywid69pji3C3H opoc i^aac, 8 xyydac. 5. TapnaHHHH HaH3a,zibiH (1919/20 - ?) 6hhc3h to^ ycrHÍiH iiaraaH TOJiroíí (OpnHH yeniiH cypax 6wmr Maaraap apflbm 3acrHÍÍH yeji 30xhocoh. Own biikiiniprole-tar nar neqdeqtun, Arki, šašin xoyor xortoi rax msthhh ^acraji eryyji63pT3H.). JJyriOJIT AnTan YpHaHxaHH aojiooh xomyyHbi ra3ap HyraiT to^ ycrHHH /rypcraji hjih tsksc 33psr ra3pyy/rraH xapbnyyjiBaji xaptiiainyH ueeH 6ojiobh yr Saiiflajm 20-p 3yyHH yjicwH xhji ^aBcaH Hyyztsji cyyzjaji, aařÍH jtsspmhhh yhmssh caMyyH, hihjdkhhthhh xe^eJireeH, maiHHbi x3HM3rA3n 33p3r TyyxHHH ojioh uiajiTraaH HeneenceH 6aHHa. 0Hee^ep Eaim-GnrHH, xob^ aňMrHHH xe/jeeHHÍí ArrraH ypHaHxairayyubiH jrynji tor ycrHHH ynaivDKuajrr Ms^ror ynsivDK xoBop óojicoh h 20-p 3yyHti yea AnTaS ypHaHxaHHyy^biH jiyHji to^ ycsr M3/m3r, yp xyyxa3fl33 3aa»c cypraxbir XHH33fl3r, nianiHti hom eepniÍH rap 6yp 6ojioh HyTrHiÍHxaa cycsirsHfl H335K yHiu^ar, hihhs cyzjap xyyjióapnaH 6ocroaor opoH HyxrHHH TyyxHHH H3p xyHzrisii xyMyyc 6afícaH rsac aMaH Tyyx rapqHJiHS. ts^hhh ^oTpooc rypBaH aamrasr 3H3 eryyiDim TaHHJiHyyjiaxbir 3opHB. 20-p 3yyHM yea uiaiHHHryH y3JiHHr qyxajiHHjicaH hhhtmhhh yefl HianiHbi hom, yfin aacHUJiaraa, uianiHH HiyTusrníÍH 3p^3M MsaJiarHHr 3ajiyy ye^as 3ajiraMMCJiyyjiaxbir xopHraocoH Hair to/í ycrHHH ynaMaoianT xapsnm AjrraH ypHaHxaH*ryym>iH jxyrm YHAC3H^33 M6X6B. T3Xa33 TOA HOMbir yHIHHX, X3p3rJI3X COHHpXOJI X6.2J06HHH AjITaH ypHaHxaHqyy^biH „zryH^ aMb/i 6aiíraa Tyn 6onoBcpoJibir xíoraapnajTarryH eHeeraiiH HHHr3Mfl TOfl ÓHHrHÍÍH M3flJ13r C3pr33H H3BTpyyjI3X 60JI0M3C H33JITT3H 6yfi. HOM 3YH Erdemtú Mingyad. 2014. YirtinČú-yin kijayar-taki saran-u gerel. Qayilar, Óbiir mon-gyol-un soyul-un keblel-iin qoriy-a. Luvsandordž, DžiigderHn - Vacek, Jaroslav. 1990. Otázky a odpovědi. Praha: SPN. • Vacek, Jaroslav. 1980. Za vypravěči do Altaje. Nov3 Orient. 35(7), s. 206-208. MY3C3X = MomojiuH yzcaamnu 3yůn cydamaanbi 3X X3p3ZJi3zÓ3XYYH (1988-1989) -Field reports in Mongolian ethnology (1988-1989). x. Ulaanbaatar: Institute of History, Mongolian Academy of Sciences - Inner Asia Studies Unit, University of Cambridge, 2011. • nymjar/iopiK, B. 1990. Ajimau YpuauxaUH auan 3oxuojiuh tjOMopjiuz. ojithh. ijojioo, )K. - MeHxirsirsr, a. 2008. ypuaHxaŮH ee coen. YjiaarróaaTap, my iiiya, xot 30XHOJIfeIH XVP33JI3H. Ondřej Srba (Department of Linguistics and Baltic Languages, Faculty of Arts, Masaryk University) 32 TOfl YOr - 370 JJ,. MyyxcaazuuH sypaz (P. HadpaaBwi xamae) 1978 ond C. Haadeaii )K. JlyecandopMcmou HpuiuajK oaueaa 3ypae (Mongolo-Tibetica Pragensia '09, Volume 2, No. 2, Special Commemorative Issue in Honour of Assoc. prof. J. Lubsangdorji on his 70th birthday, xaecpaam sypae 5) 33 TOA YOr - 370 TOfl YC3f - 370 rAPMHr 9MHexyr................................................................................................................................3 XypjibiH ypHjira.......................................................................................................................5 T3p3Ji 3ypriiHH cypBajiaciara..................................................................................................9 CTyBiHHHTercTeBfl QuhtuPlt tor ycreap rajinraaac npcsH yjiaMiKJiaji............................15 OHApeii Cp6a / Ondfej Srba MoHroji yjictm AjrraH "VpHaHxaHHyyflbiH Tofl yoreim xspsrciss (AMaH tyyxhhh cyaajiraa).................................................................24 B. BaTMeHx. xoba aiiMrHHH My3eiiH caH xeMperr xaflrajiaraaac 6yii toa cyapyya ...................................................................................................................35 Jl.Jl\r3p, E.II,3Ha-Aioyui. ybc aHMrHHH My3eHH caH xeMper jpx toa ycrHHH Aypcranyyn........................................................................................................43 Bnpi ajian Annul, PaKoui ATHJiJia. Oirat Manuscripts and Xylographs Kept in the Oriental Collection ofthe Hungarian Academy of Sciences...............................55 ^..Tajia. Oiipaa MoHrontiH Snnnr coejibm tyyxhhh acyyaajm...........................................59 O.CaMSyyaopiK. Ton ycrHHH srmnr ycsr............................................................................66 X.BHM6aacaB. 3aa Sanzuma orropryHH flajiaiiH opHyyrcrBir Tepeji 3YHJi33p aHrnnax.........76 r.HflaiviacaB. 3aa GannHZia HaMxaflacaMn xyTarrMH opnyyjicaH, TOfl ycrHHH HaiiMaH MflHrar 6yioy )Ka,imoM6a cyapbiH Tyxan..............................................87 JI.AjiTaH3aHa. 3aa 6anmm HaMxaifoKaMHbiH opnyyjicaH hstsh cyaptiH Tyxaii...............109 B.HauaraopiK. 3yYHrapbiH HoeH xaM6a JlyBcaHnyHuarHHH HaMTap Mx xoMda oHup 6apmu JIyecaHnym\azEajicaM,6yyzuuH myyotc 3aji6upa;i cy33zmHuuz sdz33x sm xsm33x opuiuB 30xhojimh Tyxan.....................................114 Ha.Cyx6aaTap. "^opBOH oftpafl MOHronbir aapcaH Tyyac" cypBaracHHH tor ycrHHH sxyya...........................................................................................147 U,.€>Hep6asiH. "TojiopxoH hommh year" cynnajifl tor MepTsfi 3PA3MT3H.........................161 H.HapanvKapraji. XajiHMaryyn to« OHHrHiir X3p3ra33« HpcsH TyyxHHH acyyaajm..........166 A.BaTcyypb. Toq ycrHHH 3ob 6h™xyha rapcaH hstsh eepnjiejiTHHH Tyxaii....................191 194